Ədəbiyyatımızda deportasiya mövzusuna həsr olunmuş əsərlərə bir baxış

(əvvəli qəzetin 11 avqust 2012-ci il tarixli sayında)

Ümumiyyətlə, mənə elə gəlir ki, bütün şairlər, yaradıcı insanlar heç zaman rahatlıq bilməyən ən narahat insanlardır. "Gəldim" qoşmasında da şairin ruhu narahatdır və o, bu əzab-əziyyətə son qoymağa can atır. O bilir ki, torpaqdan qaçanlar, uçanlar, cücərib boy verənlər yenə də sonda torpağın özünə qayıdır. Çünki torpaq insanı harada olursa-olsun, özünə çəkir. Heç şübhəsiz ki, vətəndaş şair üçün "Torpaq nə deməkdir?" fəlsəfəsi, anlamı doğmadır, daha həssas bir mövzudur. Şair üçün dünya çox böyük olsa da yenə də son dayanacaq, son nöqtə, son mənzil doğulduğu Vətən torpağıdır:

Demə, bu diyardan doyub gedirəm,

Sabahın sirrini duyub gedirəm.

Qəlbimi bu yerdə qoyub gedirəm.

İsti yuva, tüstülənən od-ocaq,

Gəl öpüşək, halallaşaq, ayrılaq.

Şair Məcnun Göyçəlinin də şeirləri deportasiya hadisələrini özündə daha canlı və obrazlı şəkildə əks etdirən ədəbi nümunələrdəndir. Bu mənada onun İntiqam Ocaqlının eyni adlı şeirinə nəzirə yazdığı "Hardasan, hardasan, ay ev yiyəsi" şeiri diqqəti cəlb edir, oxucunu daha çox düşündürür. Bu şeir təkcə yurdunu itirən Ermənistan azərbaycanlılarının, qarabağlıların deyil, bütün 50 milyonluq Azərbaycan türkünün dərdi, faciəsidir. Şair bu şeirdə İrəvanda, Göyçədə, Ağbabada, Dərələyəzdə, Vedidə, və digər qədim yurd yerlərimizdə ocaqları sönən, təndiri qalanmayan, qapısını-bacasını tikan basmış soydaşlarını haraylayır:

Qərib gecələrə baş qoyub dağlar,

Çaylar hönkürtülü, bulaqlar ağlar.

Hər ocaq başında bir zümzümə var!

Döyür pəncərəni xeyli var nədən?

Allahlı dünyanın Allahsız səsi,

Hardasan, hardasan, ay ev yiyəsi?

Bir soraq varmı gör Turan elindən,

Yollar qəm bağladı durna telindən!

Gül bülbüldən küsüb, çəmən gülündən.

Zirvədə təklənib qıy vuran qartal,

Daşlara çırpılır ünü, hikkəsi,

Hardasan, hardasan, ay ev yiyəsi?

Gücü qələminə söykənib dərdini yazmağa çatan bir şairin "Bir soraq varmı gör Turan elindən"- deyə böyük türk dünyasına səslənişi, Oğuz birliyinin yenidən var olub, bir olub yüksəlməsinə olan inamı şeirin sonuncu bəndində yurda dönmək arzusu ilə səsləşərək bədii sözün təsir dairəsini daha da gücləndirir.

Aradan 24 il keçməsinə baxmayaraq, o yurd yerlərinə dönmək, sönmüş ocaqları yandırmaq, qurumuş bulaqların gözündən öpə-öpə onları yenidən cana gətirmək tək bir şair qəlbinin yox, bütün yurd həsrətlilərinin ən böyük arzusudur. Çünki o yerlər bizə uca Allahın bəxş etdiyi, hər daşı, qayası, gülü, çiçəyi ilahi sehrlə, İlahi harmoniya ilə köklənmiş doğulandan ta ölənədək əbədi sığınacaq yerlərimizdir. Məcnun Göyçəli də o yurda qayıdışı, o yurda dönüşü və elə o yurdlarda da Haqqa qovuşmağı belə arzulayır:

Demirəm ki, dünyanın,

Nazıyla güldür məni.

Allahım, zəlil eylə,

Vətəndə öldür məni.

"Bəziləri onları, millətimin iki yüz minə yaxın yerindən-yurdundan didərgin edilmiş övladlarını sadəcə "köçkünlər" adlandırmağı məsləhət gördülər. Xatirlərinə dəyməmək üçün belə bir yumşaq söz işlətməyi münasib bildilər. Əslində isə onlar köçməmişdilər. Onları zorla, silah gücünə, qanlarını tökə-tökə yurdlarından, yuvalarından didərgin salmışdılar. Dağlara, meşələrə səpələnmiş azərbaycanlılara, nəhayət, mərkəzi hökumətimizin "humanist" başçılarının "rəhmi" gəldi, vertolyotlar göndərdilər, ələ keçənləri, sağ qalanları daşıyıb Azərbaycan torpağına tökdülər. İndi özünüz deyin: Bunlara "köçkün" adı vermək olarmı? Adam durduğu yerdə min illərlə yaşadığı, ulu əcdadlarının sümükləri basdırılmış torpaqdan köçərmi? Özü də kənd-kənd, oba-oba!

Bəziləri dedilər ki, onlar "qaçqınlar"dır. Sadəcə, yurd-yuvalarını atıb gələnlərdir. Adam o zaman yurd-yuvasını ürəyi ağrımadan atıb başqa yerə gedər ki, torpağa bağlı olmasın, Vətən, el-oba qədri bilməsin, onun həsrətini çəkməsin, yurdun hər daşı, hər qarışı, axar-baxarı üçün burnunun ucu göynəməsin! Bızim xalq torpağa, Vətənə bağlı xalqdır. O, hər saatla yurdundan-yuvasından ayrılan deyil! Onları ayırdılar. Zorla, fitnə-fəsadla! ...Həmin səhnəni ömür boyu unuda bilmərəm". ("Didərginlər" toplusu. Bakı, Gənclik, 1990. İsmayıl Şıxlı. Su axan yerdən bir də axar.)

Dərbənddən Təbrizə, Borçalıdan İrəvana, Qarabağdan Kərkükə qədər uzanan dərdlərimiz bütöv Azərbaycanın bir parçası olan Borçalının şair oğlu, xalq şairi Zəlimxan Yaqub da köçkünlüyün, didərginliyin mənəvi iztirablarını sazın "Dilqəmi"sində belə çatdırır:

Göyçə dərdi göyüm-göyüm göynəyən,

Sızım-sızım sızıldayan yaramdı.

İndən belə kirpik çalmaz gözlərim,

İndən belə yuxu mənə haramdı.

Göyçə dərdi - talan olan varımız,

İlxı yoxdu, sürü yoxdu, naxır yox.

Bu torpağın yaddaşında, yadında,

Bizdən ötrü əvvəl vardı, axır yox!

"Göyçə dərdi" dastanı ədəbiyyatımızda bizdən sonra gələn nəsillərə xalqımızın başına gətirilənləri xatırlamaq, unutmamaq üçün bir yaddaş möhürüdür. Dastanda 1988-ci ildəki ictımai-siyasi hadisələri bir qaçqının, bir yurd itirənin dilindən şair bunları deyir:

Qaçdıq, qaçqın dedilər!

Köçdük, köçkün dedilər!

Küsdük, küskün dedilər!

Susduq, miskin dedilər!

Hamı ağ günə çıxdı,

Bizə pisgün dedilər!

Hər nəyi dedilərsə,

Yaman kəskin dedilər.

Bizə gəlmə dedilər,

Bizə yamaq dedilər.

Evimizin içində

Bizə qonaq dedilər.

İnsanın son mənzili olan qəbir evinin dağılmasına, onun təhqir olunmasına rəvac verənlərə bütün bəşəriyyət nifrətlə yanaşıb, hətta onu, bu gün dünyaya atom başlıqlarının ucunda demokratiya atanlar da tənqid edib, adına beynəlxalq səviyyədə vandalizm deyiblər. Lakin 1988-ci ildən sonra, demək olar ki, Ermənistanda yaşayan azərbaycanlıların, türklərin ata-babalarının qəbirləri yerlə-yeksan olunmuş və tarixdən silinmişdir. Zəngibasarda, Gümrüdə, Calaloğluda, Göyçədə, İlməzlidə, Cücəkənddə qədim tarixə malik məscidlər, dini abidələr erməni vandalizminin qurbanı olmuşdur. Bu vandalizm bun gün Gürcüstanla Ermənistan sərhədində yerləşən qədim memarlıq abidəsi övliya Hacı Xəlil türbəsindən və dədəmiz Ələsgərin də məzarından yan ötməmiş, ermənilər onun da qəbrinə əl uzatmışdılar:

Gözləri yol çəkən, Ələsgər dədə,

Dağlarda təklənən qəbrinə qurban!

Bəd gəldi bizlərə bu vaxt, bu vədə.

Döz, bu da zamandı, səbrinə qurban!

Heç xeyir taparmı sənə toxunan,

Ara qarışdıran, pəl vuran olub.

Deyirlər ruhuna dəyən, toxunan,

Deyirlər qəbrinə əl vuran olub.

Mənim taleyimi, mənim eşqimi,

Döyən çox olsa da, duyan az oldu.

Nəsimi, Füzuli məzarı kimi.

Sənin də məzarın əlçatmaz oldu.

Təkcə körpələr yox, balacalar yox,

Qəbirlər özü də yetim olarmış.

və yaxud:

Səsinə bir mahal yığılan kəsin,

Yanında bir nəfər həyanı yoxdur.

- misralarında şairin daxilən çəkdiyi vicdan əzabı, "biz ki, bir zaman belə deyildik" fikri poemanın bütünlüklə məğzini təşkil edir.

Bu gün ədəbi publisistikamızda da deportasiya mövzusu əsas sütunlardan birini təşkil edir. Flora Xəlilzadənin, Budaq Budaqovun, Teymur Əhmədovun, Sabir Rüstəmxanlının, Qara Namazovun, Qafar Çaxmaqlının, Qərib Məmmədovun, Eldar İsmayılın, Aqil Abbasın və bir çox ziyalıların publisistikasında yurd yerlərinə dönmək arzusu boy verir, hətta həmin əsərlərdə özünü biruzə verən yeni-yeni ideyalar da günün tələbləri ilə səsləşir və bizə o yurd yerlərinə dönmək üçün qol-qanad verir. Qərib Məmmədovun "Qərbi Azərbaycan və yaxud Azərbaycanın qərbi haradır?!" məqaləsi müasir tarixşünaslığımız, siyasi və ictimai fikir tariximiz üçün maraqlı olan məqamlarla izlənilir. Hazırda belə ruhda və belə elmi sambalda olan məqalələrin toplu şəklində hazırlanması üçün müəyyən addımlar atmışıq.

Budaq Budaqov və Qiyasəddin Qeybullayevin "Ermənistanda Azərbaycan mənşəli toponimlərin izahlı lüğəti"nin, "Qərbi Azərbaycan ədəbi-bədii, publisistik toplusu"nun, İ. Vəlizadə və B. Muradov tərəfindən yazılmış "Ermənistan azərbaycanlılarının soyqırımı" kitabının, Hidayətin "Burdan min atlı keçdi" kitabının, "Didərginlər" toplusunun, Salman Qazinin "İtirdiyim yerlər "adlı şeirlər kıtabının işıq üzü görməsi başımıza gələn deportasiyalara ədəbi-bədii yanaşma, dəyərləndirmə baxımından çox qiymətlidir.

Şair Əli Vəkil tərəfindən min zəhmət bahasına tərtib edilən "Ədəbi İrəvan" almanaxı bu gün Azərbaycanın müxtəlif yerlərinə səpələnmiş Ermənistandan olan şairlər və yazıçılar üçün ədəbi bir töhfədir.

Ümumiyyətlə, son dövr ədəbiyyat tariximizdə deportasiya mövzusu ədəbi polemikalara səbəb ola biləcək bir baxış bucağı kimi son dərəcə maraq doğurur. Bu mənada filologiya elmləri namizədi Təyyar Salamoğlu Azərbaycan ədəbiyyatının tanınmış simalarından olan Mövlud Süleymanlının "Köç" əsərinə həsr etdiyi "Azərbaycan-erməni münasibətləri tarixi müstəvisində" adlı məqaləsində əsəri təhlil edərək siyasi xronologiyanı elə gözəl sərgiləyir ki, insan əsərin bədii gücünün ecazına düşür. "Köç" əsərindəki təsvirlərdən məlum olur ki, müəllif Azərbaycan xalqının son 200 illik bir tarıxinin bədii səciyyəsini vermək məqsədini əsas götürmüş və Azərbaycan xalqının öz milli varlığını, tarixi torpaqlarını qorunmaq üçün əsrlər boyu yadellilərə qarşı mübarizə apardığını, saysız qurbanlar verdiyini, erməni-Azərbaycan qarşıdurmasının bu gün üzdə görünən keyfiyyətləri ilə bitmədiyini, onun köklərinin dərinlərə getdiyini əsrlərdən keçib, bugünkü vəziyyətə gəlib çıxdığını aydın şəkildə açıb göstərmişdir. Hətta müsahibələrinin birində xalq şairi Bəxtiyar Vahabzadə Mövlud Süleymanlı yaradıcılığı və xüsusən də "Köç" romanı haqqında belə bir maraqlı fikir söyləmişdir: "Mövludun dilindən yoxdur, onun dili şəkərdir, baldır, çox şirin adamdır və kökə bağlıdır. Əsərində intiusiya ilə bunu hiss edib, "Köç" romanında köç başlayanda dədə-babalar elə yerdə dayanıb ki... Bu, təsadüfi dayanmaq deyil. Bunun ulu babaları orda yaşayıb, qan yaddaşı, harda türk varsa, orda köç var. Çox gözəl və psixoloji əsərdir. . "Köç" romanının müəllifi mənim tələbəm olub, amma onun əsəri məni ağlatdı, hönkürdüm. Köçümdən danışırdı, qan yaddaşımdan xəbər verirdi. Təsəvvür elə ki, el bir yerdə köç salıb yaşayandan sonra babalarının ayaq izlərini tapırlar".

Ermənistan adlı qədim oğuz-türk yurdu haqqında "Yurd yeri" adlı silsilə televiziya verilişləri hazırlayan yazıçı Miraslan Bəkirlinin də yaradıcılığında bu gün oxucunu intiqama səsləyən, dədə-baba ocaqlarına dönmək arzusunu tezləşdirən, o yerlərdən ruhumuzda, qanımızda, canımızda gətirdiyimiz ellik adətlərimizi, mənəvi dəyərlərimizi unutmamağa səsləyən motivlər üstünlük təşkil edir.

Əslən Ermənistandan olan, o yerlərdə doğulan və 1988-ci il hadisələrindən sonra deportasiyaya məruz qalan gənclərimizin deportasiya mövzusuna müraciət etmələri, bəlkə də çoxlarının belə üzünü görmədikləri öz dədə-baba yudlarına həsr etdikləri şeirlərin, nəsr əsərlərinin yazılması onların doğma yurd yerlərinə dönmək arzusunun ən bariz nümunəsidir.

Bu mənada deportasiya antologiyasını yaratmaq üçün əlimizdə xeyli material var və biz bu antologiya vasitəsilə gələcək nəsillərimizlə keçmişimiz arasında əbədiyaşar bir körpünün əsasını qoymuş olarıq. Deportasiyaya həsr olunmuş ədəbi-bədii nümunələrin müxtəlif dillərə tərcümə olunması, həmin əsərlərin qəhrəmanlarına abidələrin ucaldılması, onların bir çox ölkələrdə yayımlanması da beynəlxalq ictimaiyyət qarşısında bizim haqlı mövqeyimizin müdafiə olunmasına xidmət edən bir vasitə kimi dəyərləndirilə bilər.

Hafiz HACXALİL

Xalq qəzeti.- 2012.- 12 avqust.- S. 4.