Ulu tarix və yurd sevgisi üzərində ucalan Naxçıvan

Yaxın-uzaqları ölkə-ölkə, oymaq-oymaq dolaşsan da tarixlər şahidi Naxçıvanın cazibədarlığını, doğmalığını heç yerdə duya bilmirsən. "Vətən mənə oğul desə nə dərdim, mamır olub qayasında bitərdim" - söyləyən Məmməd Araz, "Böyük Turan" - deyən Hüseyn Cavid türk yuvası Naxçıvandan pərvazlanmışdılar. Naxçıvanilərin, Ordubadilərin, Şaxtaxtlıların, Əliyevlərin ruhları dolaşan bu torpaq bu gün öz yüksəlişi ilə hər yandan görünür. Coğrafi baxımdan kiçik, təbii sərvətləri və görkəmli şəxsiyyətləri baxımından böyük olan Naxçıvanda min illərdən boylanan Əshabi - kəhf mağarası, Nuhun məzarı, İlanlı dağ, Əlincə qalası kimi tarixi izlər onun ən qədim insanla yaşıdlığından, igidlər, ərənələr oylağı olmasından xəbər verir.

"Odlar yurdu" Azərbaycanın ayrılmaz bir parçası olan Naxçıvan öz iqlimi və möcüzəli yerləri ilə həmişə diqqət mərkəzində olmuşdur. Xan Araza axıb tökülən yüzlərlə xırda çayın əsrarəngiz şırıltısı, hər qayanın dibindən qaynayan, indi dünyaca sorağı olan "Darıdağ", "Badamlı", "Sirab", "Vayxır", "Şor su" kimi mineral sular, təbiət muzeyləri adlanan məşhur "Batabat gölü", "Zor bulaq", "Südlü bulaq", "Əlincə", "Gəmi qaya", "Oğlan qala", "Ağ qaya", "Gəlinqaya", "Heykəlli qaya" öz əsrarəngizliyi ilə turistləri özünə cəlb edir.

Bu müqəddəs torpağın yetişdirdiyi övladlarının səsi-sorağı dünyanın hər yerindən gəlir.

"Azərbaycana yenidən doğan günəş" adıyla dünyada yurdumuzu tanıdan, "Mən fəxr edirəm ki, azərbaycanlıyam!" deyimi ilə öz xalqını uca tutan, "Biz bir millət, iki dövlətik" şüarı ilə Türkiyə - Azərbaycan qardaşlığına möhür basan, tarixin yeni səhifələrinə öz imzasını atan ümummilli lider Heydər Əliyevin də doğma yurdudur Naxçıvan.

Bu yurdda zaman-zaman kimlər at oynatmayıb? Hansı fatehin nəzərindən uzaqda qalıb Naxçıvan? Bu torpaq yadellilər tərəfindən zaman-zaman zəbt edilib, dağıdılıb, lakin övladlarının əlləri ilə yenidən abadlaşdırılıb. Tarixə nəzər salaq. Nuh peyğəmbərlə yaşıd olan Naxçıvan torpağı ta qədimdən Şərqlə Qərb, Cənubla Şimal arasında karvan yollarının kəsişdiyi yerdə qərar tutduğuna görə regiondakı güclü dövlətlərin zərbələrinə tuş gəlib. Bu torpaqda Atropatena hakimləri, Sasani şahları ağalıq edib. Naxçıvan İran - Bizans müharibələri zamanı xarabaya çevrilib. Sonra bura gələn ərəblər onu özlərinə istehkama çeviriblər. Babəkin rəhbərliyi ilə xürrəmilərin 28 il davam edən hərəkatında Naxçıvan dayaq nöqtəsi olub.

Zaman ötdükcə Naxçıvan Sacilər, az sonra Salarilər dövlətinin tərkibinə qatılıb, yenidən Bizansın oylağına çevrilib. Orta Asiyadan yürüş edən səlcuqlar bizansları qovaraq Naxçıvanı özlərinə paytaxt ediblər. Bu ara Şərq tarixində Eldəgizlər dövrü adlanıb. Həmin vaxtdan Eldəgizlərlə bərabər, Atabəylərin də iqamətgahı olan Naxçıvanın inkişaf, tərəqqi dövrü başlanıb. Naxçıvan həm mədəni, həm də iqtisadi cəhətdən inkişaf etməyə başlayıb. Məhz həmin dövrdən qalma və bu günə qədər də qorunub saxlanan möhtəşəm tarixi abidələr - Möminə xatun və Yusif ibn Hüseyn türbələri, Qoşaminarəli məscid və digər abidələr bu gün də Naxçıvanın o vaxtkı ehtişamına sahidlik edir. Bu abidələrin çoxunda Naxçıvan memarlıq məktəbinin banisi əcəmi Naxçıvaninin zəkasının izləri var.

Tarixin sonrakı dövrlərində Eldəgizləri monqollar devirib, Naxçıvan yenidən zəbt olunub, talanıb. Sonra diyar Elxanilər dövlətinin tərkibinə qatılıb. Qızıl Orda xanı Toxtamış, Türküstan hökmdarı Əmir Teymur, Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu əmirləri Naxçıvanı ələ keçiriblər. Zaman öz qamçısını Naxçıvanın üstündən götürməyib. 1501-ci ildə Səfəvi hökmdarı Şah İsmayıl Xətai Naxçıvanı öz dövlətinə qatıb. Nadir şahdan sonra XVIII əsrin II yarısında əyalət müstəqilliyi qazanıb xanlığa çevrilən Naxçıvan XIX əsrdə Azərbaycanı 2 yerə bölən Rusiya işğalından da yaxa qurtara bilməyib. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin öz ərazisi elan etdiyi Naxçıvanın başı üstündə sovet işğalının ilk illərində yenidən soyuq yellər əssə də 1921-ci il martın 16-da Qarsda imzalanan Sovet - Türkiyə müqaviləsinə əsasən Naxçıvan Azərbaycanın tərkibində saxlanıb.

Tarixdə azadlıq bayrağını dəfələrlə ucaltmış Naxçıvanda 1990-cı ilin qanlı yanvar axşamı Azərbaycana sovet rəhbərliyinin düşmən münasibətlərinə və Bakıya qoşun yeritməsinə cavab olaraq SSRİ-nin tərkibindən çıxmaq barədə qərar qəbul edilmişdi. Bu, cəsarətli addım sovet imperiyasının ölümünə verilən ilk fərman olmuşdu. 1991-ci ildə isə Naxçıvan Ali Məclisinin sədri, ümummilli lider Heydər Əliyevin təşəbbüsü və iradəsi ilə Naxçıvan MSSR-in adından "Sovet Sosialist" sözləri çıxarıldı və Azərbaycanın üçrəngli milli bayrağı ilk dəfə olaraq Naxçıvanda dövlət bayrağı kimi qaldırıldı. Məhz Heydər Əliyevin dəmir iradəsi ilə Naxçıvan qorunub saxlandı. Ulu öndər Azərbaycanda hakimiyyətə qayıdıb xilaskarlıq missiyasını yerinə yetirməklə Naxçıvan muxtar dövlətinin də tarixin yeni mərhələsində mövcudluğunu, dirçəlişini və tərəqqisini təmin etdi. Prezident İlham Əliyevin daimi diqqət və qayğısı ilə Naxçıvan ölkəmizdə modernləşmə poliqonuna çevrildi.

Bu gün Naxçıvan torpağına kimin ayağı dəyirsə, heyrətlənməyə bilmir. Naxçıvanın hər yerində geniş quruculuq, gözəllik, abadlıq göz oxşayır. Tərtəmiz, yaraşıqlı küçələri, insanların bir-birinə mehriban münasibəti, bolluq və xoş güzəran bu yurda başqa bir ahəng verir. Tarix, mədəniyyət abidələrinin qorunmasında, iqtisadi inkişafda, sosial tərəqqidə, idman və turizmin inkişafında, bir sözlə, hər sahədə Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisinin sədri Vasif Talıbovun təşəbbüskar, səriştəli rəhbərliyi ilə qazanılan uğurlar danılmazdır. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin daxili və xarici siyasətinə əməli işlərlə töhfələr verən, Azərbaycanın bir parçası olan Naxçıvanda tərəqqi, rifahın daha da yüksəldilməsi üçün yorulmadan çalışan, bütün sahələrin inkişafını diqqətdə saxlayan Vasif Talıbov muxtar respublikanın işıqlı gələcəyi üçün əlindən gələni edir.

Bu gün Naxçıvan Muxtar Respublikasında ən təqdirəlayiq hal milli-mənəvi dəyərlərə yüksək qayğı və ciddi tələblərlə yanaşılmasıdır. Tədris ocaqlarındakı təlim-tərbiyə, hər hansı bir sahədəki işgüzarlıq, əhalinin mədəni tələbatının cavablandırılması, işlərə həssaslıqla yanaşma bilavasitə qayda-qanuna və milli normalara riayət olunmasından xəbər verir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin ideyalarına sayğı ilə yanaşan Ali Məclis sədri Vasif Talıbov bu günlərdə Gürcüstanın Acarıstan Muxtar Respublikasına səfər etmişdir. Səfərin əsas məqsədi iki muxtariyyət arasında əlaqələrin daha da genişlənib inkişaf etdirilməsidir.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin belə bir sözü var: "Yol - mədəniyyət, iqtisadiyyat, bir sözlə həyat deməkdir!". Buradakı inkişafdan xəbər tutmaq üçün Naxçıvanın yollarına baxmaq kifayət edir. Görkəmli ədibimiz Balaş Azəroğlunun isə belə bir sözü var: "İnsanın ruhunun və qələminin azad olması üçün onun başının üstündə azad Vətən torpağı olmalıdır. İnsanın gücü də, qüdrəti də Vətən torpağındadır. Vətəndən uzaq düşən adam budağından qopmuş sarı yarpaq kimidir". Bu gün hər bir kəs başı üstündə azad göylər istəyir. Bu göylərin təmiz, təhlükəsiz olması üçün gecə-gündüz çalışan insanlara dəstək verməli və minnətdar olmalıyıq. Olmalıyıq ki, balalarımız xoşbəxt və firavan yaşaya bilsinlər.

Son günlər yenə də yolum Naxçıvana düşmüşdü. Şəhərin küçələrini gəzdikcə qəlbim fərəhlə dolurdu. Naxçıvanda dirçəlişin başlandığı 1995-ci ildən əldə olunmuş misilsiz nailiyyətlərin miqyasını və çəkisini təsəvvür etmək üçün bəzi diqqətçəkən rəqəm və faktları oxucuların da diqqətinə çatdırmaq istəyirəm. Ötən ilin noyabrında muxtar respublikada ümumi daxili məhsul istehsalı bu diyarın tarixində ən yüksək səviyyəyə, 2 milyard ABŞ dolları həcminə çatmışdır. Bu 16 il əvvəlkindən 38 dəfə çoxdur. Bu rekorda çatmaq üçün son 16 ildə Naxçıvanda istehsalın bütün sahələri modernləşdirilmiş və genişləndirilmiş, yeni təsərrüfat sahələri istifadəyə verilmişdir.

Tikinti bölməsinin sürətli inkişafı sosial-iqtisadi tərəqqi üçün məhsuldar zəmin yaratmışdır. Təkcə bir faktı deyək ki, indi Naxçıvanda sovet dövrünün ən yüksək göstəricisi olan 1989-cu ilin bir ayında işlədilən 2535 ton beton qarışığı bir gündə sərf edilir. 1995-ci ilə nisbətən bir adama düşən illik ÜDM 31 dəfə, sənaye məhsulu 69 dəfə, əsas kapitala yatırım 261 dəfə, kənd təsərrüfatı məhsulu 7 dəfə, nəqliyyat daşınması 18 dəfə, pullu xidmətlər 30 dəfə, rabitə xidməti 90 dəfə, ixracın həcmi 142 dəfə, büdcə gəlirləri 26 dəfə, əhalinin gəlirləri 44 dəfə artmışdır.

Son 16 ildə muxtar respublikada 373 yeni sənaye müəssisəsi işə salınmışdır. Hazırda 243 adda sənaye məhsulu buraxılır. Azərbaycanda ilk dəfə Naxçıvanda minik maşınları istehsal olunur. Ümumiyyətlə, 1995-ci ildən bəri Naxçıvanda 9700-dək obyekt istifadəyə verilmiş, quruculuq işlərinə 2,8 milyard manat investisiya qoyulmuşdur. Son 16 ildə diyarda 178 məktəb tikilmiş və yenidən qurulmuşdur. Bu qədər məktəb sovet dövründə 43 ilə ərsəyə gətirilmişdi. 1995-ci ildən bəri yeni və yeniləşdirilmiş 185 səhiyyə ocağının istifadəyə verilməsi ilə o vaxtın yarım əsrinə bərabərdir. Naxçıvan özünü elektrik enerjisi ilə təmin edir, xaricə də enerji satır. Qazlaşma tam başa çatmışdır.

Muxtar respublikada əkinə yararlı bütün torpaqlardan məhsul götürülür, suvarma probleminə son qoyulmuşdur. İndi ildə 60,2 min hektar - 16 il əvvəlikindən 2,4 dəfə çox torpaq əkilib-becərilir. Ümumiyyətlə, bu gün Naxçıvanda 308 növdə, 810 çeşiddə məhsul buraxılır. 259 növdə məhsula, o cümlədən əsas ərzaq məhsullarına tələbat tamamilə yerli istehsal hesabına ödənilir. 1995-ci ildə yaradılan 68500 yeni iş yerinin 42500-ü daimidir. Bu dövrdə əhalinin sayı 80 min nəfər artaraq 420 min nəfərə çatmışdır.

Bütün bunlar ulu öndər Heydər Əliyevin Naxçıvanı türk dünyasının qovşağında yüksək inkişaf etmiş bir diyara çevirmək arzusunun gerçəkləşməsidir. Prezident İlham Əliyev bütün bunları yüksək qiymətləndirərək demişdir: "Naxçıvanın uğurlu inkişafı Azərbaycanın uğurlu inkişafı deməkdir. Bizim müstəqilliyimizin möhkəmləndirilməsi deməkdir. Burada gedən işlər məni çox sevindirir".

Tarix boyu başı çox bəlalar çəksə də dəfələrlə yüksəliş dövrü yaşamış, torpağın üstündə və altında zəngin mədəni irs qoymuş qədim Naxçıvan bugünkü intibahı ilə sanki çəkdiyi müsibətlərin əvəzini çıxır, ulu köklər üstündə qol-qanad atıb daha xoş sabahına doğru irəliləyir. Tarixin yeni Naxçıvanı dostlarımızı sevindirir, düşmənlərə gözdağı verir. Türk qapısı Naxçıvandan bir dəfə keçənlər belə onun hüsnünə, cəlalına "əhsən!" deyirlər.

Ramin ƏHMƏDOV, yazıçı-publisist

Xalq qəzeti.- 2012.- 18 fevral.- S. 5.