Kəngərli nəslinin rəssam oğlu

Bəhruz Kəngərli - 120

Azərbaycanın görkəmli rəssamlarından biri olan Bəhruz (əsl adı Şamil) Şirəli bəy oğlu Kəngərli haqqında müxtəlif illərdə yazılan monoqrafiya və məqalələr onun bizə yalnız rəssamlıq fəaliyyətini, yaradıcılıq qabiliyyətini tanıtmışdır. Lakin bu yazılarda görkəmli rəssamın həyatı və ailəsi, eləcə də nəsil şəcərəsi haqqında geniş məlumat verilməmiş, hətta tarixlər və faktlar dəqiqliyi ilə göstərilməmişdir.

Bir neçə il əvvəl AMEA Naxçıvan Bölməsinin Tarix, Etnoqrafiya və Arxeologiya İnstitutunun elmi işçisi Musa Quliyevlə birlikdə "Naxçıvan xanlığının vəkil (Sultan) qolu" adlı Kəngərlilərə məxsus şəcərə tərtib etmişik. Həmin şəcərə 2 cildlik "Naxçıvan Ensiklonpediyası"nda çap olunmuşdur. Burada XVI-XX əsrlərdə yaşamış Kəngərlilərin nəsil şəcərəsi barədə məlumat verilmişdir. Bu tərtibatda Bəhruz Kəngərlinin də nəsil şəcərəsi öz əksini tapmışdır. Şəcərədən aydın olur ki, Bəhruz Kəngərlinin ulu babası Lütfəli Sultanın oğlu Məhəmməd Sultan imiş.

Azərbaycan Dövlət Tarix Arxivində Bəhruz Kəngərlinin ulu babası Məhəmməd Sultan haqda 1808-ci ildə şahzadə Abbas Mirzənin imzaladığı fərman saxlanılır. Həmin fərmandan aydın olur ki, Məhəmməd Sultan İran ordusunda hərbi xidmətdə olmuşdur. O, Kəngərli tayfasının qolları olan Kəc və Bilicilərin 1813-1816-cı illərdə hakimi olmuş və fəal hərbi fəaliyyətinə görə İran hökumətindən pul təminatı - pensiya almışdır.

Məhəmməd Sultan 1826-1828-ci illər Rusiya - İran müharibəsindən sonra bir müddət Marağa xanlığında yaşamışdır. O, Marağada çox qala bilməmiş, ata-baba yurdu Naxçıvana qayıtmışdır. Elə həmin illərdə, yəni 1828-1829-cu illər rus-türk müharibəsində iştirak etmiş və Rusiya ordusunun giziri rütbəsini almışdır.

Bəhruz Kəngərlinin babası Murtuza ağa Şirəli bəy oğlu da çar Rusiyasında tanınmış hərbçilərdən olmuşdur. Sənədlərdə onun ştabs-rotmistr hərbi rütbəsində olduğu yazılmışdır. Murtuza ağanın 3 oğlu olmuşdur: Şirəli bəy (atasının adını oğluna qoymuşdur), İrza ağa və Qədir ağa.

Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin 2012-ci il 12 yanvar tarixli Sərəncamından sonra bu nəslin şəcərəsi haqqında, Bəhruz Kəngərli və onun ailəsi ilə bağlı Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Arxivində mühafizə olunan XIX və XX əsrin əvvəllərinə aid sənədlərin öyrənilməsinə başlanılmış, bir çox sənədlər aşkar edilmişdir. Əvvəlcə sənədlərin dili ilə oxucularımıza görkəmli rəssamın atası Şirəli bəy haqda məlumat verməyi lazım bilirik.

Şirəli bəy Murtuza ağa oğlu Kəngərli 11 mart 1864-cü ildə Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. Naxçıvan qəza məktəbini bitirən Şirəli bəy 1878-ci ildə Tiflis gimnaziyasına daxil olmuş, 1883-cü ildə 6-cı sinif kursunu bitirmiş və ona 425 nömrəli şəhadətnamə verilmişdir. Şirəli bəyin xidmət dəftərçəsində göstərildiyi kimi, o, 1883-1886-cı illərdə hərbi qulluqda olmuşdur. Qafqaz Qrenadyor Diviziyasının 2 oktyabr 1883-cü il tarixli, 139 nömrəli əmri ilə Şirəli bəy Kəngərli 16-cı Miqrel-Qrenadyor polkuna 3-cü dərəcəli sıravi rütbəsində xidmətə alınmış, 18 avqust 1885-ci ildə isə ordudan tərxis olunmuşdur. Hərbi sirləri yaxşı bilən Şirəli bəy polk komandiri tərəfindən 25 avqust 1885-ci ildə "Əla atıcılığa görə" döş nişanı ilə təltif olunmuşdur. 25 iyun 1886-cı ildə 54 və 132 saylı hərbi hissələrin əmri ilə ona 2-ci dərəcəli zabit rütbəsi verilmişdir.

Hərbi qulluqdan ehtiyata buraxılan Şirəli bəy Naxçıvana qayıdır. Uzun müddət, yəni 1886-cı ilin avqust ayından 1897-ci ilin sentyabr ayına kimi hər hansı bir qulluqda işləməsi xidmət kitabçasında göstərilməmişdir. Belə məlum olur ki, (xidmət kitabçasında göstərildiyi kimi) valideynlərindən miras qalmış Naxçıvan şəhərindəki meyvə bağlarının üçdə iki hissəsi ona məxsus olduğundan dükan və meyvə bağlarının gəliri hesabına ailəsini dolandırırmış.

1897-ci ilin 13 sentyabrında Şirəli bəy Kəngərli Naxçıvan Sülh Məhkəməsi (mirovoy sud) hakiminin qərarı ilə Naxçıvan Sülh Məhkəməsində dəftərxanada birinci dərəcəli mülki qulluqçu vəzifəsinə təyin olunur. Şirəli bəy 24 iyun 1898-ci ildən 19 oktyabr 1899-cu ilə kimi Naxçıvan Sülh Məhkəməsi katibinin köməkçisi vəzifəsində işləmiş, 12 mart 1900-cü ildə isə öz xahişi ilə tutduğu vəzifəsindən azad edilmişdir. Uzun müddət, yəni 12 mart 1900-cü ildən 1 noyabr 1908-ci ilə qədər dükan və təsərrüfatı ilə məşğul olmuşdur.

1908-ci ildə Şirəli bəy yenidən qulluğa qayıtmış və 1 noyabr 1908-ci ildə Naxçıvan Qəza Polis İdarəsinə 2-ci dərəcəli dəftərxana xidmətçisi vəzifəsinə təyin edilmişdir. 17 noyabr 1908-ci il tarixli, 134 nömrəli əmrlə o, Naxçıvan Qəza Polis İdarəsində IX dərəcəli ştatdankənar polis məmuru vəzifəsində çalışmışdır. Şirəli bəyin bu vəzifəyə təyin edilməsi faktını Naxçıvan Qəza Polis İdarəsinin rəisi Sarokinin 5 noyabr 1908-ci il tarixdə İrəvan qubernatoruna göndərdiyi raportu da sübut edir.

Şirəli bəy Kəngərli 1911-ci ilin noyabr ayına qədər bu vəzifədə çalışmışdır. 22 sentyabr 1911-ci ildə o, Naxçıvan Qəza Polis İdarəsinin rəisinə müraciət edərək tutduğu vəzifəsindən azad edilməsini xahiş etmişdir.

Şirəli bəy Kəngərli polis sistemindən azad edildikdən sonra, demək olar ki, heç bir qulluqda çanlışmamış, ömrünün axırına kimi övladlarının tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur.

Bəs Bəhruz Kəngərlinin anası kimdir? Arxiv sənədlərindən aşkar oldu ki, rəssam Bəhruz Kəngərlinin doğma anası Əziz xanım olmuşdur. O, polkovnik İsmayıl ağa Novruz ağa oğlu Kəngərlinin qızıdır. Nədənsə, Bəhruz Kəngərli haqqında yazılan məqalələrdə və monoqrafiyalarda analığı Şirin xanımın adı çəkilmişdir. Şirin xanım Vəzirova 1886-cı ildə Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. Naxçıvan şəhər qız məktəbində təhsil almış Şirin xanım 1900-cü ildə Şirəli bəylə ailə həyatı qurmuş, Bəhruzu da öz doğma övladı kimi sevərək tərbiyəsi ilə məşğul olmuşdur. Şirin xanımın Şirəli bəylə nikahından Tahirə və Mənsurə adlı iki qızı dünyaya gəlmişdir.

Sənətşünas Kərim Kərimov "Bəhruz Kəngərli" kitabında yazırdı: "Bəhruzun uşaqlıq illərini xatırlayaraq analığı Şirin xanım deyərdi: "Bəhruz hər gün evə qayıdan kimi kitablarını bir tərəfə atıb tez kağız və qələm götürər, evdən çıxardı. Bir azdan görərdik ki, o, nəyinsə şəklini çəkibdir. Əvvəllər nə mən, nə də atası Bəhruzun şəkil çəkməsinə fikir verərdik. Hətta bəzən hayıfsılanırdıq ki, o, vaxtının çoxunu şəkil çəkməyə sərf edir. Amma sonralar atası onun istedadına inanmağa başladı, onun üçün Tiflisdən xüsusi kağız, karandaş, rəng gətirdi".

Bəhruz Kəngərli haqda yazılmış kitab və elmi məqalələrdə düzgün göstərilməyən faktlardan biri də onun anadan olduğu gün və aydır.

M.Nəcəfovun, K.Kərimovun, A.Qazıyev və M.Nəcəfovun A.Axundovun kitab və məqalələrində Bəhruz Kəngərlinin 10 və ya 22 yanvar 1892-ci ildə anadan olduğu göstərilmişdir. Lakin arxivimizdəki sənədlərdən birində Şirəli bəy Kəngərlinin xidmət kitabçasının ailə tərkibi haqqında 14-cü bölməsində yazılır ki, Bəhruz Kəngərli 28 fevral 1892-ci ildə Şirəli bəyin birinci nikahından anadan olmuşdur. Belə çıxır ki, əvvəlki, yəni 10 və ya 22 yanvar anadanolma tarixləri müxtəlif müəlliflər tərəfindən təkrarlanmışdır.

Bəhruzun məktəb təhsili haqqında da yuxarıda qeyd olunan müəlliflərin kitab və məqalələrində fikir ayrılığı vardır. Həmin yazılarda Bəhruzun "Xeyriyyə" və Naxçıvan şəhər "Üsuli-cədid" məktəblərində oxuması göstərilir. Məsələn, K.Kərimov "Bəhruz Kəngərli" kitabında yazır: "Şirəli bəy böyük oğlu Bəhruzu o zaman dəbdə olan mollaxanaya deyil, "Xeyriyyə" adlanan yeni tipli şəhər məktəbinə qoymuşdur". K.Kərimov, ola bilsin ki, Bəhruz Kəngərlinin "Xeyriyyə" məktəbində oxumasını hər hansı bir mənbə əsasında qeyd edib. Lakin əlimizdə olan sənədlərdən məlum olur ki, "Xeyriyyə" məktəbi Naxçıvandakı "Came" məscidinin nəzdində 1906-cı ildə açılmışdır. Bəhruz isə artıq 1906-cı ildə xəstəliyinə görə qulaqlarının eşitməməsi səbəbindən məktəbdən uzaqlaşmışdır.

A.Axundov isə yazır: "B.Kəngərli 1892-ci il yanvarın 22-də Naxçıvan şəhərində anadan olmuşdur. Atası Şirəli bəy Kəngərli dövrünün mütərəqqi elm adamlarından hesab olunurdu. Bəhruz kiçik yaşlarından yatalaq xəstəliyinə tutulmuş və bu ağır xəstəlikdən qurtulsa da, fiziki qüsura - eşitməzliyə məruz qalmışdır. Buna görə atası onu "Üsuli-cədid" məktəbindən çıxarıb təhsili ilə özü məşğul olmuşdur". Qeyd etmək istərdik ki, o dövrün təhsil və məktəblə bağlı sənədlərini araşdırdığımız zaman belə bir məktəbin olması haqda heç bir sənədə rast gəlmədik. "Üsuli-cədid" məktəb adı deyil, ana dilində məktəblər açılmasına dair bir hərəkatdır.

Araşdırılan arxiv sənədlərindən o da məlum olur ki, Bəhruz (Şamil) 10-11 yaşlarında 1904-cü ildə Naxçıvan şəhərində açılmış "rus-tatar" məktəbində oxumuş və xəstəliyi ilə əlaqədar məktəbdən çıxarılmışdır. Bəhruz Kəngərlinin "rus-tatar" məktəbində oxumasını təsdiq edən sənədlərdən biri 1904-1905-ci illərdə köçürülmüş şagirdlərin adlı siyahısıdır. Həmin siyahıda "Kəngərli Şamil"in adı da vardır. Siyahıda Naxçıvanın görkəmli ziyalılarından Əziz Şərif, Əli Qasımov, Həsən Əliyev, Seyfulla Kəngərli, Bəxtiyar Kəngərli, Abbas Qasımov, Əli Vəliyev, Ağa Vəzirov, Nəcəf Sultanov, Əli Xəlilov, İbrahim Nəsirbəyov, Cabbar Şeyxov, Həsən Qənbərov və başqalarının da adları vardır.

Bəhruz Kəngərli ilə Əziz Şərifin uşaqlıq və sinif yoldaşı kimi çox yaxın əlaqələri olmuşdur. Əziz Şərif "Atam və mən" kitabında yazır: "Bazar, 12 fevral 1917-ci il. Rəssam Bəhruzgilə getmişdim. Olduqca maraqlı şəkilləri vardır. Mən "Molla Nəsrəddin" jurnalının təzədən nəşrə başladığına sevinir, naxçıvanlı rəssam Bəhruz Kəngərli ilə əlaqəni kəsmir, onun yaradıcılığı ilə maraqlanırdım. Xəstə yatdığı üçün onu evimizdə qəbul edə bilməsəm də, tez-tez yanına gedir, əsərləri ilə tanış olurdum". Beləliklə, Bəhruz Kəngərlinin Naxçıvan şəhərindəki "rus-tatar" məktəbində oxumasına heç bir şübhə qalmır.

Bəhruz Kəngərli ilə bağlı aşkar edilmiş sənədlərdən biri də Naxçıvan Ölkə Xalq Maarif Komissarlığının 5 iyul 1921-ci il tarixli 68 nömrəli əmridir. Həmin əmrdə yazılır: "01 iyul 1921-ci il tarixdən Kəngərli Bəhruz Xalq Maarif Komissarlığında Bədii şöbənin müdiri təyin edilsin". Təəssüf ki, xəstəliyi Bəhruzun bu vəzifədə uzun müddət işləməsinə imkan verməmişdir. O, 7 fevral 1922-ci ildə əbədilik gözlərini yummuşdur.

Cəmi 7 il yaradıcılıq fəaliyyəti ilə məşğul olmağa möhlət tapmış Bəhruz Kəngərli 2000-ə qədər rəsm əsəri yaratmışdır. Ümummilli lider Heydər Əliyev Bəhruz Kəngərlinin yaradıcınlıq irsinə daim böyük qayğı göstərmişdir. Ulu öndərin təşəbbüsü ilə Naxçıvan şəhərində Bəhruz Kəngərli Muzeyi yaradılmış, Naxçıvan Muxtar Respublikası Rəssamlar Birliyinin Sərgi Salonuna Bəhruz Kəngərlinin adı verilmişdir. Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi Sədrinin "Görkəmli rəssam Bəhruz Kəngərlinin 120 illik yubileyinin keçirilməsi haqqında" sərəncamı isə Bəhruz Kəngərli yaradıcılığına göstərilən diqqət və qayğının davamı kimi önəmlidir.

Fəxrəddin CƏFƏROV,

Naxçıvan Muxtar Respublikası

Arxiv İdarəsinin rəisi, tarix

üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2012.- 31 avqust.- S.7.