Narkomaniya ilə mübarizə sağlam cəmiyyət uğrunda mübarizədir

Düşüncəli və xeyirxah varlığın cəmiyyətə, əxlaqa və dinə zidd əməllərin törədilməsinə sövq olunması səbəblərinin öyrənilməsi bu gün də problem olaraq qalır və hər birimizi düşündürməyə vadar edir. Bir çox cinayətlər, o cümlədən narkotik vasitələrlə bağlı sosial hadisələr də insanların düşüncələrində "xammal" kimi hazırlanır və "istehsal" olunur.

Azərbaycan Respublikası CM-nin " Narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsi" ilə əlaqədar fəslində 7 maddə vardır. Belə cinayətlər mürəkkəb quruluşa malik olduğundan narkomaniya ilə bağlı müxtəlif cinayət tərkiblərini özündə ehtiva edirlər. Qanunvericilik narkotik vasitələrlə bağlı cinayətlərin əsas obyektini vətəndaşların sağlamlığını təmin edən ictimai münasibətləri qeyd edir. Lakin digər ictimai münasibətlərə ziyan dəydiyi üçün təşkilatların normal fəaliyyəti də əlavə obyekt kimi nəzərdə tutulur.

Baxaq görək narkomaniya nədir? Narkomaniya - narkotik maddələrin qəbul edilməsinə pataloji həvəs göstərmək (meyl etmək) kimi anlaşılır. Yunan sözündən olan Narkotikos - donub qalmaq, quruma vəziyyətinə gətirmə mənasını verir.

Məhkəmə - psixiatrik təcrübəsində morfinizm, kokaizm və alkoqolizm həmişə mühüm əhəmiyyət kəsb etmişdir. Morfi bədəndə ağrıları qısa müddətə lokallaşdıra bildiyi və ağrıkəsici xassəyə malik olduğu üçün, təbabətdə bu gün də ondan tibbi vasitə kimi istifadə edilir. Lakin bu vasitədən həkim nəzarətindən kənar "faydalandıqda" orqanizmin sağlamlığı və hətta genetika üçün təhlükəli fəsadlar yaradır. Tez bir zamanda ona öyrəşdikcə bədəndə narkotik vasitəyə tələbat artır, insan həmişəlik olaraq onun əsarətinə məhkum olur.

Cinayət hüquq qanunvericiliyinə görə narkotik vasitələrin qəbulu zamanı və onun təsiri altında olan şəxs hərəkət və ya hərəkətsizliyə yol verdikdə, "anlaqsız" vəziyyətdə olsa belə, məsuliyyətdən azad edilmir. Belə hallarda psixiatrik xəstəxanalarda müəyyən müddət ərzində məcburi müalicə və tibbi xarakterli tədbirlər həyata keçirilir.

Narkomaniya beynəlxalq aləmdə transmilli cinayətlər sırasına daxildir və ictimai xəstəlikərin ən geniş yayılmış formasıdır. Mənəvi düşkünlük, idealsızlıq, iradəsizlik, maddi çətinlik narkomaniyanın əsas səbəbləri kimi qəbul edilir.

Qədim Ellada dövlətində narkomaniyanı narke - bihuşluq + maniya = asılılıq kimi qəbul edirdilər. Qeyd etdiyim kimi, bu cür asılılıq və narkotik maddələrin daim orqanizmə yeridilməsi nəticəsində insanın həyat fəaliyyəti, psixi və fiziki funksiyaları üzgünlüyə məruz qalır, beyində intellektual pozğunluqlar baş verir, insanda əsəbilik, apatiya, depressiya müşahidə olunur, yaddaş və təfəkkür zəifləyir, həyata laqeydlik əmələ gəlir, hətta bəzi nallarda intiharla müşahidə olunur, qaraciyər, ürək, qan - damar sistemi zədələnir, xəstə marazm - düşkünlük vəziyyətində dünyasını dəyişir.

Narkomanlıq bitkilərdən hazırlanmış dərman preparatlarından çox isifadə edildikdə də baş verir. Ona görə də AR CM narkotik maddələri satış məqsədi olmadan onu əldə edən və ya saxlayan, satış məqsədi ilə belə maddələri istehsal edən, daşıyan və satan şəxslərə üç ildən yeddi ilədək müddətə azaqdlıqdan məhrum etməklə cəza müəyyən edir. CM-nin 234-cü maddəsinin sonrakı bəndləri daha ağır - beş ildən on iki ilədək azadlıqdan məhrum etmə və ya əmlakın müsadirə olunması ilə diqqəti cəlb edir. Hesab edirəm ki, CM-nin sanksiyalarında imperativlik varsa da konkretlik olmadığından-məsələn 3 ildən 7 ilədək və ya 5 ildən 10 ilədək və s. cəza tətbiq edilərkən sui - istifadələr üçün dəhliz açılır. Qanun dövlətin adından danışdığı üçün sanksiyalar da konkret olmalıdır. Məsələn: "10 il azadlıqdan məhrum edilsin" əks təqdirdə " 5 ildən 10 ilədək" prosessual ifadələr cəza tətbiq edilərkən tapdalanır. Çünki qanunvericilikdə məhz nə vaxt 5, 6 və ya 7 il, hansı hallarda 8, 9 və ya 10 il cəza tətbiq etmək mümkündür" suallarına cavab-şərh yoxdur. Qəsdən törədilən bütün cinayətlərdə belə boşluqlar aradan qaldırılarsa, cinayətlərin qarşısını almağa təsir edilə bilər. Bu mənim subyektiv mülahizəmdir.

AR DİN-in Narkotiklərlə Mübarizə üzrə Baş İdarəsinin şəxsi heyəti son illər narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsinə qarşı birgə mübarizədə kompleks tədbirlər həyata keçirmiş və bu iş, bu gün də davam etdirilir.

Nəzərə almalıyıq ki, geosiyasi şərait baxımından Azərbaycan ərazisindən narkotiklərin başqa ölkələrə daşınması üçün tranzit dəhlizi kimi istifadə edilir və bunun qarşısını almaq bir sıra obyektiv çətinliklərlə bağlıdır: Əvvəla, Dağlıq Qarabağın və onun ətrafında yerləşən 7 rayonun zəbt edilməsi nəticəsində qonşu dövlət - İran İslam Respublikası ilə 130 kilometrdən çox sərhəd zolağına nəzarət etmək imkanımız yoxdur. Mövcud vəziyyət narkotik vasitələrin, (bitkilərin əkilməsi üçün) bu ərazidən daşınıb başqa dövlətlərə aparılmasına əlverişli şərait yaradır.

Məlumatlı mənbələrə görə işğal olunmuş ərazilərdə narkotik bitkilərin kultivasiyası külli miqdarda "çirkli pullar"ın qazanılmasına və həmin pullardan Ermənistanın hərbi mövqelərinin möhkəmləndirilməsində, narkotik vasitələrin tranzitində bəşəri maraq və prinsiplərə zidd məqsədlər üçün istifadə edilir. Həmin ərazilər "nəzarət edilməyən ərazilər" kimi bu günün ən ciddi problemlərindəndir. Belə imkanlar silahların qanunsuz dövriyyəsi üçün, habelə beynəlxalq terrorçu dəstələrin gizli təlim məşqləri üçün də əməliyyat meydanı və poliqon şəraitini yaradır. Beynəlxalq aləmdə sülhün təhlükəsizliyini şübhə altına alır, BMT-nin prinsiplərinə hörmətsizlik edilir, onun qorunmasına vicdansızcasına yanaşılır.

Qanunsuz dövriyyədən götürülmüş narkotik vasitələrin miqdarı da cəmiyyəti və hər birimizi düşündürməyə vadar edir. DİN-in Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsinin mübarizə fəaliyyətinə diqqət edək:

2006-2010-cu illərdə (4 il ərzində) DİN-in Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsi tərəfindən 2 ton 922 kq 806 qr narkotik vasitələr götürülmüşdür. Onlardan : marixuana 1 ton 65 kiloqram, heroin 319 kiloqram 330 qram , opium 366 kiloqram 992 qram, həşiş 1 ton 146 kiloqram 100 qram, kokain 6,115 qram təşkil etmişdir.

2006-cı ildən başalayaraq dispanser qeydiyyatında olan narkomanların sayı 2006-cı ildə 19752 nəfər, 2007-ci ildə 19500 nəfər, 2008-ci ildə 20741 nəfər, 2009-cu ildə 23206 nəfər, 2010-cu ildə isə 25489 nəfər olmuşdur. Hazırda qeydiyyatda olanların sayı 26 min nəfəri ötmüşdür. Bu rəsmi qeydə alınan, narkomaniyadan əziyyət çəkənlərin siyahısıdır. Lakin nəzərə almaq lazımdır ki, qeydiyyatdan imtina edənlər və yayınanlar da az deyil.

Narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə cinayət məsuliyyətinə cəlb edilən vətəndaşlar sırasında qadınların sayının bəzən artımla, bəzən də azalma ilə müşahidə edilməsi də diqqət çəkir. Belə ki, 2006-cı ildə 74, 2007-ci ildə 73, 2008-ci ildə 61, 2009-cu ildə 85, 2010-cu ildə isə 60 nəfər qadını narkomanlıq öz çevrəsinə cəlb etmişdir.Həyata keçirilən tədbirlər nəticəsində qadınlar və yeniyetmə gənclər arasında narkotik vasitələrə aludəçiliyin əhatə dairəsinin genişlənməsinə imkan verilməmişdir. Nəzərə alaq ki, Rusiya Federasiyasının cinayətlərə dair statistikasında narkotiklərin qanunsuz dövriyyəsi ilə bağlı cinayətlərdə qadınların sayı 45 % təşkil edirsə, Azərbaycanda bu rəqəm təxminən 2 faizdir.

Narkotiklə Mübarizə İdarəsinin son 5 ildəki fəaliyyətinə nəzər salsaq statistikada 13849 aşkar edilmiş cinayət faktı üzrə 359,539 kq heroin, 349,206 kq tiryək, 1425,635 kq həşiş, 1235,146 kq marixuana, 5,013 kq kokainin götürülməsinin şahidi olarıq. Qeyd olunan dövr ərzində 11962 nəfər cinayət məsuliyyətinə cəlb edilmiş, 2000 tona yaxın narkotik kol yaşıl kütlə halında məhv edilmişdir. Məsuliyyətə cəlb olunanların 21 nəfəri 18 yaşadək, 2836 nəfəri 30 yaşadək olanlar, 9095 nəfəri 30 yaşdan yuxarı olanlar, 341 nəfərini isə zərif cinsdən olanlar - qadınlar, 2819 nəfərini əvvəllər məhkum olunmuş şəxslər, 259 nəfərini xarici vətəndaşlar təşkil edir. 2004-cü ildən başlayaraq baş idarənin bu istiqamətdə aktiv fəaliyyəti davam etməkdədir.

Ümumən Azərbaycanda transmilli cinayətlərin növünə qarşı daciddi mübarizə tədbirləri həyata keçirilir. Əhali arasında hüquqi maarifləndirmə və digər profilaktik işlərin aparılması Dövlət Komissiyasının bu bəla ilə mübarizəyə aid ümummilli proqramın həyata keçirilməsinin davamı kimi qəbul edilməlidir. Burada MTN-nin də rolu danılmazdır. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi narkotiklərin və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə bağlı cinayətlər dedikdə narkotik vasitələrin, habelə psixotrop maddələrin və onların prekurslarının müəyyən edilmiş qaydalarına qəsd edən cinayətlərin məcmusu başa düşülür. Belə cinayətlərin əsas obyekti fövqündə əhalinin sağlamlığının təhlükəsizliyini təmin edən ictimai münasibətlər, ictimai təhlükəsizlik, dövlət idarə və müəssisələrin normal fəaliyyəti və konkret fərdin sağlamlığı durur.

Azərbaycan Respublikasının "Narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin və onların prekurslarının dövriyyəsi haqqında" 28 iyun 2005-ci il tarixli qanununun 1-ci maddəsində bu cinayətin predmeti barədə anlayış verilmişdir.

Bu qanunla Azərbaycan Respublikası ərazisində dövriyyəsi qadağan edilmiş, məhdudlaşdırılmış və nəzarət edilən narkotik vasitələrin, psixotrop maddələrin, habelə ölkə ərazisində idxalına, ixracına, tranzit üsulla nəql edilməsinə və istehsalına lisenziya (xüsusi razılıq) tələb olunan prekursların siyahıları təsdiq edilmişdir.

Məsələnin aktuallığı və qlobal xarakter daşıması narkotik vasitələrin adlarının beynəlxalq hüquqda sadalanan 4 siyahıya daxil edilməsidir. Bu siyahılar 1961-ci il 30 mart tarixli "Narkotik vasitələr haqqında vahid konvensiya"da öz əksini tapmışdır. Deməli, narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə əlaqədar olan cinayətlər beynəlxalq xarakter daşıdığından onların anlayışı və siyahısı beynəlxalq hüquqi sənədlərdə də öz əksini tapmışdır. Azərbaycan Respublikası artıq həmin sənədlərin 3-nü; "Narkotik vasitələr haqqında" 1961-ci il vahid konvensiyanı, "Psixotrop maddələr haqqında" 1971-ci il konvensiyanı və "Narkotik vasitələr və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə mübarizə haqqında" BMT-nin 1988-ci il konvensiyasını ratifikasiya etmişdir.

Belə cinayətlərə satış məqsədi olmadan qanunsuz olaraq narkotik vasitələri və psixotrop maddələri şəxsi istehlak miqdarından artıq miqdarda əldə etmə və ya saxlama, satış məqsədi ilə qanunsuz olaraq narkotik vasitələri və ya psixotrop maddələri satma, narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz hazırlanmasında və emalında istifadə etmək məqsədilə prekursları hazırlama, əldə etmə, saxlama, göndərmə, daşıma və ya satma, narkotik vasitələri və psixotrop maddələri hazırlamaq üçün istifadə edilən və xüsusi nəzarət altında olan xammalın, prekursların, alətlərin və ya avadanlıqların, habelə narkotik vasitələrin və ya psixotrop maddələrin istehsalı, hazırlanması, emalı, saxlanılması, .... və məhv edilmə qaydalarının bu qaydalara riayət etməli olan şəxslər tərəfindən pozulması halları aid edilir. AR-nın Daxili İşlər Nazirliyi Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsinin 2011 -ci ildəki fəaliyyətinə diqqət yetirək: dövriyyədən 557 kq narkotik vasitə, o cümlədən 164,9 kiloqram həşiş, 52,2 kiloqram heroin, 14 kiloqram tiryək, 298,8 kiloqram marixuana götürülmüş, 30 kiloqrama yaxın narkotik vasitələrin qaçaqmalçılıq yolu ilə ölkəyə gətirilməsinin qarşısı alınmışdır. 400 tona yaxın narkotik tərkibli bitkinin yeri müəyyən edilib yaşıl kütlə şəklində məhv edilmişdir. Faktların təhlili belə nəticəyə gəlməyə əsas verir ki, aşkar edilmiş həmin cinayətlərə görə məsuliyyətə cəlb olunmuş 2341 nəfərin 561-ni (24 faiz) gənclər, 62-ni (2,6 faiz) qadınlar, 2175-ni (92, 9 faiz) oxumayan və heç yerdə işləməyənlər, 550-ni isə (23,5 faiz) əvvəllər məhkum olunmuş şəxslər təşkil etmişlər. DİN-in Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsinin səmərəli fəaliyyəti nəticəsində ötən il narkotiklərin qeyri-leqal dövriyyəsi ilə əlaqədar 2636, o cümlədən narkotiklərin satışı və qanunsuz olaraq belə maddələri əldə etmə və ya saxlama ilə bağlı 817 fakt aşkar edilmiş, 131 nəfərdən ibarət olan 50 cinayətkar qrup və dəstə zərərsizləşdirilmişdir. Qeyd etdiyimiz təhlildən görünür ki, narkotik vasitələrin və psixotrop maddələrin qanunsuz dövriyyəsi mütəşəkkil cinayətkarlıqla bağlılığı diqqətdən yayınmamış, bu cür şəxslərin kriminal davranışlarına çevik reaksiya verilmiş və qruplar vaxtında zərərsizləşdirilmişlər.

AR NK-nin yanında Narkomanlığa və Narkotik Vasitələrin Qanunsuz Dövriyyəsinə Qarşı Mübarizə üzrə Dövlət Komissiyasının işçi qrupu da bu istiqamətdə fəaliyyətini gücləndirmiş, il ərzində 1 ton 500 kiloqrama yaxın müxtəlif növ narkotik vasitələr və psixotrop maddələr aşkar edilərək məhv edilmişdir.

Narkoşəraitin təhlili və aparılan mübarizənin vəziyyətindən çıxış edərək belə nəticəyə gəlmək olar ki, narkotik vasitələrin qanunsuz dövriyyəsi ilə bağlı aşkar olunmuş cinayətlərin dinamikasında artım davam etməkdədir.

Deməli narkoşərait də müvafiq orqanların - ələxüsus Nazirlər Kabinetinin xüsusi komissiyasının, DİN Baş Narkotiklərlə Mübarizə İdarəsinin, habelə MTN-nin nəzarətindədir. Amma nə etmək ki, məsuliyyətə cəlb olunanların, onun satışı və əldə olunması ilə məşğul olanların sırasında gənclərin və qadınların iştirakı da var. Bu sahədə NK-nın gənclərlə işləyən, təhsil və səhiyyə qurumlarının işi nəzərə çarpmır. Narahatlıq doğuran digər hal ondan ibarətdir ki, DİN və MTN-nin mübarizə fəaliyyəti nə qədər çevik və səmərəli olsa da yenə diqqətdən kənarda qalan narkodaşıyıcılar var. Belələrinin analoji cinayətləri bəzən latent xarakter daşıdığından mənzərənin əhatəli şəkildə qiymətləndirilməsi üçün çətinlik yaradır.

Kriminoloqların fikrincə narkotik vasitələrin əldə edilməsi, satışı və qəbulu ilə məşğul olanları tam aşkar etmək imkan xaricində olduğundan, ictimai nəzarətin təşkili və ona reaksiyanın verilməsi, habelə hüquqi maarifləndirmənin təhsil ocaqlarında ardıcıl davamı əhəmiyyət kəsb edir. Tədbirlərin bu sayaq keçirilməsi cəmiyyətin hüquq - mühafizə orqanlarına yaxınlaşması və dəstəyi-töhfəsi olardı.

Şəmsəddin ƏLİYEV,

"Polisə Dəstək" İB-nin sədri

Məqalə AR Prezidenti yanında QHT-lərə Dövlət Dəstəyi Şurasının layihəsi əsasında dərc edilir

Xalq qəzeti.- 2012.- 1 iyul.- S. 6.