Açıq cəmiyyət və "dördüncü hakimiyyət"

(əvvəli qəzetin 29 iyul 2012-ci il tarixli sayında)

Məşhur "Sivilizasiyaların toqquşması" konsepsiyasının müəllifi, Harvard Universitetinin professoru S.P.Hantinqtonun fikrincə, demokratiyanın inkişaf tarixi nə sakit, nə də fasiləsiz olub. "Journal of Demokrasy"də çap olunmuş məqaləsində Hantinqton demokratiyanın inkişafının üç "tarixi" və ya "davamlı" dalğasını qeyd edir.

Bunlardan birincisi XIX əsrin sonlarında ABŞ-da ölkənin kişi əhalisinin əksəriyyətinin seçki hüququ alması ilə başlanıb və 1920-ci ilədək davam edib. Bu dövrdə dünyada 29 demokratik dövlət yaranıb. 1922-ci ildə İtaliyada B.Mussolininin hakimiyyətə gəlməsi ilə birinci demokratik dalğanın sönməsi demokratik ölkələrin sayının 12-yə qədər azalması ilə müşahidə olunub. İkinci dalğa müttəfiqlərin İkinci Dünya müharibəsindəki qələbəsi ilə başlayıb. 1962-ci ilə yaxın özünün zirvə nöqtəsinə çatıb. Bu zaman dünyanın 36 ölkəsində demokratiya qələbə çalıb. 1962-ci ildən 70-ci illərin ortalarına kimi isə demokratik dövlətlərin sayı yenidən 30-a qədər azalıb. Hantinqtonun fikrincə, üçüncü - indiki demokratiya dalğası 1974-cü ildən Afrika və Latın Amerikasının müxtəlif rayonlarından, eləcə də Varşava Müqaviləsinin iştirakçısı olan dövlətlərdən başlanır. Nəticədə, dünyadakı demokratik dövlətlərin sayı təxminən iki dəfə artıb.

Ötən əsrin 60-cı illərindən məşhurlaşmağa başlayan mətbuat nəzəriyyəçisi O.Toffler isə "Üçüncü dalğa" adlı kitabında aqrar və sənaye cəmiyyətindən sonra yaranan üçüncü dalğanı "informasiyalı cəmiyyət" hesab edir. Digər mütəxəssis-kulturoloq, Kanada tədqiqatçısı Nerbert Marşal-Maklünen isə orijinal və sensasiyalı fikirləri ilə bu məsələdə daha da irəli gedərək göstərir ki, XX əsrin ikinci yarısı elektron cəmiyyəti kimi qiymətləndirilməlidir. Bu tədqiqatçıların fikirlərinə XX əsrin 60-cı illərinin sonuna yaxın dünyada ilk dəfə olaraq ABŞ-da internetin yaranmasını da əlavə etsək, dünyanın həmin tarixdən sonrakı mərhələsində "KİV inqilabı" sahəsində kardinal dəyişikliklərin mahiyyəti və səbəblərini başa düşmək çətin deyildir. Karl Popper hələ 1992-ci ildə keçmiş SSRİ məkanında baş vermiş və verəcək prosesləri şərh edərkən çox maraqlı fikirlər irəli sürmüşdü. O, "Açıq cəmiyyət və onun düşmənləri" kitabının rusca nəşri münasibəti ilə oxuculara müraciətində keçmiş SSRİ ölkələri üçün maraqlı məsləhətlər verirdi. O, göstərirdi ki, Qərbdə cəmiyyətlərin hüquqi sistemi sənayenin, azad bazarın və təklif olunan bütün alternativlərin tərəqqisi ilə bərabər inkişaf edib. Bədbəxtlikdən Rusiyada bu ənənəni və azad bazarı kommunizm pozmuşdur. K.Popper yazırdı: "Düşünmürəm ki, təkcə rus təcrübəsinə əsaslanaraq onu tezliklə bərpa etmək mümkün olsun. Mənə aydındır ki, indiki vəziyyətdə ən qısa (əlbəttə, heç də mükəmməl olmayan) yol Rusiyanın Qərbdə yayılmış hüquqi sistemlərdən birini götürməsidir. Bu yolun prinsipcə mümkünlüyünü Yaponiya nümayiş etdirib. Güman edirəm ki, Rusiya üçün iki ən aşkar imkan alman və fransız qanunvericiliyidir".

Deməli, bu axtarışlar, yeni cəmiyyət quruculuğu prosesində müşahidə olunan səylər demokratiyanın, eləcə də istənilən dövlətin ayrılmaz atributu olan mətbuatın formalaşması və möhkəmlənməsi işində də öz silinməz izlərini qoyur. Bu qənaəti təsdiqləmək üçün Azərbaycan mətbuatının 1991-2004-cü illərdə keçdiyi inkişaf yoluna, onun axtarış və problemlərinə, nöqsan və uğurlarına nəzər salmaq kifayətdir.

Demokratiyanın yolu asan və hamar deyildir. Mətbuatın demokratik inkişaf sahəsindəki səylərində istənilən kateqoriyalı müsbət və mənfi məqamlara rast gəlmək mümkündür. Mətbuat ictimai, iqtisadi və siyasi sistemin ayrılmaz atributudur və çox vaxt mənsub olduğu cəmiyyətin bütün mütərəqqi cəhətlərini, eləcə də paradokslarını özündə çox dəqiqliklə əks etdirir. Başqa sözlə deyilsə, mətbuat fəaliyyət göstərdiyi ictimai-siyasi formasiyanın müsbət və mənfi cəhətləri əks olunan nəhəng bir güzgüdür. Məhz buna görə də, Azərbaycan mətbuatı nə qədər Qərb dəyərlərinə can atsa da, o, öz mahiyyəti və mənsubiyyəti etibarı ilə milli mətbuat ənənələri üzərində qurulmuş bir sistemdir və onun Rusiya, eləcə də Qərb mediası ilə oxşar və fərqli cəhətlərinin olması təbii sayılmalıdır.

Əslinə qalsa, Qərb jurnalistikasının bir etalon kimi qəbul edilməsi, yumşaq deyilsə, mübahisəli bir məsələdir. XXI əsrin lap əvvəllərində ABŞ-da yaradıcılıq ezamiyyətində olmuş G.Tahirli ("Azadlıq" qəzetinin o vaxtkı baş redaktoru) yazırdı: "Amerika mətbuatının tam bitərəf olduğunu düşünmək səhvdir. ABŞ jurnalistikası ilə Azərbaycan jurnalistikasının fərqi yerlə göy qədərdir". ABŞ-dan olan müstəqil ekspert Qreqori Peyn də dolayısı yolla bu qənaəti təsdiqləyir: "ABŞ mətbuatında şou-biznes ciddi mövzuları sıxışdırır".

Amma o da faktdır ki, Qərbi və Şərqi Avropa mediasının 1990-cı ildən sonrakı fəaliyyət dinamikasını nəzərdən keçirdikdə burada kəmiyyət, həmçinin keyfiyyət dəyişikliklərinin intensivliyinə heyrət etməmək olmur. Media məhsullarının təqdim edilməsi prosesində də maraqlı hallar müşahidə olunur. Məsələn, ölkəmizin, eləcə də postsovet məkanının müstəqilliyinin ilk illərində telekörpülər, həmçinin yerli jurnalistlərin xaricdən reportajları orada insanların qaniçən kapitalist olmadığını, xarici müxbirlərin postsovet məkanından təqdim etdikləri telesüjetlər isə keçmiş sosializm düşərgəsində heç də monstrların yaşamadığını təsdiqləyirdi.

1990-cı ildən etibarən Rusiyada, eləcə də Avropada KİV-lər inanılmaz dərəcədə təbəqələşdi. Amma maraqlı məqamlardan biri bu idi ki, təbəqələşməyə baxmayaraq, Azərbaycan mediası yeni cəmiyyət quruculuğuna və demokratik proseslərə birmənalı şəkildə sadiq idi. Əvvəllər Şərqi və Qərbi Avropa media sistemlərində baş verən proseslər kütləvi informasiya vasitələrınin məsuliyyətinin onların səhmlərini alan şəxslər və qurumlar qarşısında necə də sürətlə artması ilə əlaqədar olmuşdur. Sözügedən KİV-lər bir və ya bir neçə sosial və ya elit qruplar qarşısında məsuliyyət daşıyırdı. Qərbi Avropada bu xüsusiyyət siyasi keyfiyyət nöqteyi-nəzərindən sanballı və yaddaqalan mətbuatın yaranması işinə böyük töhfə verirdi.

Media təşkilatları cəmiyyət qarşısında öz məsuliyyət və cavabdehlik formalarını yalnız xarici davranış kodekslərini təkmilləşdirmək, daxili nəzarət mexanizmlərini inkişaf etdirmək, hər il maliyyə hesabatlarına əlavə olaraq cəmiyyətdə informasiya və kommunikasiya sistemlərınin yaxşılaşdırılması işinə xidmət edən "kommunikativ" hesabatların hazırlanması yolu ilə ortaya qoya bilərdi.

Kütləvi informasiya vasitələrinin ümumi məsuliyyət prinsipləri əksər ölkələrdə bir ictimai-siyasi formasiyadan digərinə, bir mərhələdən o biri mərhələyə keçid zamanı çox az dəyişikliyə məruz qalır. Hələ televiziyanın yenicə təşəkkül tapdığı ötən əsrin 60-cı illərindən başlayaraq ictimai yayım strukturları və funksionerləri sosial, mədəni, dini və ideoloji tələbatı ödəmək üçün mədəni, maarifçilik və əyləncəli verilişləri özündə ehtiva edən dəqiq, balanslaşdırılmış proqram siyasətini yerinə yetirməyə məcbur və borclu idi. Bu mütərəqqi siyasətin əsasında isə nisbi də olsa, doğruçuluq, fikri azad surətdə ifadə etmək azadlığı, ədalətlilik, mənbələrə hörmət, onların toxunulmazlığı və müstəqilliyi dayanırdı. XXI əsrin əvvəllərindən başlayaraq Qərbi və Şərqi Avropa ölkələrində, o cümlədən Azərbaycanda isə yeni demokratik prinsiplər, vətəndaş cəmiyyəti quruculuğu səylərinin topluma aşılanması mətbuatın ən ümdə vəzifəsi idi. Şərqi Avropada və dünyanın digər regionlarında kütləvi informasiya vasitələrinin məsuliyyətin subyektlərini tədricən dəyişdiyini görməmək qeyri-mümkündür. Bu regionlarda KİV-lərin məsuliyyət subyekti dəyişir, media artıq dövlət qarşısında deyil, əksinə, daha çox cəmiyyət və vətəndaş qarşısında məsuliyyət daşıyır. Bu isə vətəndaş cəmiyyətinin, açıq cəmiyyətin təməl prinsiplərindən biri, bəlkə də, ən başlıcasıdır.

Azərbaycanın müasir media sistemlərində auditoriyanın artan rolu eyni zamanda cəmiyyətin informasiya və kommunikasiya sistemlərinin hansı səviyyədə işləməli olması ilə bağlı bu sistemin fəaliyyətinə korrektələr edir. Şübhəsiz, bu zaman auditoriya da açıq cəmiyyətin başlıca şərtlərindən olan tolerantlığı və plüralizmi, müxtəlifliyi və marginal məlumatları qəbul etməyə hazır olmalıdır.

Dünya, Avropa və rus mətbuatının 1991-2004-cü illər ərzində inkişaf və fəaliyyət dinamikasına ekskurs, şübhəsiz, o qədər də fərqli mənzərə yaratmır. Müəyyən istisnalar, dəyişikliklər və proseslər nəzərə alınmazsa, bizim Azərbaycan reallıqlarında rastlaşdığımız yol və proseslərdir. Hətta bir sıra hallarda Azərbaycan mediası dünya və Avropa KİV-nə nisbətən cəmiyyət və oxucu auditoriyası ilə daha həmfikir və həmdərd olmuşdur. 1988-ci ildə ölkədə Dağlıq Qarabağ dalğasında milli azadlıq hərəkatı alovlanarkən bu prosesin ön sıralarında gedənlərdən biri də bütün səhvləri, səmimiliyi və vətənpərvərliyi ilə birlikdə məhz Azərbaycan mətbuatı idi.

Avropa media strukturlarının XXI əsrin əvvəllərində yerinə yetirməyə başladığı bəzi funksiyaları Azərbaycan kütləvi informasiya vasitələri artıq ötən əsrin 80-ci illərin sonunda həyata keçirirdi. Bu dövrdə Azərbaycan mətbuatı istər rus imperializminə, istərsə də erməni işğalçılarının separatizm və xəstə millətçilik meyllərinə qarşı mübarizədə cəmiyyətin önündə gedən ən qüdrətli və mütəşəkkil qüvvə idi. Azərbaycan üçün taleyüklü olan həmin günlərdə ayrı-ayrı qəzetlər, qeyri-leqal nəşrlər, çağırışçı vərəqələrin vahid məqsədi var idi: ölkəni bu fəlakətdən qurtarmaq, insanlara baş verən proseslərin həqiqi mahiyyətini anlamaqda kömək etmək. Ötən əsrin sonları və XXI əsrin əvvəllərində cəmiyyət həyatının elə sahəsi yox idi ki, Azərbaycan mediası fəal, yaradıcı və vətəndaş mövqeyindən oraya nüfuz etməmiş olsun.

Medianın uğurları ilə yanaşı, problemləri də az deyil. Bu barədə söz açan YAP sədrinin müavini Əli Əhmədov demişdir: "Bütün ölkələrdə olduğu kimi, Azərbaycanda da mətbuatın inkişafı sahəsində müəyyən problemlər mövcuddur. Azərbaycanda mətbuatın qarşılaşdığı problemlərin aradan qaldırılması istiqamətində ölkə rəhbərliyi tərəfindən çox ciddi addımlar atılır".

"Qəzetçilər informasiya mübarizəsini hakimiyyət davasına çevirirlər" söyləyən Zərdüşt Əlizadənin fikirlərində də həqiqət var. Amma buraya bir məişət və "reket jurnalist" problemlərini əlavə edərək, məsələ üzərində bir qədər dayanmaq, onun mahiyyətini açıqlamaq, bizcə, yerinə düşərdi. Adətən, bir sıra müxalifət KİV- ləri, eləcə də Qərbin media azadlıqları və insan hüquqları üzrə təşkilatları dərhal hakimiyyət orqanlarının mətbuata təzyiqindən və söz azadlığının boğulmasından söz açırlar. Bir sıra hallarda münaqişələrin yaranmasında medianın da xeyli günahı olur. Mətbuat bəzən bütün etik və hüquqi prinsipləri pozaraq ayrı-ayrı məmurları və ya siyasi xadimləri tənqid əvəzinə, kobud şəkildə təhqir edir və qarşı tərəf isə məcburiyyət qarşısında qalaraq məhkəmələrə müraciət etməli olur.

Qərbdə də siyasi xadimlər, dövlət məmurları daim mətbuatın təzyiqinə məruz qalır, lakin bu zaman media qanunçuluqdan bir addım da olsa kənara çıxmır və məhz buna görə də orada bu tipli məhkəmə çəkişmələrinə kifayət qədər az təsadüf edilir. Məsələn, İtaliyanın "La Stampa" qəzetində dərc olunmuş bir məqalədə məşhur amerikalı maliyyəçi Corc Soros ölkə vətəndaşlarını qarşıdan gələn prezident seçkilərində oğul Corc Buşu "devirməyə" çağırmışdı: "Hərbi güc dünyaya öz iradəmizi qəbul etdirmək vasitəsi deyil, son arqument olmalıdır... Buşun doktrinası bizə xeyir gətirmir. O, dünyada açıq və azad cəmiyyətlərin yayılması işində bizə kömək etmir".

C.Soros açıq şəkildə Buşu "devirməyə" çağırırdı, lakin bunu kifayət qədər sivil və arqumentli şəkildə etdiyi üçün o heç bir məsuliyyətə cəlb edilə bilməzdi, əksinə, ABŞ-da bu, fəal vətəndaşlıq mövqeyi kimi qiymətləndirilir. Fikrimizcə, Qərblə bizim medianın söz azadlığı haqqında fıkirlərinin fərqini məhz bu məqamlarda axtarmalıyıq və təəssüf ki, bizdə yanlış yanaşma tərzi bu gün də qalmaqdadır.

ABŞ-da Azərbaycandan fərqli olaraq rəhbərləri və yüksək vəzifəli məmurları təhqir etmirlər, onlar bunu sağlam tənqid şəklində, sərrast arqumentlərlə reallaşdırırlar. Təəssüf ki, ölkəmizdə bir sıra hallarda siyasətdən, jurnalistikadan uzaq olan və adi insani etikanı gözləməyən şəxslər konkret nöqsanı söyləmək əvəzinə, kimisə təhqir etməkdən çəkinmirlər. Azərbaycan Prezidenti Heydər Əliyev 2001-ci il dekabrın 21-də jurnalistlərlə görüşdə demişdir: "Bir neçə gün öncə, - deyəsən, yenə ANS kanalında idi, hansı partiyanınsa nümayəndəsi Yeni Azərbaycan Partiyasının nümayəndəsi ilə dialoq aparırdı. Bilirsiniz, Azərbaycan Prezidenti haqqında, onun ailəsi haqqında elə çirkin sözlər danışdı ki, vallah, bu, heç insanlığa yaraşmayan şeydir. Mən bunu dinlədim. Amma bu məni heç də narahat etmədi. İndi əgər onun şüur dairəsi, yaxud onun tərbiyə, əxlaq səviyyəsi o dərəcədədirsə, qoy o dərəcədə danışsın".

Azərbaycanın kütləvi informasiya vasitələrinin bir hissəsi XXI əsrin əvvəllərində daha çox siyasi partiyalar və milli burjuaziyanın (əgər belə demək mümkündürsə) ruporu rolunda çıxış etməyə başladı. Ədalət naminə qeyd etmək lazımdır ki, həmin dövrün mediasında yeni cəmiyyət quruculuğu, demokratik dəyərlərin bərqərar olması, vətəndaş cəmiyyətinin formalaşması, şəffaflıq, plüralizm prinsipləri bəzən deklorativ formada, daha çox maarifçilik mövqeyindən aşılanırdı və bu cəhdlər cəmiyyət tərəfindən kifayət qədər soyuq və laqeydliklə qarşılanırdı. Bəzi hallarda KİV-lə cəmiyyət arasında ötən əsrdəki isti münasibətlər, etimad prinsipləri laqeydlik, soyuqluq və bir-birindən uzaqlaşma tendensiyası ilə müşayiət olunurdu.

Ölkə KİV-nin böyük əksəriyyəti öz problematikalarında bazar tələblərinə daha çox boyun əyərək bayağı, ucuz məişət xarakterli dedi-qodulara, münaqişələrə, şit əyləncə yönümlü fəaliyyətə daha çox meyl edirdi. Bu tendensiya ən çox elektron KİV-də öz əksini tapırdı və tədricən çap KİV-nə də sirayət etməyə başlayırdı. Hazırda ölkənin media sistemində yeni həyat quruculuğu, açıq cəmiyyət uğrunda, şəffaflıq və plüralizm prinsipləri uğrunda ardıcıl və sanballı mübarizə aparan bir sıra kütləvi informasiya vasitəsi sabit fəaliyyət göstərməkdədir. 30-dək gündəlik, 300-dək həftəlik və aylıq nəşr bütün siyasi və sosial qrupların söz demək, ictimai rəyə təsir göstərmək imkanını təmin edir.

Tofiq YUSİFOV,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2012.- 31 iyul.- S. 4.