Açıq cəmiyyət və "dördüncü hakimiyyət"

Kütləvi informasiya şəbəkəsi hazırda qanunverici və icraedici hakimiyyət qolları və məhkəmələr kimi zəruri və mütləqdir, məhz cəmiyyətdə əvəzolunmaz roluna görə "dördüncü hakimiyyət" kimi dəyərləndirilir. Lakin KİV özünün xarakteri və funksiyalarına görə hakimiyyət qollarından əsaslı şəkildə fərqlənir.

Bəs bu fərqlər özünü hansı sahədə göstərir? Hər şeydən əvvəl, KİV gözəgörünməyən "hakimiyyət"dir. Bu, onun qanunverici, icraedici, hüquqi və digər sosial orqan və formalarının olmamasıdır. KİV hüquqi nöqteyi-nəzərdən əmr edə, tapşıra, cəzalandıra və ya məsuliyyətə cəlb edə bilməz. Onun yeganə silahı özündə konkret informasiyanı, məlumatı əks etdirən söz, süjet, görüntünü oxucu və tamaşaçıya çatdırmaqdır. Lakin bir şeyi nəzərə almaq lazımdır ki, mətbuat hökumətin, ictimai birliklərin, ayrı-ayrı şəxslərin, qrupların, dövlət qurumlarının, bir sözlə, cəmiyyətin müxtəlif təbəqələrinin fikirlərini əks etdirən, onların fəaliyyətini müzakirə, müdafiə və ya tənqid edən zaman, sanki, güzgü funksiyası daşıyaraq elə cəmiyyətin özünə çox böyük xidmət göstərir.

Jurnalistikaya "dördüncü hakimiyyət" anlayışını ilk dəfə ingilis filosofu və publisisti Edmund Berk (1729-1797) gətirmişdir. E. Berk hələ 1776-cı ildə işlətdiyi bu ifadə ilə jurnalistikanın hakimiyyətə, hakim dairələrin fəaliyyətinə nəzarət funksiyasını göstərmişdir. Adından da göründüyü kimi, jurnalistika bu epiteti rəsmi qaydada deyil, öz funksiyaları baxımından qazanmışdır. Rusiyanın görkəmli mətbuat nəzəriyyəçisi Y.Proxorovun qeyd etdiyi kimi, "jurnalistikanın "dördüncü hakimiyyət" funksiyası elmi anlayışdan daha çox, obrazlı ifadə kimi qəbul edilir".

"Dördüncü hakimiyyət" anlayışı artıq özünə vətəndaşlıq hüququ qazanmağa başlayaraq, ictimai həyatda da çox nüfuzlu və sanballı reallığa çevrilməkdədir. Jurnalistikanın "dördüncü hakimiyyət" funksiyası təbii olaraq digər hakimiyyət qolları ilə "mübarizə aparır" və onların opponentinə çevrilir. Y.V.Troşkin haqlı olaraq göstərir ki, "demokratik cəmiyyətdə mətbuat həmişə hakimiyyətin opponentidir".

Qeyd etdiyimz kimi, hakimiyyət strukturlarının hər birinin rəsmi statusu var. Amma mətbuat "dördüncü hakimiyyət" olaraq bu statusdan məhrumdur. Onun əsas vəzifəsi ictimai rəy yarada bilmək və məhz ictimai rəy vasitəsi ilə nüfuz və nəzarət etməkdən ibarətdir. Bəzən cəmiyyətin müəyyən qüvvələri və hətta hakimiyyətin özü mətbuatın bu nüfuzunu nəzarətə almaq və ya səlahiyyətlərini məhdudlaşdırmaq istəyir, onu "sözəbaxan" səviyyəsinə çatdırmaq cəhdindən belə çəkinmirlər. Məhz bu amil çox vaxt "dördüncü hakimiyyət"dən mərdlik və mübarizə tələb edir.

"Dördüncü hakimiyyət"in mövcudluğu və fəaliyyəti ilə sıx bağlı olan açıq cəmiyyət isə təkcə harmonik sosial münasibətlər cəmiyyəti deyil, həm də hakimiyyət eşelonlarında baş verən prosesləri özündə əks etdirməyi bacaran şəffaf bir ictimai - siyasi formasiyadır. Açıq cəmiyyətin həlledici komponenti, onun imkanlarının əsas göstəricisi isə bilik, norma və dəyərlərin daşıyıcısı olan informasiya, həm də kütləvi informasiya proseslərinin polifoniyasıdır. Məhz açıq cəmiyyətin qabiliyyətini reallaşdırmağa malik olan informasiya vasitəsi ilə bu cəmiyyəti qurmaq olar.

Kütləvi informasiya prosesləri dedikdə nə başa düşülür? Fikrimizcə, burada kütlələrin lazım və zəruri olan fəallığı üçün nəzərdə tutulan çox böyük informasiya axını nəzərədə tutulur. Açıq cəmiyyət elə bir informasiyalı cəmiyyətdir ki, sosial təyinatlı informasiya təkcə siyasi elitaya və ya nəhəng korporasiyalara deyil, həm də statuslarından asılı olmayaraq bütün sosial qruplara aid olur. Deməli, kütləvi informasiya prosesləri cəmiyyətin demokratikləşməsi və onun təbii məcrada təkmilləşməsi üçün əsasdır.

Azərbaycan cəmiyyətinin mətbuata münasibətinin, qarşılıqlı əlaqəsinin tarixini bilmədən onun müasir informasiya proseslərinə təsirini, bütövlükdə isə tam mənzərəsini təsəvvür etmək mümkün deyildir. Mental xüsusiyyətləri, sosiumun müxtəlif inkişaf mərhələlərində psixologiyasını öyrənmədən çağdaş duruma qiymət vermək praktiki cəhətdən düzgün olmazdı. Başqa sözlə deyilsə, cəmiyyətlə mətbuatın tam şəkildə qovuşmasının və bir-birinə təsir göstərməsi faktının mərkəzində cəmiyyətin publisistik reallıqları hansı şəkildə qəbul və ya imtina etməsi faktoru dayanır.

Dünya mətbuatı kimi, Azərbaycan mediasının da müstəqillik illərində inkişaf etməsi danılmaz faktdır. Azərbaycan publisistikasının inkişaf tarixi xalqımızın öz milli müstəqilliyi, azadlıq və səadəti uğrunda xarici qəsbkarlara, fanatizmə, despotizmə qarşı mübarizəsi, milli intibahı, sosial-mədəni yüksəlişi uğrunda mübarizəsinin tarixidir. Böyük və unudulmaz şairimiz Səməd Vurğun necə də sərrast demişdir: "Mirzə Fətəli Axundovdan və Həsən bəy Zərdabidən başlayan Azərbaycan publisistikası ictimai düşüncəmizin inkişafı tarixində böyük rol oynamışdır".

Sivil, səfərbəredici mətbuat yaranan gündən demokratik dəyişikliklər, vətəndaş cəmiyyəti, şəffaflıq, plüralizm və açıq cəmiyyət quruculuğu dövrünə gəlib çatmış publisistika hansı özəlliklərə, xüsusiyyətlərə malikdir və bütövlükdə onun bu qədər qüdrətli təsirinin sirri nədədir?

"Publisistika" "publisist" sözündən olub, latınca "ictimai" mənasını daşıyır. İnsanların beyninə, ruhuna və düşüncəsinə hakim kəsilən, onu öz arxasınca aparan publisistikanın, bütövlükdə mətbuatın ən özəl və ümdə xüsusiyyətlərindən biri günün mühüm məsələlərini özünə mövzu seçməkdir. Sənətkarlıqla, ustalıqla yazılmış publisistik materiallar bütöv, uzun bir dövr, zaman üçün öz dəyərini saxlayır. Azərbaycan mətbuatı, Azərbaycanın demokratik ruhlu, milli təəssübkeşliklə yoğrulmuş jurnalistikası hələ XIX əsrin sonlarında - XX əsrin əvvəllərində cəmiyyətin inkişaf dinamikasını səhvsiz müəyyənləşdirməsi, millətin tərəqqi və çiçəklənməsinin yollarını dəqiq göstərə bilməsi və demokratik ab-havaya sonsuz meyli və sədaqəti ilə fərqlənirdi.

Ötən əsrin 60-cı illərində Qərb, ABŞ jurnalistikasında əsas mübahisə mövzusu obyektivlik idi. Bu illərdə jurnalistikanın cəmiyyətdə hansı rol oynaması elmi mübahisələrin mərkəzində dururdu. Nəticədə media dünyasında tədricən "Yeni jurnalistika" anlayışı yarandı. Yeni jurnalistikanın tərəfdarları ənənəvi jurnalistikadan imtina edərək belə bir iddia irəli sürürdülər ki, jurnalistlər rəsmi informasiya kanalı rolunu oynadıqları üçün söz azadlığını həyata keçirə bilməzlər.

Müvəkkil jurnalistika tərəfdarları obyektivliyin, az qala, əlçatmaz olduğunu söyləyirdilər. CNN-nin reportyoru Krisitin Amanpur müvəkkil jurnalistikanı belə izah edirdi: "Obyektivliyin klassik təyinatı neytrallıq deməkdir. Bir sıra hallarda neytrallıq göstərmək isə şərə müttəfiqlik etməyə bərabər tutula bilər".

Müxalif jurnalistika isə siyasi lider və institutlar, xüsusilə də prezidentliklə daim müxalifətdədir. Müxalif jurnalistika mətbuatın muxtariyyət məsələsini gündəmə çıxardığı üçün Amerika jurnalistikasında özünə xeyli ardıcıl tapsa da, bir müddətdən sonra o, elə jurnalistlərin özlərinin tənqidinə məruz qaldı. Amerika Qəzet Redaktorları Cəmiyyətinin sədri M.O. Nil hələ 1982-ci ildə bu cərəyana münasibətini bildirərək yazırdı: "Biz iştirakçı və əbədi müxalifət deyil, müşahidəçi olmalıyıq".

Ötən əsrin sonlarında jurnalistikaya baxışlar yenidən dəyişməyə başladı. Bu dəfə mübahisələrin mərkəzində bir neçə məsələ dururdu: jurnalistika sağlam demokratiyanın varlığı üçün nə dərəcədə önəmlidir? "İctimai" və "sivil jurnalistika" adlanan bu ən yeni jurnalistika iki ideya üzərində qurulub. Bırincisi, cəmiyyətdə demokratiya lazım olan səviyyədə deyildir. İkincisi, jurnalistika bu məsələlərin həllində məsuldur və buna görə də o nə isə etməlidir.

İctimai və ya sivil jurnalistikanı ənənəvi jurnalistikadan fərqləndirən iki əsas cəhət vardır: sivil jurnalistikaya görə, ictimai həyat öz sözünü deməlidir. Onun varlığında, yaşayıb işləməsində jurnalistikanın öz rolu vardır. Ənənəvi jurnalistika nümayəndələrinin fikrincə isə, ictimai həyatın mövcudluğu gözəl olsa da, onun yaşaması üçün jurnalistlərin cəhd göstərmələrini düşünmək belə təhlükəlidir. Sivil jurnalistika düşünür ki, cəmiyyətdə nəsə mühüm bir dəyişiklik baş verməlidir, çünki jurnalistikanın fəaliyyəti peşəkarlıq nöqteyi-nəzərindən çox aşağı səviyyədədir. Ənənəvi jurnalistikanın isə bu barədə "fikri" tam fərqlidir: jurnalistikanın ənənələri daha gözəldir. Yalnız praktikanı bir qədər təkmilləşdirməyə ehtiyac vardır.

Nə qədər paradoksal olsa da, bəzi hallarda kütləvi informasiya prosesləri hakimiyyət və ya KİV-lərin özləri tərəfindən korporativ və eqoistik məqsədlər üçün istifadə olunur. Biz dəfələrlə onun şahidi oluruq ki, cəmiyyətə ona daha çox lazım olan informasiya yox, sıyasi və maliyyə mənafeyinə uyğun informasiya təqdim edilir. Digər tərəfdən, KİV-də bir sıra hallarda xalqın mənəvi dəyərlərini zənginləşdirən yox, manipulyativ maraqları özündə əks etdirən yazılar dərc olunur. Buna görə də mətbuatın, kütləvi informasiya vasitələrinin açıq cəmiyyəti necə formalaşdırması məsələsinə ciddi diqqət yetirmək gərəkdir. Dövlət müstəqilliyimizin yaratdığı çox böyük azadlıqlardan - nə qədər paradoksal olsa da, fəsadlardan biri də, qəzet işini tamamilə biznes və ümumiyyətlə, möhtəkirliyə çevirənlərin sayının artmasıdır. Belələrini xalq arasında və publisistik leksikonda "reket-jurnalist", "reket-qəzet" adlandırırlar. Təcrübə və müəyyən araşdırmalar onların rüşvət almağa və verməyə hazır olan insanlar və məmurlar mövcud olduqca, sıralarımızdan silinib getməyəcəkləri qorxusu yaradır.

Lakin ölkəmizdə gedən proseslər gələcəyə nikbin baxmağa daha çox əsas verir və inanmaq istərdik ki, qısa zaman kəsiyində çağdaş Azərbaycan publisistikasında kəmiyyətin keyfiyyətə çevrilməsi prosesi sürətlənəcək və ölkəmizin bütün KİV-lərində sivil, obyektiv, azad, plüralist və sağlam prinsiplər bərqərar olacaqdır.

Müstəqil mətbuat və söz azadlığı, ilk növbədə, müstəqil fəaliyyət prinsiplərinə, müstəqil maliyyəyə malik olmalıdır. Digər tərəfdən, mətbuat və söz azadlığının bərqərar olması, əslində, hər bir ölkənin, xalqın inkişafı üçün əvəzedilməz stimul rolu oynayır. Söz azadlığının qüdrətini dəyərləndirərək bu nəticəyə gəlmək olar ki, o həqiqəti üzə çıxarmağa kömək edir; tam demokratik idarəetmənin qaydaya salınmasında cəmiyyətə kömək edir; hər bir mübahisəli məsələnin zorakılığa əl atmadan müzakirələr yolu ilə həllinə kömək edir; hər bir fərdə, adama cəmiyyətin bir üzvü olaraq özünümüdafiədə kömək edir. 1991-ci ildən etibarən mətbuatın inkişafını səciyyələndirən ən əsas amillərdən biri və ən vacibi artıq bu dövrdə - XX əsrin sonunda dünyanın informasiyalı cəmiyyətə keçid dövrünü yaşaması idi. Məhz bu dövrdə dünya üzrə internetin geniş təşəkkül tapması bu prosesin əsasını qoymuşdu və olduqca qısa bir zaman kəsiyində - XXI əsrin lap əvvəllərində dünyanın bir çox ölkələrində informasiyalı cəmiyyətin aşkar görüntüləri hakim idi. İnformasiyanı tez, maneəsiz, günün istənilən vaxtında Yer kürəsinin istənilən nöqtəsinə çatdırmağa imkan verən jurnalistika sahəsində əsl inqilab yaratdı. Dünyada artıq maddi dəyərlərin son taleyini mənəvi dəyərlər - informasiya müəyyənləşdirməyə başladı.

XXI əsrin ilk illərindən dünyada daha aydın şəkildə bir mütləq həqiqət formalaşmağa başladı: informasiya kimin əlindədirsə, dünyanı idarə edən və ya edənlər də məhz onlardır. İnformasiya bəşəriyyətin ən bahalı maddi dəyəri, informasiyalı cəmiyyət, şəffaf cəmiyyət isə dünyanın ən qabaqcıl sivil cəmiyyəti hesab edilməyə başladı. Maraqlı burasıdır ki, illərdən bəri məlumat və maarifçilik mənbəyi hesab edilən mətbuat məhz bu dövrdən başlayaraq "kütləvi informasiya vasitələri" kimi tanınmağa başladı.

Doğrudan da, ölkəmizin də ictimai-sıyasi durumunu 20 il əvvəllə müqayisə etsək, çox irəliləyişlər olduğunu görə bilərik. Demokratikləşmə sürətlə gedir. Müstəqilliyimizin ilk illərində azadlıq dalğası sırf diletant və jurnalistikadan kənar şəxslərin bir çoxunu yeni mətbu nəşr yaratmağa şirnikləndirsə də, çox qısa zaman ərzində onların mütləq əksəriyyəti maliyyə problemləri ucbatından öz fəaliyyətini dayandırmalı oldu. Bu "ələnmə" prosesi təxminən 2004-cü ilədək davam etdi.

Ölkə mediası 2001-ci ildə özünün ən radikal inkişaf mərhələsini yaşamışdır. Bu ildə ölkə mətbuatı, xüsusən müxalifət mətbuatı məsuliyyət hissini unudaraq Azərbaycanda baş verən bütün proseslərə təhlükəli rakursdan, demokratiya ilə bir araya sığmayacaq, adi demoqogiya səviyyəsində şərhlər verməyə, ittihamlar yağdırmağa başlamışdı. Həmin dövrdə müxaliflər öz dağıdıcı gücü ilə dövlətin və dövlətçiliyin təməlinə zərbələr endirməkdə davam edir, hətta cəmiyyəti parçalamaqdan belə çəkinmirdilər. Vəziyyətin ciddiliyini görən ölkə rəhbərliyi bu təhlükəli proseslərə dərhal reaksiya verdi. 2001-ci il avqustun 1-də kütləvi informasiya vasitələrini demokratiya və aşkarlığın mühüm vasitəsi hesab edən Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev xüsusi bəyanatla çıxış etdi:

"Azərbaycanda söz azadlığı, mətbuat azadlığı demokratiyanın əsas prinsiplərindən biri olaraq tam bərqərar olunubdur. Ancaq təəssüflər olsun ki, bəzi qəzetlər, ayrı-ayrı şəxslərə mənsub olan qəzetlər, yaxud müstəqil qəzetlər, müxtəlif partiyalara mənsub olan qəzetlər Azərbaycanın Konstitusiyasının, Azərbaycanın qanunlarının mətbuat azadlığı, söz azadlığı haqqında yaratdığı şəraitdən sui-istifadə edirlər". 2002-ci ildə KİV-lərin dövlət qeydiyyatını sadələşdirmək haqqında dövlət direktivindən sonra ölkədə media sahəsində çox böyük canlanma müşahidə olundu, yeni-yeni mətbuat orqanları yaradıldı. 2003-cü ildə rəsmi qeydiyyatdan 3000-dən artıq KİV keçmiş, burada çalışanların sayı 28 min nəfərdən artıq olmuşdu.

Göründüyü kimi, bəzi neqativ meyllərlə müşayiət olunmasna baxmayaraq, Azərbaycanın müstəqilliyinin ilk dövrlərindən azad və demokratik mətbuatın inkişafı üçün, mətbuatda aşkarlıq və plüralizm tendensiyasının bərqərar olması üçün dövlət, eləcə də cəmiyyətin digər strukturları, xüsusən, qeyri-hökumət təşkilatları geniş islahatçılıq və təşkilatçılıq işi aparmışlar.

Bu dalğa o qədər güclü və əhatəli olmuşdur ki, uzun müddət KİV-lərin azad fəaliyyət prinsipləri demokratiyanın göstəricisi kimi vurğulanmışdı. Hətta Azərbaycan 2001-ci ildə Avropa Şurasına qəbul edilərkən ölkəmizdə media sahəsində demokratik ab-hava olması razılıq hissi ilə qeyd edilmişdi. Məntiqi olaraq KİV vasitəsi ilə demokratik prinsiplərin fəal surətdə cəmiyyətin həyatına daxil edilməsi ölkədə yeni həyat quruculuğu proseslərinə çox müsbət və mübariz əhval-ruhiyyə, vətəndaş cəmiyyəti, açıq cəmiyyət quruculuğu işinə əvəzolunmaz töhfə vermişdir.

(ardı var)

Tofiq YUSİFOV,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2012.- 29 iyul.- S. 4.