Xüsusi iqtisadi
zonaların yaradılması ilə yerlərdə yeni
infrastrukturun formalaşması prosesinə başlanacaq
Xüsusi iqtisadi
zonaların yaradılması ölkəmizdə qeyri-neft
sektorunda dayanıqlı inkişafın möhkəmləndirilməsi
ilə bağlı aparılan prirotet fəaliyyətlərdən
hesab edilir. Prezident İlham Əliyevin "Azərbaycan
Respublikasında xüsusi iqtisadi zonaların
yaradılması" haqqında imzaladığı fərmanın
şərtlərinə uyğun olaraq ölkəmizin müxtəlif
bölgələrində belə zonaların
formalaşdırılması məsələsi gündəmə
gəlmişdir. Azərbaycan Prezidentinin imzaladığı sənəddə
ölkə iqtisadiyyatının və ayrı-ayrı
regionların inkişafının daha sürətləndirilməsi,
investisiyaların təşviqi və prioritet sahələrə
yönəldilməsi, yeni iş yerlərin yaradılması,
xarici investisiyaların qeyri-neft sektoruna yönəldilməsinin
dəstəklənməsi, rəqabət qabiliyətinin
artırılması kimi vacib məsələlərə
toxunulmuşdur.
Qeyd edək ki, xüsusi iqtisadi zonalar (XİZ) sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün xüsusi hüquqi rejimin tətbiq edildiyi ərazi hesab olunur. XİZ-in yaradılmasının məqsədi xüsusi hüquqi rejimin və müasir texnologiyaların tətbiqi əsasında rəqabət qabiliyyətli yeni istehsal və xidmət sahələrinin təşkilindən ibarətdir. Ölkəmizdə xüsusi iqtisadi zonaların yaradılması ideyası təqdirəlayiqdir. Burada söhbət hökuməti prioritet sahə kimi qəbul etdiyi qeyri-neft sektorunun inkişafını stimullaşdırmaqdan gedir.
Təbii ki, belə zonaların
yaradılmasının müsbət təsirləri yalnız
bununla məhdudlaşmır. Xüsusi iqtisadi zonalar ölkənin
səciyyəvi iqtisadi qanunlarından daha liberal qanunlara malik
olan coğrafi ərazidir. Adətən belə zonaların
yaradılmasında məqsəd daha çox xarici investisiya cəlb
etməkdir. İlk belə zona ötən əsrin 80-ci illərinin
əvvəllərində Çində Şenzen ərazisində
yaradılmışdır. Bu zonanın yaradılması nəticəsində
Şenzen 20 il ərzində kiçik kənddən 10 milyon əhalisi
olan şəhərə çevrilmişdir. Çindən
başqa belə zonalara Hindistanda, Polşada, Qazaxıstanda,
Rusiyada, Filippində və başqa ölkələrdə rast
gəlinir. ABŞ-da belə zonalar "Şəhər
sahibkarlıq zonaları" kimi adlandırılır.
Dünya Bankının məlumatlarına görə, 2012-ci
ilin əvvəlinə dünyanın 120 ölkəsində
3500-dən artıq belə zonalar yaradılmışdır.
Yalnız Hindistanda belə zonaların sayı 240-dır və
onların yaxın iki ildə 500-ə
çatdırılması nəzərdə tutulur. Xüsusi
iqtisadi zonalar xüsusi vergi güzəştlərinə,
xarici ticarət əməliyyatlarında daha böyük
müstəqilliyə malik olmaqla ixraca yönəlik istehsal sahələrin
yaradılmasına xidmət edir. Azərbaycanda belə
zonaların yaradılması bir sıra iqtisadi və sosial üstünlüklərə
malikdir. Əvvəla, xüsusi zonanın yaradılması həmin
əraziyə xarici investisiya axının sürətləndirəcək
və bu təbii ki, yeni sənaye müəssisələrin
yaradılmasına gətirib çıxaracaq. Bu isə yeni
iş yerlərinin yaradılması və məşğulluq
problemin həllinə yardım deməkdir. İkincisi, belə zonaların
yaradılması regional inkişaf probleminin həllinə təkan
verəcək. Dövlət büdcəsi vergilərinin
toplanmasında Bakının payının çox olduğunu
nəzərə aldıqda, biznesin paytaxtda çəkisinin
çox olduğu aydınlaşır. Xüsusi iqtisadi
zonaların yaradılması həmin ərazilərdə yeni
infrastrukturun formalaşmasına gətirib çıxaracaq. Bu
baxımdan xarici investisiyanın regionlara axması və orada
yeni iş yerlərinin yaradılması rayonların sosial
inkişafına təkan verə bilər. Belə zonaların
yaradılmasının başqa üstünlüyü idxala
deyil, ixraca yönümlü iqtisadiyyatın
formalaşmasıdır.
Nazirlər
Kabinetinin ötən ilki fəaliyyətinə həsr edilən
müşavirədə ölkə Prezidenti bildirimişdir ki,
Azərbaycanda iş görmək üçün
yaxşı şərait, çox yaxşı investisiya mühiti
var, xarici sərmayələr dövlət tərəfindən
lazımınca qorunur. Prezident İlham Əliyev eyni zamanda
iş adamlarını Azərbaycan iqtisadiyyatı
üçün prioritet olan qeyri-neft sektoruna sərmayələr
yönəltməyə dəvət etmişdir. Praktik olaraq,
Azərbaycanda qeyri-neft sektoruna xarici investisiyalar cəlb edilməsi
istiqamətində mövcud siyasi iradə xüsusi iqtisadi
zonaların formalaşması və inkişafı
üçün yeni imkanlar yaradır.
Azərbaycan
Prezidenti İlham Əliyev ölkədə yerli istehsalın
möhkəmlənməsi, qeyri-neft və özəl sektorun
daha da inkişaf etdirilməsini əsas prioritet məsələlər
kimi bəyan etmişdir. Ölkə Prezident bildirmişdir ki,
Azərbaycanda istehlak olunan ərzaq məhsuallarının
tamamilə ölkəmizdə istehsal edilməsinə nail
olmalıyıq. Azərbaycan Prezidenti əlavə etmişdir
ki, eyni zamanda biz öz məhsullarımızı xarici
bazarlara da çıxarmalıyıq. Azərbaycanda yeni
texnologiyalar əsasında tikilmiş zavodlar, fabriklər
dünya səviyyəli məhsul istehsalına şərait
yaradır. Müqayisə üçün qeyd edək ki,
2011-ci ildə Azərbaycan iqtisadiyyatının həcmi,
müstəqilliyin qazanıldığı 1991-ci illə
müqayisədə 18,5 dəfədən çox olub. Əgər
1991-ci ildə nominal ÜDM cəmi 2,7 milyard manat və ya
indiki məzənnə ilə təqribən 3,4 milyard ABŞ
dolları təşkil edirdisə, 2011-ci ildə bu göstərici
50.1 milyard manat və ya təqribən 63,4 milyard ABŞ
dolları təşkil edib. Həmin dövrdə ölkədə
adambaşına düşən ÜDM-un həcmi isə 39 dəfə
artaraq və 7003,4 ABŞ dollarına çatıb. Makroiqtisadi
sabitliyin təmin edildiyi və müstəqillikdən bəri
ilk dəfə iqtisadi artıma nail olunan 1996-cı ildən
2011-ci ilə kimi olan dövrdə ölkədə ortalama
iqtisadi artım tempi 11,8 faiz olub.1992-ci illə müqayisədə
Azərbaycanın dövlət büdcəsinin gəlirləri
10 dəfədən çox artıb. Qeyd oluna dövrdə
büdcə gəlirlərinin ÜDM-a nisbəti 30 faizdən
38 faizə yüksəlib.
Ölkəmizdə
prioritet elan edilən istiqamətlərdən biri də məhz
azad iqtisadi zonaların yaradılması yolu ilə yerli və
xarici investisiya imkanlarının genişləndirilməsidir.
Bəzi əlverişli sərhədboyu ərazilərdə
yerləşən rayonlarda azad iqtisadi zonaların
yaradılması həm həmin rayonların, həm də ətraf
bölgələrin inkişafına təkan verə bilər.
Məsələn, Naxçıvan MR-in Türkiyə və
İranla həmsərhəd olması ona azad ticarət
baxımından böyük üstünlüklər
qazandırır. Bundan başqa, Azərbaycanın Cənub və
Şimal regionlarında da bu tipli və ya buna bənzər
iqtisadi zonalar yaratmaq mümkündür. Qeyd edək ki,
qardaş Türkiyədə tətbiq ediən Yeni Təşvik
Planı çərçivəsində Türkiyə ərazisi
dərəcələrə bölünmüş və hər
bir regiona onun inkişaf səviyyəsindən asılı
olaraq vergi dərəcələri tətbiq edilməyə
başlanmışdır. Məsələn, Türkiyənin ən
az inkişaf etmiş regionu sayılan Cənub-Şərq hissəsi
6-cı bölgə adlandırılmış və bu
bölgəyə investisiya qoyan investorlar bütün vergi
yükündən azad edilmişdir. Həmçinin dövlət
həmin regionda şirkətlərdə çalışan
işçilərin bəzi sosial ehtiyaclarını da öz
üzərinə götürmüşdür. Belə ki,
orada iş quran şirkətlər yalnız minimum əmək
haqqını ödəyir, qalan hissə isə dövlət
tərəfindən vətəndaşlara ödənilir.
Fikrimizcə, bu təcrübənin öyrənilməsi və
Azərbaycan reallığına uyğun olaraq tətbiq edilməsi
müsbət nəticələr verə bilər. Azad iqtisadi
zonaların və ya diferensial vergi sisteminin tətbiqi ölkəyə
investisiya cəlb etmək, həmçinin, yeni
texnologiyanın gəlməsi baxımından həyati önəmə
sahibdir. Yeni texnologiyanın gəlməsi gələcəkdə
Azərbaycanda bu sahədə mütəxəssislərin
yetişməsi və ölkənin sərbəst şəkildə
beynəlxalq standartlara cavab verən məhsul istehsalı ilə
məşğul ola bilməsi baxımından çox
vacibdir.
Digər
tərəfdən, xüsusi iqtisadi zonalar
formalaşdırılan zaman regionların iqtisadi
inkişafı məqsədilə hər bir regionun
üstünlüyə malik olduğu sahələrin üzə
çıxarılması və onun inkişafına dövlət
dəstəyinin verilməsi vacibdir. Bəzi hallarda regionlarda
bir-birini təkrarlayan istehsal sahələri açılır
ki, bunlar da sonda uğursuzluğa düçar olur. Hər bir
regionun malik olduğu keçmiş istehsal ənənələri
və hər hansı bir məhsulun istehsalı üzrə
malik olduğu təbii və iqtisadi resurslar nəzərə
alınmaqla layihələr həyata keçirilməlidir. Məslən,
üzüm istehsalında lider olmuş regionda taxıl
istehsalı ilə məşğul olmaq həmin regionun
iqtisadi potensialının aşağı düşməsinə
səbəb ola bilər. Buna görə də, regionlara maliyyə
və texniki dəstək həyata keçirilən zaman
onların istehsal üzrə ənənəsi nəzərə
alınmalıdır.
Xüsusi iqtisadi zonalar yaradılan zaman hansı regionların seçilməsi olduqca vacibdir. Bu həmin zonaların müvəffəqiyyətinə ciddi təsir göstərir. Bu baxımdan region seçilən zaman yalnız iqtisadi faktorlar deyil, həmçinin siyasi amillər də nəzərə alınmalıdır. Başqa tərəfdən, xüsusi iqtisadi zonalara ticarət zonaları kimi baxmaq düzgün deyil. Bu zonalardan danışılanda Dubay modeli daha çox xatırlanır. Əlbəttə, Dubay şəhərinin inkişafı uğurlu modellərdən biridir. Amma bu model daha çox xüsusi ticarət zonası mexanizmi üzərində qurulub. Ölkəmizdə isə daha çox xarici investisiyanı cəlb etmək məqsədilə belə zonalar yaradılması planlaşdırılır. Başqa tərəfdən, Azərbaycanı Birləşmiş Ərəb Əmirliyi ilə müqayisə etmək də düzgün deyildir. Buna görə də, belə zonalar seçilən zaman xarici investisiya cəlb etmək imkanları araşdırılmalıdır. Hal-hazırda Naxçıvan MR, Lənkəranda belə zonaların yaradılması məsələsi müzakirə edilir. Cənub bölgəsi, o cümlədən Lənkəran İranla sərhəddə yerləşir və kifayət qədər geopolitik məsələdir. Regionda baş verən proseslər göstərir ki, İranla Qərb ölkələri, xüsusən də ABŞ arasında gərginlik artır və problemin yaxın illərdə həll edilməsi ilə bağlı nikbin proqnozlar da yoxdur. Xarici investorlar isə potensial gərginlik ocağına yaxın əraziyə böyük həcmdə kapital qoymayacaqlar. Bunu İraqda son illər baş verənlər də təsdiq edir. Xarici investorlar siyasi risklərdən sığortalanmış ərazilərə kapital qoymaqda maraqlıdırlar. Buna görə də, cənub bölgəsində xüsusi zonanın yaradılmasına cəhd hələlik xarici investisiyanı cəlb etmək baxımından arzuolunan deyildir.
Buna görə də, xüsusi iqtisadi rayonların yaradılması üçün indiki şəraitdə Naxçıvan MR və Azərbaycanın mərkəzi rayonları daha çox müqayisəli üstünlüyə malikdir. Eyni zamanda, ixtisaslı kadrlara olan tələbatın qarşılanması baxımından zonanın iri şəhərə yaxın formalaşdırılması da vacibdir.
Doğrudur, xüsusi zonaların əsas özəlliyi liberal qaydaların və eləcə də vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsidir. Amma burada dövlətin itkilərindən danışmaq doğru deyildir. Əvvəla, həmin zonalarda fəaliyyət göstərən müəssisələr bir sıra vergilər, o cümlədən fiziki şəxslərin gəlir vergisini ödəyirlər və faktiki olaraq, dövlət heç də bütün vergi mənbələrindən mərhum olmur. Ən əsası isə odur ki, dövlət bu zonaları yaratmaqla məşğulluq, regional inkişaf kimi əsas məsələlərin həllinə ciddi yardım etmiş olur. Bu isə belə layihələrin əhəmiyyətini göstərən vacib faktorlardandır.
Vüqar BAYRAMOV,
İqtisadi və
Sosial İnkişaf
Mərkəzinin
sədri
Xalq qəzeti.- 2012.- 26 iyul.- S. 1.