Mədəniyyət və ictimai tərəqqi

Həm mədəniyyət, həm də ictimai tərəqqi probleminə aid ayrı-ayrılıqda külli miqdarda tədqiqatlar aparılmış və aparılmaqdadır. Bu tədqiqatlarda ictimai tərəqqi və onun meyarları bu və ya digər dərəcədə müəyyənləşdirilsə də mədəniyyətin nə olması, onun meyarlarının nələrdən ibarət olması məsələsi hələ də birmənalı olaraq müəyyənləşməmiş halda qalır. "Mədəniyyət" anlayışının özünün başa düşülməsində də müxtəliflik vardır. Bəzi hallarda mədəniyyətlə sivilizasiyanın eyniləşdirilməsi, bəzi hallarda onların bir-birinə qarşı qoyulması, bəzi hallarda isə sivilizasiyanın mədəniyyətin inkişafının yüksək mərhələsi hesab olunması buna ən yaxşı misaldır.

Mədəniyyət anlayışı əvvəlki dövrlərdən fərqli olaraq indi daha çox praktik məna kəsb etməkdədir. Buna görə də indi artıq elitar və kütləvi mədəniyyətin sintezi baş verir və bunların hər ikisindən ümumi bir mədəniyyət - vətəndaş mədəniyyəti yaranmaqdadır. Vətəndaş mədəniyyəti dedikdə isə cəmiyyətin bütün vətəndaşları üçün bir növ imperativlər rolunu oynayan ümumi normalar nəzərdə tutulur. Bu normalar vətəndaşın fəaliyyət sahəsini və yaşayış tərzini əhatə edir.

Mədəniyyətlə ictimai tərəqqinin qarşılıqlı əlaqə və təsiri qismən az öyrənilən problemlərdən biridir. Müasir sosial proseslərin gedişi isə bu problemi sosial fəlsəfənin ən aktual sahələrindən birinə çevirir və onun öyrənilməsinə xüsusi ehtiyac yaradır.

Cəmiyyət anlayışı məzmun müxtəlifliyindən (konkret halda hər bir cəmiyyətin özünəməxsus xüsusiyyətləri var) asılı olmayaraq hamı üçün eyni olan universal bir anlayışdır. Mədəniyyət anlayışı da belədir. Mədəniyyətlər nə qədər müxtəlif olsa da onların hamısı mədəniyyət anlayışında öz real gerçəkliyini tapır. Xüsusi halda isə hər bir mədəniyyətin öz məzmunu və forması vardır. Buna görə də mədəniyyət və ictimai tərəqqinin qarşılıqlı təsir və əlaqəsini nəzərdən keçirərkən ümumi ilə xüsusinin vəhdətindən çıxış etməli, öz Azərbaycan gerçəkliyimizin araşdırılması üzərində dayanmalıyıq. Burada başqalarının öz tarixi və bugünkü gerçəkliklərinə aid olan müxtəlif nəzəriyyə və ideyaları nəql etməklə məşğul olmaq bizim gerçəkliyimizdən uzaq olan sxolastikaya aparıb çıxarır və praktik həyat üçün demək olar ki, heç nə vermir, abstrakt mühakimələr çərçivəsindən kənara çıxa bilmir. Fəlsəfənin əsas funksiyası dövrün düşüncədə, fikirdə inikası olduğuna görə o, obyektiv halda sosial zaman və sosial məkan mövqeyindən çıxış etməlidir. Çünki bu postulatlardan kənarda fəlsəfi düşüncə öz həyatiliyini itirir. Bu isə heç də ümumbəşəri fəlsəfi dəyərlərə etinasızlıq deyil, əksinə bu dəyərlər sistemini daha dərindən öyrənməyi və onları yaradıcılıqla tətbiq edə bilməyi tələb edir. Dünya fəlsəfi fikrinə qovuşmağın, orada müəyyən bir yer tuta bilmənin, özünü tanıtdırmanın başqa bir yolu yoxdur.

Akademik R.Ə.Mehdiyev, öz əsərlərində bu metodoloji paradiqmaya xüsusi diqqət verir və digər alimlərimizi də bu istiqamətdə işləməyə dəvət edir.

Artıq deyildiyi kimi, mədəniyyət haqqında külli miqdarda tədqiqatların aparılmasına baxmayaraq, hələ də bu anlayışın hamı tərəfindən eyni məzmunda qəbul edilə biləcək vahid definisiyası (tərifi) yoxdur. Ona verilən mindən artıq tərifin hamısı müəllif mövqeyi olaraq qalıq. Görünür bu, mədəniyyətin həm inteqral, həm də differiansal səciyyəyə malik olması ilə bağlıdır. Belə ki, differensial halda mədəniyyət insan və cəmiyyət həyatının bütün sahələrini, hər bir sahənin öz spesifik tələblərindən irəli gələn xüsusiyyətlərlə birlikdə əhatə edir. Məsələn, məişət mədəniyyəti, sanitar mədəniyyəti, ticarət mədəniyyəti, istehsal mədəniyyəti və s.inteqral halda mədəniyyət cəmiyyətin hər bir dövrün özünə uyğun olaraq ümumi inkişaf səviyyəsini göstərir. Bu isə bu və ya digər cəmiyyətin ümumi mədəni səviyyəsinin digər cəmiyyətlərlə müqayisəsində meydana çıxır. Əlbəttə, belə müqayisələrin aparılması son dərəcə çətin məsələdir. Çünki bir cəmiyyətdə, yaxud bir xalqda çox dəyərli, çox vacib sayılan bir şey başqa bir cəmiyyətdə və ya xalqda əhəmiyyətsiz, lazımsız, bəlkə də gülməli görünə bilər. Lakin nəzərə alsaq ki, insan və cəmiyyət anlayışları hamı üçün eyni olan universal anlayışlardır, deməli bu, həmin anlayışların hamı üçün eyni olan ümumi tərəflərini ehtiva edir. Sadəcə olaraq burada ümumi ilə xüsusinin vəhdət və əlaqəsinə diqqət yetirmək lazım gəlir. Hər bir xüsusidə ümumi vardır. Lakin ümumi xüsusi olmadığı kimi, xüsusi də ümumi deyildir. Bəşəriyyətin ümumi inkişaf tarixinin tendensiyası, meyli isə belədir ki, xüsusilər ümumiliyə, ümumiləşməyə doğru getdikcə xüsusilik daha da cilalanır, özünüdərketmə prosesindən keçməklə zənginləşir. Bu zənginləşmə bir tərəfdən mədəniyyətləri bir-birinə yaxınlaşdırır, digər tərəfdən isə hər bir mədəniyyətin özünəməxsusluğunu verir və onun özəlliyini təmin edir. Belə olduqda dünya mədəniyyətini qızıl güllə müqayisə etsək ayrı-ayrı mədəniyyətlər bu gülün ləçəklərini xatırladır. Əlbəttə, bu prosesi onun bütün tərəfləri, cəhətləri ilə dərk etmək və bu gözəlliyi məntiqi yolla aşkara çıxarmaq o qədər də asan deyil. Bunun nəticəsidir ki, bəzən mədəniyyətlər arasındakı müxtəlifliyi onların qarşıdurması, hansısa bir fəlakət yarada bilməsi kimi qələmə verirlər. Guya kimsə mədəniyyətin zirvəsində, kimsə yamacda və kimsə hələ də dərədədir. Bu, heç də belə deyildir. Qəribə burasıdır ki, özünü zirvədə hesab edənlər heç də hələ də başqalarına qarşı olan barbarlıqdan yaxa qurtara bilməyiblər. Onlar əksər hallarda mədəniyyəti siyasətə qurban verirlər. Siyasəti mədəniyyət müstəvisində qurmaq əvəzinə, mədəniyyətə siyasət müstəvisində yanaşırlar. Tanınmış ABŞ filosofu Hantinqtonun nəşr etdirdiyi həm "Sivilizasiyaların toqquşması", həm də "Biz kimik" əsəri məhz belə bir metodoloji paradiqma əsasında yazılmışdır. Təsəvvür edək ki, dünyanın əksər xalqlarının və ölkələrinin filosof, politoloq və sosioloqları bu tipli əsərlər yazaraq hərə öz xalqının başqa xalqlarla olan əlaqəsindən, ölkəsinin başqa mədəniyyətlər tərəfindən məhv olacağından bəhs edərək başqa mədəniyyətlərə qarşı şübhə və qeyri səmimi münasibət yaratmaqla məşğul olur. Belə yanaşmadan pozitiv heç nə əldə etmək olmaz. Əksinə, xalqlar, ölkələr bir-birinə şübhə ilə, inamsızlıqla baxmağa başlayarlar. Bu isə tarixin gedişinin qarşısına çəpər çəkməyə çalışmaq deməkdir. Kimin necə bölgü aparmasından asılı olmayaraq dünyanı yaşadan, onu rəngarəng və maraqlı edən məhz mədəniyyətlərin müxtəlifliyidir. Multikultura dünyanın özünün obyektiv gerçəkliyindən, onun tarixi gedişindən doğan hadisədir və bu hadisə yalnız bütövlükdə dünyaya xas olan bir hadisə olmayıb, eyni zamanda ayrı-ayrı ölkələrdə də özünü göstərir. Burada daha önəmli, daha çox yaşamaq gücünə malik olanlar inkişaf edərək özünü təsdiqləyir. Belə bir gücə, real gerçəkliyin tələblərinə uyğun olmayanlar başqa mədəniyyətlər tərəfindən dissimilyasiyaya məruz qalaraq əvvəlki məzmununu itirir, yox olur. Tarixin gedişi prosesində biz indi artıq yox olmuş çoxlu mədəniyyətlərlə, onların arxeoloji axtarışlar nəticəsində tapılmış artefaktları ilə tanış oluruq.

Hər bir mədəniyyətin məzmun və mahiyyətini təhlil etməyə qadir olan, onun pozitiv, dəyərli cəhətlərini göstərməklə yanaşı inkişafa xidmət etməyən, cəmiyyəti staqnasiyaya, bataqlığa, çürüməyə aparan neqativ cəhətlərini də tənqid etməyi bacaran güclü fəlsəfi əsasları olmalıdır. Professor Ə.F.Abbasov çox haqlı olaraq yazır ki, milli mahiyyəti ifadə edən və bilavasitə bu mahiyyətin xidmətində dayanan fenomenlərin tədqiqində "öz epistemologiyamız" olmalıdır. Başqalarından, "ümumidən" bəhrələnmək yalnız məhdud çərçivədə ola bilər. Bu fikir heç də hər hansı bir mədəniyyətin özünə qapanması, yalnız öz çərçivəsində mövcud olması kimi başa düşülməsi olmayıb, əksinə mədəniyyətin və onu təmsil edən cəmiyyətin, xalqın açıq olması, lakin bu açıqlıqla təməl özüllüklərini qoruyub saxlamaqla həm də onun inkişafını təmin etməsi deməkdir.

Əgər biz Avropaya nəzər salsaq, xüsusilə XX əsrdə R.Ranvisa, O.Şpenqler, T.Adorno, M.Fuka, T.Bodriyar, J.Delez və digərləri bütövlükdə Avropa mədəniyyətinin kəskin tənqidçiləri kimi çıxış etməklə bu mədəniyyətin inkişafına xidmət etmişlər. Təəssüf ki, bizdə bəzi hallarda belə tənqidi o qədər də düzgün başa düşməyərək Avropa mədəniyyətinin dərin böhran keçirməsindən, onun öz əvvəlki dəyərlərini itirməsindən, bütövlükdə Avropanın mədəni staqnasiyaya uğramasından yazırlar. Avropanın məhz tənqidi təhlil yolu ilə öz inkişaf perspektivlərini müəyyənləşdirdiyini və müəyyənləşdirməyə çalışdığını görmürlər.

Hər bir mədəniyyət o zaman öz inkişafını təmin edə bilir ki, o real gerçəklikdən çıxış edərək özünü elmi əsaslarla təhlil və tənqid edə bilsin. Əgər Azərbaycan mədəniyyətinin XIX əsrin ikinci yarısından başlayaraq XX əsrin birinci rübünə qədər olan sürətli inkişaf dövrünə nəzər salsaq burada M.F.Axundovun, H.Zərdabinin, C.Məmmədquluzadənin, M.Ə.Sabirin, N.Nərimanovun, Ə.Haqverdiyevin, Ü.Hacıbəyovun bu istiqamətdə nə qədər böyük işlər gördüklərini başa düşərik. Onların hamısı mədəniyyətdəki düşüncə və psixologiya köhnəlmiş, daşlaşmış, inkişafa mane olan, bataqlıq yaradan xüsusiyyətləri bədii və publisistik tərzdə tənqid etməklə məşğul olmuşlar. Əbdürrəhim bəyin "Bomba" hekayəsi doğrudan da bütün dünyaya yalnız öz qınından, öz mənfəətindən, öz düşüncə tərzindən baxan bir məmurun varlığını, onun təmsil etdiyi sosiomədəni mühiti dağıtmaq üçün atılmış bomba idi. Azərbaycan mədəniyyətinin sonrakı inkişafı məhz bu adamların açdığı yolla inkişaf edə bilmişdir. Əgər bolşevizmin ideoloji doqmaları mane olmasaydı, bu mədəniyyət daha böyük vüsətlə inkişaf edərdi.

Mədəniyyət anlayışı çox vaxt düzgün başa düşülmədiyi üçün mədəniyyətlə onun vasitələrini eyniləşdirirlər. Teatr, kino, konsert salonları, müxtəlif muzeylər, kitabxanalar və s. bütün bunlar mədəniyyət vasitələridir. Mədəniyyət isə onun daşıyıcısı olan insanın, vətəndaşın mənəvi-ruhi durumu, həyat tərzi və fəaliyyətinə, bu fəaliyyətin göstəricilərinə aiddir. Başqa sözlə, mədəniyyət fərdə aid olan keyfiyyətdir və fərd bunu dərk edərək öz mənəvi aləminə, həyat tərzinə və fəaliyyətinə tətbiq edə bildiyi qədər şəxsiyyətə çevrilir. Mədəniyyət ilk növbədə anti ictimai davranışın qarşısını kəsən, insanı istər şəxsi, istərsə də ictimai müstəvidə xeyirxah, ədalətli və faydalı olan işlərlə məşğul olmağa kökləyən bir amildir. Bu fikirləri söylədikdə mən heç də yüksək elitar mədəniyyəti deyil, hamı üçün vacib olan orta səviyyəli mədəniyyəti, yaxud mədəniyyətin orta səviyyəsini nəzərdə tuturam. Bu orta səviyyə olmadıqda mədəniyyət olduğu kimi görünməyən, yaxud, göründüyü kimi olmayan şeyə çevrilir, gündəlik həyat və fəaliyyətdə özünü tapmır. Mədəniyyətin orta səviyyəsi bütöv bir sosial orqanizm olan cəmiyyətin genetikasını, onun sağlamlığını təmin edir və bu orta səviyyə olmadan hansısa bir inkişafa nail olmaq çətinləşir. Çünki cəmiyyət həyatı elə bir fenomendir ki, burada hər şey insan düşüncəsi, bu düşüncənin məzmun və səviyyəsi, onun praktik həyatda reallaşma dərəcəsi ilə bağlıdır. Burada konkret sosial məkanı və bu sosial məkanın və zamanın özünəməxsus qanunauyğunluqlarını, yəni bu varlığın metafizikasını qəbul etməyən, müxtəlifliklər, çoxluqlar labirinti yaradan postmodernistlərlə istənilən qədər mübahisə etmək olar. Çünki obyekt varsa, bu obyektin strukturu və bu strukturu təşkil edən elementlər (sahələr), onların əlaqələri də var və bu əlaqələr müəyyən prinsiplər, anlayışlar vasitəsilə açılır və burada hansısa başqa bir yol yoxdur. Dinamik obyektlərdə (məsələn, cəmiyyət həyatında) bu prinsip və anlayışlar köhnələ bilər, lakin bu zaman onları yeniləri əvəz edir. Başqa sözlə, paradiqmalar dəyişir. Paradiqmaların dəyişməsi isə xaosa deyil, nizama doğru aparır.

Müstəqillik əldə etdikdən və cansıxıcı bolşevik ideologiyasından, onun doqmatik, real həyatdan uzaq olan pafoslu prinsiplərindən və bu prinsiplərə əsaslanan məcburi tələblərdən xilas olduqdan sonra Azərbaycan mədəniyyətində də ciddi dəyişikliklər baş vermiş və bu proses davam etməkdədir. Azərbaycan Mədəniyyət Nazirliyinin 2004-cü ildə bəyan etdiyi "Azərbaycanda mədəniyyət siyasəti" adlı proqram sənəddə bu proses "məxməri inqilab" adlandırılır. Bu "inqilab" ifadəsi hər şeydən əvvəl, mədəniyyətdə olan qondarma, uydurma elementlərdən (partiyalılıq, sinfilik, ateizm və s.ideologemlər) təmizlənmədir, mədəniyyətin vətəndaş mədəniyyətinə çevrilməsidir. Çünki mədəniyyət vətəndaş mədəniyyətinə çevrilməzsə, yuxarıda deyildiyi kimi, mədəniyyətin orta səviyyəsi ola bilməz. Elitar mədəniyyətlə kütlə mədəniyyəti arasında uçurum yaranar. Bu isə elitar mədəniyyətin özünün də inkişafına mənfi təsir göstərər və onu da dəyərsiz, məntiqsiz bir şeyə çevirər. Çünki elitar mədəniyyətin də qida mənbəyi kütlə mədəniyyətidir. Ümumiyyətlə hər bir mədəniyyət öz tarixi kökü, arxetipliyi ilə başqalarından fərqlənir. Bu isə özünü heç də yalnız ekzoterik jestlərdə, formada deyil, daha çox ruhi, daxili yüklənmədə göstərir.

Mədəniyyət daha çox insanın və cəmiyyətin mənəvi-ruhi durumu ilə bağlı olduğu üçün onu bilavasitə elmi və texniki inkişafla eyniləşdirmək olmaz. Çünki elmi-texniki inkişaf, yaxud, adətən deyildiyi kimi, texniki sivilizasiya mədəniyyətin məhvinə də gətirib çıxara bilər. Təsadüfi deyildir ki, XX əsrdə Avropada texniki inkişafın sürətlə getdiyi bir dövrdə onun yüksək zəka sahibləri olan O.Şpenqler, E.Qusserl kimi filosoflar Avropada mədəniyyətin böhran keçirməsindən bəhs edirdilər. Bu böhran isə ikinci dünya müharibəsi kimi tarixdə misli görünməmiş bir fəlakətə gətirib çıxardı. Təsadüfi deyildir ki, ikinci dünya müharibəsindən sonra tanınmış alman filosofu T.Adorno bütün mədəniyyətin zibildən başqa bir şey olmadığını söyləyirdi. Əlbəttə, o, Avropa mədəniyyətini nəzərdə tuturdu. Çünki Avropada XX əsrdə sürətlə inkişaf edən texniki sivilizasiya heç də mədəni-mənəvi dəyərlərlə müşaiyət olunmurdu. Şpenqler buna görə sivilizasiyanı mədəniyyətə qarşı qoyurdu. Əlbəttə, söhbət texniki sivilizasiyadan gedir. Əgər texnikanın inkişafı mənəvi dəyərlərlə müşaiyyət olunmursa, bu sivilizasiya doğrudan da insanın özünə qarşı çevrilə bilər. Hansı ki, hər cür sivilizasiyanın başlıca funksiyası insana xidmət etmək olmalıdır. Buna görə də mədəniyyət humanist düşüncəyə və ağla əsaslanmalıdır. Çünki mədəniyyət istiqamətlənmədikdə, kortəbii halda inkişaf etdikdə özündən sonra boş səhra qoyur. Başqa sözlə, istiqamətlənməyən, istiqamət və məqsədi müəyyənləşdirilməyən mədəniyyət primitiv, bəsit, keçici əyləncə vasitəsinə çevrilir. Hazırda Azərbaycan telekanallarında belə verilişlərə istənilən qədər rast gəlmək mümkündür. Bunu teleradio verilişlərinə rəhbərlik edənlər də etiraf edirlər. Bəla burasındadır ki, onların sözünə görə , intellektual, elmi səviyyəli verilişlərə baxan azdır və bu verilişlər reytinq toplaya bilmir. Deməli, bütövlükdə tamaşaçıların və dinləyicilərin düşüncə səviyyəsi və zövqünün səviyyəsi aşağı düşüb. Buradan isə başqa bir məsələ meydana çıxır: necə olubdur ki, bizim orta, orta ixtisas və ali təhsil müəssisələrimiz belə aşağı səviyyəli ağla və zövqə malik adamlar yetişdirir. Çünki bütün cəmiyyət müxtəlif səviyyəli təhsil müəssisələrinin divarları arasından çıxır. Deməli bu təhsil müəssisələri də öz fəaliyyətlərinin nəticələri haqqında düşünməlidirlər. Burada söz oynatmaqla deyil, praktik nəticəsi olan işlə məşğul olmaq lazımdır. Məlum məsələdir ki, mədəniyyət təhsil və tərbiyədən, onların məzmun və istiqamətindən asılıdır. Bu sahədə XVII-XVIII əsrlərdəki Avropa maarifçiliyinin gördüyü iş bütün ziddiyyətlərinə, çatışmazlıqlarına baxmayaraq bugünkü Avropanı və xüsusilə onun texniki sivilizasiyasını vermişdir. Məhz elmi və texniki sivilizasiya Avropanı ön plana çıxarmış, ona liderlik vermişdir. Avropa mədəniyyətinin özəlliyi bundan ibarət olmuşdur ki, bu mədəniyyət əvvəldən yalnız insanın daxili-mənəvi aləmi, onun duyğu və həyəcanları ilə deyil, həm də insanla təbiət arasındakı əlaqəni öz predmet sahəsinə daxil etmişdir. Ətraf mühiti, təbiəti öyrənmək və ondan daha rasional halda istifadə etmək əvvəldən Avropa mədəniyyətinin strukturuna daxil olmuşdur. Şərqdə isə təbiətin gözəlliyindən, rəngarəngliyindən vəcdə gələrək daha çox onu tərifləməklə məşğul olmuşlar. Təbiətin öyrənilməsi isə arxa planda qalmış və insanlar daha çox təbiətin özünün verdiyi ilə qənaətlənməli olmuşlar. Buna görə də təbiətşünaslıq və texnika sahəsində olan biliklər Avropa ilə müqayisədə Şərqdə bəsit və məhdud olmuşdur. Bu səbəbdən ictimai həyatda da bir lənglik, ətalət hökm sürmüşdür. Çünki ictimai həyatın inkişafı üçün bir tərəfdən bu inkişafın mühərriki sayıla biləcək əqlin, zəkanın inkişafı, digər tərəfdən ümumi orta mədəniyyətin inkişafı, üçüncü tərəfdən isə birinci və ikincinin gündəlik həyatda, praktik olaraq tətbiqi lazımdır. Avropada bütün bunlar XIV-XV əsrlərdən başlayaraq ardıcıl, davamlı və vəhdət halında vahid proses kimi getmişdir. Burada insanlar öz dəyərlərini hazır şeyləri mənimsəməkdə deyil, həmin şeyləri yaratmaqda, istehsal etməkdə görmüşlər. Mədəni inkişaf o zaman baş verir ki, onun inkişafını təmin edən maddi baza mövcud olsa.

Bu maddi baza olmadan intellektcə yüksək olan insan belə Robinzon vəziyyətinə düşə bilər. Hərçənd intellektin inkişafı da sosiomədəni mühitlə bağlıdır və buna görə də elmin və mədəniyyətin inkişafı müxtəlif tarixi dövrlərə bölünür. Bu dövrlərin hüdudundan az və ya çox dərəcədə kənara çıxmaq isə tək-tək adamlara qismət olur. Onlar ümumbəşəri düşüncəni irəli aparanlardır. İctimai tərəqqinin yolu mənəvi və maddi mədəniyyətin vəhdətindən keçir. Bu vəhdət olmadan həyat birinin sufi kimi təmiz, yaxud xalis mənəviyyata (dərvişlik), digərinin isə hansı yolla olursa - olsun sərvət toplamağa, birinin maddi, digərinin isə mənəvi yoxsul olmasına gətirib çıxarır. Cəmiyyət həyatı varlılar və yoxsullar qütbünə parçalanır. Buradan da birgə iş əvəzinə parçalanma, didişmə, düşmənçilik əmələ gəlir. Kasıblar varlıları oğurluqda, quldurluqda, riyakarlıqda, özgə malını mənimsəməkdə və s. neqativ işlərdə, varlılar isə kasıbları tənbəllikdə, acizlikdə, düznəqulu olmaqda günahlandırırlar. Bu isə heç də cəmiyyətin inkişafına, həyatın yaxşılaşmasına xidmət etmir. Əksinə, vəziyyəti daha da pisləşdirir. İctimai tərəqqini gələcək haqqında şirin vədlər vermək, deklarativ şüarlar söyləmək yolu ilə təmin etmək olmaz. Bunu SSRİ-nin tarixi təcrübəsi sübut etmişdir. 1961-ci ildə Sov.İKP-nin qəbul etdiyi SSRİ-də kommunizm quruculuğu proqramı gələcək haqqında çox təntənəli vədlər verirdi. lakin bu gələcək yeganə və hakim qüvvə olan kommunist partiyasının və SSRİ-nin tarixin səhnəsindən getməsinə gətirib çıxardı. İctimai tərəqqinin görünən, hiss olunan, yaşanılan elementləri bugünkü həyatda olmalı və yaradılmalıdır. Ölkə vətəndaşları öz gündəlik həyat və fəaliyyətlərində bu tərəqqini hiss etməlidirlər. Bu tərəqqi cəmiyyət həyatında sosial ədalətin təmin olunması ilə bağlıdır. "Sosial ədalət" isə geniş məzmunlu bir anlayışdır və bu anlayış cəmiyyət həyatının bütün sahələrini əhatə edir. İqtisadiyyatda və idarəolunmada isə özünü daha çox büruzə verir. Əgər bilavasitə istehsal edənlər kasıb yaşayırsa və onları idarəedənlər varlanırs,a burada hansısa bir ədalətlilikdən və deməli mədəniyyətdən danışmaq olmaz. Sosial ədalət prinsipi heç də eqalitarizm (hamının bərabər yaşaması) deyildir. Sosial ədalət hamının öz əməyi və onun dəyəri səviyyəsində yaşamasıdır. Əməyin məzmun və dəyəri isə ardıcıl olaraq dəyişməli, onun məhsuldarlığı həm keyfiyyət, həm də kəmiyyətcə artmalıdır. Bu isə özlüyündə istək və arzu ilə yanaşı həm də yüksək peşə ixtisası və ümumi mədəniyyət tələb edir. Hər hansı bir əmək sahəsi ilə məşğul olan adam həmin əmək sahəsindən aldığı gəlirlə yaşamağı bacarmalıdır və bu əmək sahəsi isə onun yaşayışını təmin etməlidir. Elə olmamalıdır ki, biri adi yaşayış həddini aşaraq izafi, lazım olmayan dəbdəbə ilə, digəri isə səhərdən axşama qədər işləməsinə baxmayaraq, məişət ehtiyacları içərisində yaşasın. Yaşayış tərzi və onun hüdudunu müəyyənləşdirmək özü də mədəniyyətdir. Bu hüdud isə cəmiyyətin imkan verdiyi ümumi səviyyədən artıq olmamalıdır. Çünki mədəniyyət iqtisadiyyatın tərkib hissəsidir. Eləcə də demək olar ki, iqtisadiyyat da öz növbəsində mədəniyyətin tərkib hissəsidir. Onlar mərkəz nöqtələrdən bir-birini kəsən çevrələri xatırladır.

Aydın ŞİRİNOV,

fəlsəfə elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2012.- 28 iyul.- S. 3.