Hüquq mədəniyyətinin davamlı inkişafı daxili işlər orqanlarının diqqət mərkəzindədir

Hüquq mədəniyyəti və hüquq düşüncəsi müasir hüquq nəzəriyyəsinin tədqiqat predmetinə daxil olan aktual mövzulardan biridir. Bu hüquqi hadisələrə olan böyük maraq tarixən əsaslı və qanunauyğundur. Belə ki, ölkədə həyata keçirilən hüquqi dövlət quruculuğu, vətəndaş cəmiyyətinin bərqərar olunması, konsolidasiyalı demokratiyanın yaranması qanunauyğun haldır ki, hüququn bütün subyektlərindən yüksək hüquq mədəniyyəti və hüquq düşüncəsi tələb edir.

Hüquqşünaslıqda hüquq mədəniyyətinin anlayışına dair fikir müxtəlifliyinin olmasına baxmayaraq, bu gün həmin kateqoriyadan daha çox ölkənin hüquq sisteminin, hüquqi hadisələrin, institutların inkişaf səviyyəsini öyrənmək üçün istifadə olunur. Bu da onun bir hüquqi fenomen kimi metodoloji xarakterini müəyyən edir.

Bu kontekstdə hüquq mədəniyyəti ölkədə demokratik dövlət və hüquq quruculuğunu təmin edən, cəmiyyətin harmonik inkişafının özünəməxsus formasıdır.

Fenomenal hadisə kimi, hüquq mədəniyyəti hüquqi tərəqqini, ümumbəşəri dəyərləri, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını, qanunçuluq və hüquq qaydasını təmin edən təkmil institutların yaranması, sosial ziddiyyətləri aradan qaldırmağa imkan verən hüquqi mexanizmlərin səmərəli fəaliyyətini ehtiva edir.

Hüquq mədəniyyətinin mühüm struktur elementi kimi hüquq və hüquqi institutlar cəmiyyətin əsrlər boyu yaratdığı maddi və mənəvi dəyərləri qoruyur, zorakılığın və özbaşınalığın qarşını alır, hüququn bütün subyektlərini hüquqazidd əməllərdən çəkindirir, hüquqauyğun davranışda isə konformist və marginal meyilləri istisna edir.

Hüquq mədəniyyəti bir tərəfdən ölkənin hüquqi sistemini ümumbəşəri dəyərlərlə zənginləşdirir, digər tərəfdən isə xalqı kosmopolitizmdən, onun mədəniyyətinə yad olan elementlərin mənfi təsirindən qoruyur.

Bu müstəvidə tam məsuliyyətlə vurğulamaq olar ki, canlı bir orqanizm kimi çıxış edən hüquq mədəniyyətinə qayğıkeş münasibət sosial tərəqqinin əsas şərtlərindəndir.

Cəmiyyətin hüquq mədəniyyəti hər şeydən əvvəl əhalinin hüquq düşüncəsinin inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Hüquqi fenomenləri düzgün dərk etmək, insan və vətəndaş hüquq və azadlıqlarını ali dəyər kimi qiymətləndirmək, mübahisələri hüquqi vasitələrlə həll etmək və bu zaman kompromisə üstünlük vermək, dövlət orqanlarının, vəzifəli şəxslərin, vətəndaş cəmiyyəti institutlarının, vətəndaşların müvafiq hüquqi biliklərə malik olması, insanların ölkə qanunlarına, məhkəməyə və digər hüquq-mühafizə orqanlarına pozitiv emosional münasibəti hüquq düşüncəsini xarakterizə edən meyarlardır.

Hüququn mənbəyi kimi hüquq düşüncəsi hüquqyaratma prosesinə, onun nəticəsinə böyük təsir göstərir. Alman filosofu Hegelin təbirincə desək hüquq düşüncəsinin sayəsində qanunverici, "zəmanəsinin ruhunu tutur" və onu hüquqi aktlarda əks etdirir.

Hüquq düşüncəsi hüquq realizə prosesində, o cümlədən hüquqi işlərin həllində, hüquq tətbiqetmə aktlarının, habelə bütün növ konkret hüquqi qərarların qəbulunda tənzimləyici rol oynayır. İnsanların əksəriyyətinin hüquq qaydalarına şüurlu şəkildə, öz daxili inamı əsasında əməl etməsi bir daha hüquq düşüncəsinin tənzimləyici rola malik olmasını göstərir.

Hüquq düşüncəsinin səviyyəsi nə qədər yüksəkdirsə, ölkədə qanunçuluq və hüquq qaydası bir o qədər möhkəmdir.

Hüquq-mühafizə orqanlarında çalışan şəxslər peşəkar hüquq düşüncəsinə malik olmalıdır. Hüquqşünasların hüquq düşüncəsi nəzəri olmalıdır. Elmin isə əsas məqsədi onlara yüksək ixtisaslı mütəxəssis olmağa, ciddi və ardıcıl olaraq qanunçuluğa əməl etməyə imkan verən hüquq düşüncəsinin xüsusiyyətlərini aşılamaqdır.

Peşəkar hüquqşünasın hüquqa və onun tətbiqi təcrübəsinə münasibəti fərqli olmalıdır. Bu ilk növbədə onun hüquqla, qanunverici ilə yüksək səviyyədə razılığı, qanunun tətbiqinin vacibliyi, zəruriliyi, özünün ədalətliliyi, qanunçuluq və hüquq qaydasına dəqiq və dönmədən əməl etməsində ifadə olunur.

Hüquqşünasların hüquqi zəkasının və hüquqi hisslərinin xüsusiyyətləri peşəkar yanaşmalarda ifadə olunur. Onlar hüquqi tənzimetmənin təkmilləşdirilməsi, hüququn tətbiqi prosesində yaranan kolliziya və boşluqların aradan qaldırılmasına dair təkliflərin mənbəyidir.

Dövlət orqanlarının səmərəli hüquqtətbiqetmə və hüquq-mühafizə fəaliyyəti isə müxtəlif amillərdən asılıdır. Bu kontekstdə dövlət orqanlarının strukturunda demokratik islahatların aparılması, hüquq-mühafizə fəaliyyətində günün reallığına əsaslanan ümumbəşəri hüquqi dəyərlərin tətbiqi, məhkəmələrin böyük nüfuza malik olması hüquq mədəniyyətinin təkmil xarakterindən xəbər verir.

Hüquq mədəniyyətinin bütün tərkib hissələrinin daşıyıcıları - fərdlər, insanlar qrupu və bütövlükdə əhalidir. Məhz bu subyektlərin hüquq mədəniyyətinin sintezi son nəticədə cəmiyyətin hüquq mədəniyyətini yaradır. Bu kontekstdə ümumi hüquq mədəniyyətinin tərkib hissəsi olan daxili işlər orqanları əməkdaşlarının peşəkar hüquq mədəniyyətinin öyrənilməsi və daimi təkmilləşdirilməsi demokratik, hüquqi dövlət quruculuğunda böyük önəm kəsb edir.

Daxili işlər orqanlarının hüquq mədəniyyətinin səviyyəsi ilk növbədə aşağıdakı meyarlar əsasında ölçülür:

1. Daxili işlər orqanlarının fəaliyyətini tənzimləyən təkmil qanunvericilik bazasının mövcudluğu. Bu gün polisin səmərəli fəaliyyətini tənzimləyən müvafiq normativ baza formalaşmışdır.

Xüsusilə qeyd etmək istəyirəm ki, bu qanunlar eyni zamanda, Avropa Şurası Venesiya Komissiyasının ekspertizasından keçərək müsbət rəy almışdır. Bu beynəlxalq orqanın rəyinə görə "Polis haqqında" Azərbaycan Respublikasının Qanunu insan hüquqları sahəsində beynəlxalq standartlara tam cavab verir.

Ölkəmizdə qanunçuluq və hüquq qaydasının etibarlı təminatı daxili işlər orqanlarında sahəvi normativ-hüquqi aktların qəbuluna da zərurət yaradır. Baxmayaraq ki, beynəlxalq təcrübədə sahəvi orqanların fəaliyyətinin tənzimlənməsində qanunlara üstünlük verilir, lakin qanunvericilik sisteminin iyerarxiyasında öz hüquqi qüvvəsinə görə ali olan Konstitusiya və qanunlarımızın səmərəli realizə olunmasında bəzən qanunqüvvəli aktların da özünəməxsus rolu vardır.

Daxili işlər orqanlarının hüquqyaratma fəaliyyətində Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyasında və beynəlxalq müqavilələrdə nəzərdə tutulan insan və vətəndaş hüquqlarına və azadlıqlarına ciddi əməl olunur.

2. Daxili işlər orqanlarının davamlı inkişafını təmin edən struktur islahatların həyata keçirilməsi.

Müasir dövrdə ictimai münasibətlərin daha ahəngdar və intensiv inkişafı cinayətkarlığın kəmiyyət və keyfiyyət göstəricilərinin də dəyişməsinə səbəb olur. Belə bir vəziyyətdə cinayətkarlıqla mübarizənin daha səmərəli aparılması, qanunçuluğun qorunması, ölkədə əlverişli iqtisadi-siyasi, sosial inkişafın davamlı olması üçün asayişin mühafizəsinin peşəkarlıqla həyata keçirilməsi, polis-vətəndaş münasibətlərinin daha yüksək səviyyəyə qaldırılması məqsədilə daxili işlər orqanlarında əhəmiyyətli struktur islahatları aparılmışdır.

Daxili işlər orqanlarında aparılan islahatlar, təbii ki, qanunçuluğun və hüquq qaydasının möhkəmləndirilməsində öz müsbət nəticəsini verir. Lakin dünya təcrübəsi göstərir ki, ölkənin hüquq-mühafizə sistemi nə qədər təkmil olsa belə, cəmiyyətin demokratiya və hüquqi mədəniyyəti zəifdirsə və o, ictimai asayişin mühafizəsini yalnız polisin vəzifəsi hesab edərək özünü bu işdən kənarlaşdırarsa, yüksək nəticələr əldə etmək olduqca çətindir. Bu baxımdan ölkəmizdə ictimai asayişin mühafizəsində səmərəli fəaliyyəti təmin etmək məqsədilə daxili işlər orqanları ictimaiyyəti də bu işə cəlb etmək üçün müəyyən tədbirlər görür.

Böyük fərəh hissi ilə deyə bilərik ki, bu gün Azərbaycan yalnız dinamik iqtisadi inkişaf tempinə görə deyil, həm də cinayətkarlığa qarşı mübarizə və əmin-amanlığın qorunması sahəsində lider dövlətlərdəndir.

Bütün bunlar həm həyata keçirilən kompleks profilaktik tədbirlərin, həm də daxili işlər orqanlarının digər hüquq-mühafizə strukturları ilə qarşılıqlı işgüzar əməkdaşlığının nəticəsidir.

Görülən işlərin nəticəsidir ki, respublikamız cinayətkarlığın səviyyəsinə görə uzun illərdir ki, MDB və Şərqi Avropa məkanında ən təhlükəsiz və sabit ölkələrdən biri hesab olunur.

3. Daxili işlər orqanlarında xidmət edən əməkdaşların yüksək hüquq mədəniyyəti və onların daimi təkmilləşdirilməsi. Ümumilikdə ölkəmizin daxili işlər oraqlarında mövcud olan yüksək hüquq mədəniyyəti burada xidmət edən hər bir əməkdaşın hüquq düşüncəsinə pozitiv təsir göstərir, hüquqi nihilizmi (qanunlara sayğısız münasibət) istisna edir, peşəkar fərdi hüquq mədəniyyətinin formalaşmasının təməlini yaradır. Bu müstəvidə hüquqi tərbiyənin böyük rolu inkar olunmazdır.

Hər şeydən əvvəl unutmaq olmaz ki, peşəkar hüquq düşüncəsinin təməlində şəxsin ailə tərbiyəsi, psixoloji və fiziki sağlamlığı, əxlaqi və mənəvi keyfiyyətləri dayanır. Daxili işlər orqanlarında xidmət edən şəxs yüksək ailə tərbiyəsinə, əxlaqa, yüksək mənəviyyata malik olmalıdır. Qanunçuluğun və hüquq qaydasının qorunması yolunda hətta öz həyatından da keçməyi bacarmalıdır. Daxili işlər orqanlarına məhz bu cür şəxslər qəbul olunur və onlarda peşəkar hüquq mədəniyyətinin formalaşması üçün hüquqi tərbiyə tədbirləri həyata keçirilir.

Polisdə xidmətin yüksək vətəndaşlıq məsuliyyəti, cəsarət, şəxsi mətanət, bilik, geniş dünyagörüşü, elm, təhsil və təcrübə tələb etdiyini vurğulayan ümummilli lider Heydər Əliyev professional səviyyənin yüksəldilməsini, xidmətin müasir tələblərə, beynəlxalq təcrübəyə uyğun qurulmasını daxili işlər orqanlarının qarşısında bir tələb kimi qoymuşdu.

Bu proqram vəzifələrin yerinə yetirilməsi üçün nazirlik sistemində video-konfrans texnologiyasına əsaslanan "Virtual Tədris Mərkəzi", habelə Baş Kadrlar İdarəsinin, Polis Akademiyasının, respublikanın 11 şəhər-rayon polis orqanının bazasında təlimlərin video-konfrans formatında keçirilməsinə imkan verən xüsusi tədris sinifləri yaradılmışdır. Akademiyada idarəetmənin təşkili fakültəsi təsis olunmuş, müasir tədris korpusları, elmi-metodik kabinetlər, laboratoriyalar, kriminalistik təlim otaqları, xüsusi təchiz edilmiş auditoriyalar, idman kompleksi, sıra meydanları və s. tikilərək istifadəyə verilmişdir. Analoji tədbirlər A.Heydərov adına Sıravi və Kiçik Rəis Heyəti Hazırlayan Məktəbdə də görülmüşdür. Gənc kadrların tədris müəssisələrində aldıqları nəzəri bilikləri praktikada istifadə etməsinə, xidmətdə möhkəmlənməsinə və inkişafına bütün lazımi şərait yaradılmış, nəzəriyyə ilə təcrübənin uzlaşdırılmasına xüsusi önəm verilir. Həyata keçirilən kompleks tədbirlər nəticəsində yüksək ixtisaslı kadr potensialı, peşəkar özək formalaşmış və onun möhkəmlənməsinə yönələn tədbirlər məqsədyönlü şəkildə davam etdirilir.

Eyni zamanda, əməkdaşların peşə biliyinin, bacarıq və vərdişlərinin formalaşdırılması və inkişafı, xidmət şəraitinə uyğunlaşmağa köməklik göstərməsi, peşə-etik qaydalarına uyğun olan xidməti davranış vərdişlərinin, fəal vətəndaş və həyat mövqeyinin, xidmətə məsuliyyətli və şüurlu münasibətin formalaşdırılması, xidməti vəzifələrin yerinə yetirilməsi zamanı meydana çıxan çətinliklərin aradan qaldırılmasına mənəvi və psixoloji dəstəyin verilməsi, müvafiq normativ-hüquqi aktların, daxili işlər orqanlarının tarixi və ənənələrinin öyrənilməsi sahəsində böyük rolu olan hamilik institutunun işinin də təkmilləşdirilməsi daxili işlər orqanlarının diqqət mərkəzindədir.

Daxili işlər orqanları əməkdaşlarının peşəkar hüquq mədəniyyətinin və hüquq düşüncəsinin formalaşması və yüksəldilməsində böyük məsuliyyət bu orqanlara hüquqşünas kadrlar hazırlayan DİN-in Polis Akademiyasının üzərinə düşür.

Təhsilin səviyyəsini müasir standartlara uyğunlaşdırmaq, tədrisin keyfiyyətinin monitorinqini həyata keçirmək, təhsil sisteminin informasiyalaşdırılması, Avropa təhsil məkanına inteqrasiya ilə bağlı bəzi tədbirlərin həyata keçirilməsi, elmin inkişafı məqsədilə Azərbaycanın dövlət başçısı cənab İlham Əliyev tərəfindən imzalanan hüquqi sənədlər fəaliyyətimizin əsas normativ bazasın təşkil edir.

Yüksək ixtisaslı hüquqşünas kadrlar hazırlayan təhsil müəssisəmizdə beynəlxalq standartlar səviyyəsində hərtərəfli islahatlar aparılmış, zəngin fondu, elektron kataloqu olan kitabxana yaradılmışdır. Akademiyanın qarşısında duran əsas vəzifə mükəmməl biliyə, yüksək mənəvi-psixoloji keyfiyyətlərə, xüsusi fiziki hazırlığa, möhkəm iradəyə və qətiyyətə malik polis zabitləri hazırlamaqdır. Təhsil müəssisəmizdə müdavimlərdə zabit qüruru, saf mənəviyyat formalaşdırmaq üçün xüsusi səylər göstərilir, tədris prosesində ən mükəmməl, praktikada özünü doğruldan metodlar tətbiq edilir, tələbələrdə qətiyyət, vətənpərvərlik, humanizm kimi dəyərlər aşılanır.

Avropa ali təhsil məkanına inteqrasiya tələblərinə müvafiq olaraq Boloniya təhsil prosesinə, biliyin yeni qiymətləndirilmə sisteminə keçid qarşımızda yeni vəzifələr də yaratmışdır.

Həmin vəzifələrin uğurla yerinə yetirilməsi üçün, bu gün tədrisdə cari nəzarət prosesində interaktiv və inteqrativ metodların, müasir informasiya texnologiyalarının tətbiqinə, konstruktivizmə, ənənəvi-klassik mühazirələr də daxil olmaqla mühazirə press-konferensiya, problematik evristik, video, əks-əlaqə elementlərini özündə ehtiva edən mühazirə növlərindən istifadəyə mühüm yer verilir.

Bu sahədə sistemli şəkildə təşkilati-əməli işin həyata keçirilməsi, o cümlədən müasir və təkmil yeniliklərin tətbiq edilməsi, əməkdaşların həm peşəkarlıq səviyyəsinin artırılması, həm də mənəvi yetkinləşməsi üçün müvafiq tədbirlərin görülməsi davam etdirilir.

Ceyhun SÜLEYMANOV,

Azərbaycan Respublikası DİN-in

Polis Akademiyasının Dövlət və hüquq

nəzəriyyəsi kafedrasının rəisi, əməkdar

müəllim, dosent, polis polkovniki

Xalq qəzeti.- 2011.- 17 sentyabr.- S. 7.