Qəbələnin tarixinə dair yeni tapıntılar

Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutunun əməkdaşlarından ibarət ekspedisiya bu ilin iyul ayından qədim Qəbələ şəhərinin Qala hissəsində başlanan çöl-tədqiqat işlərini başa çatdırmışdır. Ekspedisiya rəisi, tarix elmləri doktoru Qafar Cəbiyevin rəhbərliyi ilə işləyən arxeoloqlar iki ay ərzində qədim paytaxt şəhərinin tarixinə dair bir sıra nadir maddi mədəniyyət nümunələri aşkara çıxarmışlar.

Xatırladaq ki, qədim Qəbələ şəhərinin qalıqları Güllütala, Səlbir və Qala adı ilə tanınan üç böyük ərazidən ibarətdir. Qala qədim paytaxtımızda şəhər həyatının daha çox davam etmiş olduğu ərazidir. Yəni, antik Qəbələ kimi tanınan Güllütala ərazisində eramızdan əvvəl IV-I əsrlərdə, Səlbir ərazisində isə I-X əsrlərdə həyat olmuşdursa, Qala ərazisində eramızdan əvvəl I əsrdən eramızın XVIII əsrinədək, təqribən 2000 ilə yaxın bir dövr ərzində intensiv şəhər həyatı davam etmişdir. Orada mədəni təbəqənin, yəni yaşayış izləri müşahidə olunan torpaq qatının qalınlığı bir sıra yerlərdə 5-6 metrə çatır.

Məlumat üçün onu da bildirək ki, Qala ərazisində ilkin arxeoloji axtarışlara ötən əsrin əvvəllərindən başlanılıb. Yəni 100 ilə yaxındır ki, burada tədqiqat işləri aparılır. Koreya-Azərbaycan Mədəniyyət Mübadiləsi Asosasiyasının (SEBA) maliyə və təşkilat dəstəyi ilə işləyən ekspedisiya cari ilin axtarışları zamanı 2008-2009-cu illərdə üst təbəqəsi öyrənilmiş 600 kvadratmetrlik sahədə, habelə yeni əlavə olunmuş 1044 kvadratmetrlik sahədə, ümumilikdə 1644 kvadratmetrlik sahədə axtarışları davam etdirilmişdir. Bu, indiyədək Qala ərazisində tədqiqata cəlb olunmuş ən geniş sahədir. Əlbəttə, belə geniş ərazidə arxeoloji tədqiqatlar aparılması bütövlükdə orta əsr şəhər mədəniyyətinin bir sıra problemlərinin daha dərindən və hərtərəfli öyrənilməsi baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. 2011-ci ilin tədqiqatları bu baxımdan xüsusilə uğurlu olmuşdur. Bu tədqiqatlar mütəxəssislərə imkan verir ki, şəhərin həm yüksəliş, həm də tənəzzül dövrünün görüntüləri əsasında müqayisəli təhlil və araşdırmalar aparmaqla Qəbələdə min ilə yaxın bir dövr ərzində həyat ritminin tarixi dinamikasını izləyə bilsinlər. Təbiidir ki, arxeoloji axtarışlar zamanı aşkara çıxarılmış küçə və yol qovşaqları, hasarlar, irili-xırdalı ictimai və fərdi binalar, istehsalat ocaqları, çoxsaylı və rəngarəng çeşidli digər maddi mədəniyyət nümunələri tariximizin bir sıra qaranlıq məqamlarına işıq salmağa imkan verəcəkdir.

Bu baxımdan yeni aşkar edilən 4 ədəd dulus kürəsi xüsusilə çox mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Kürələrdən 2 ədədi XI əsrin ortalarına aid olmaqla kərpic və kirəmit bişirilməsinə xidmət edib. Digər 2 kürə isə XIV əsrin sonu - XV əsrin əvvəllərində fəaliyyət göstərib. İçərisindən tapılan məmulat nümunələrinə əsasən bu kürələrdən birinin məişətdə işıqlandırma vasitəsi kimi istifadə olunan gil çıraqların istehsalı üzrə, digəri isə çox nəfis şəkildə hazırlanan, üzəri cızma və deşdəkləmə üsulu ilə bəzədilən, boğaz hissədə süzgəci olan və süfrə qabı kimi istifadə edilən enliboğaz kuzələrin istehsalı üzrə ixtisaslaşan ustaya mənsub olduğu müəyyənləşdirilib. Maraqlıdır ki, ikinci kürədə qeydə alınan bütün nümunələr bişirilmə prosesində yanaraq çıxdaş hala düşüb. Çox güman ki, məmulatı bişirmək məqsədilə usta kürəyə od vurandan sonra şəhərdə hansısa fövqəladə hadisə baş verib və bişmə prosesinə nəzarət unudulub. Bunun nəticəsində də kürədəki nümunələr uzun müddət yüksək hərarət altında qaldığından yanaraq çıxdaş vəziyyətə düşüb. Digər kürə sahibi də buna bənzər aqibətlə üzləşib. Belə ki, bişmə prosesi başa çatdırıldıqdan sora kürə boşaldılmayıb və çıraq nümunələri bütünlüklə kürədə qalıb. Və nəhayət, bir-birinin yaxınlığında 4 ədəd dulus kürəsinin aşkara çıxarılması tədqiq edilən ərazinin uzun bir tarixi dövr ərzində şəhərin dulusçular məhəlləsinə aid olduğunu düşünməyə əsas verir. Aşkar olunmuş tapıntılar içərisində ağzı qurğuşun tıxacla bərkidilmiş şar-konusvari qab, üzərində fars dilində səliqə ilə yazılmış şeir parçası olan şirli boşqab və digər yazılı nümunələr, gil qəlib, daxili səthində insan, heyvan və quş təsvirləri olan rəngarəng çeşidli keramika nümunələri, ayrı-ayrı sənət sahələrində istifadə olunan çoxsaylı əmək alətləri, bəzək əşyaları, dünyanın bir sıra ölkələri və şəhərləri ilə intensiv ticarət və mədəni əlaqələrin olduğundan xəbər verən nadir əşyalar və sikkə nümunələri də tariximizin ayrı-ayrı problemlərinin araşdırılması baxımından çox mühüm əhəmiyyət kəsb edir.

Bütün bunlar onu deməyə əsas verir ki, antik və ilk orta əsrlər dövründə 800 ilə qədər Qafqaz Albaniyasının paytaxt şəhəri olan Qəbələ şəhəri ərəb və monqol istilalarından sonrakı dövrlərdə də nəinki ölkənin, bütövlükdə regionun ən mühüm sənət, ticarət və mədəniyyət mərkəzlərindən biri olaraq qalmışdır.

Fariz XƏLİLLİ,

Qəbələ arxeoloji ekspedisiyasının

üzvü, tarix üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2011.- 2 sentyabr.- S. 6.