İlaxır çərşənbəniz mübarək!

Dünyanın yaranmasında iştirak edən sonuncu ünsür havadır. Elə buna görə də Azərbaycan xalqının yazqabağı mərasimlərində sonuncu çərşənbə Yel çərşənbəsidir. Mifik təsəvvürlərə görə odla birlikdə yel də mənəvi-ruhi (kişi) başlanğıc hesab edilir və maddi (qadın) başlanğıc - torpağa, suya əks cəbhədə durur. Canlılara nəfəs verməklə öz hərəkətliliyini, dinamikliyini onlara keçirir.

Başqa sözlə, torpağı və suyu durğunluqdan çıxarır. Bu xüsusiyyətinə görə yel ruhla eyniləşdirilir. Mifik təsəvvürlərdə dünyanın mənəvi, ruhi tərəfi kişilərlə, maddi, əşya tərəfi isə qadınlarla əlaqələndirilir. Lakin od və hava işə qarışmasa maddi, əşyavi tərəf əbədi dəyişməz qalar, sular coşub - daşmaz, dalğalanmaz, torpaqlar vulkana çevrilib püskürməz. Bu əlamətə aid təcrübələrə əsasən inanılmış xeyli fikirlərə rast gələrik. "Yel olmasa, sel olmaz", "Yel eləyəni fələk eləyə bilməz", "Yel əsməyincə çöp də tərpənməz".

Azərbaycanlıların ən əski təsəvvürlərinə görə, Yel Baba daim meşələrdə azanlara yol göstərib. Bir inancda deyilir ki, "Yel çərşənbəsi girən gün söyüd ağacının altında dilək tutub Yel Babanı çağırsan, niyyətin hasil olar". Azərbaycan türklərinin mifoloji düşüncəsinin qaynaqları öz kökləri etibarı ilə tarixin çox dərin qatlarına bağlanır, onların izlərini gen yaddaşımızdan adət-ənənələrə, rituallara, qədim bayramlara, folklor örnəklərinə, klassik ədəbiyyata, mədəniyyət formalarına qatmaqla unudulmağa qoymamışlar.

Hələ lap qədimlərdən üzü bu yana xalq çərşənbələri çox böyük həvəs və istəklə keçirir. İlaxır çərşənbə gününə artıq bütün təmizlik işləri başa çatır, evdəki yorğan-döşək, xalça-palaz havaya verilir, şirniyyatlar bişirilir, nişanlı qızlara xonçalar aparılır, qəbirlər ziyarət edilir. İlaxır çərşənbə süfrəsində mütləq plov, balıq, müxtəlif bişinti məmulatları olur. Ailənin hər bir üzvünün adına şam yandırılır. Evin ən gözəgəlimli yerində qırmızı lentlə bağlanmış səməni qoyulur. Həmin gün axşam müxtəlif inanclar, fallar yoxlanılır. Onlardan bəzilərini xatırlatmaq yerinə düşər:

Şər qarışanda ürəyi istəyən hər kəs niyyət tutub qapı dinşəməyə gedir. Əlləri ilə qulaqlarını tutur, açanda ilk eşitdiyi sözü niyyətlərinə yozurlar.

Gənc qızlar arxası evin qapısına durub başmağını başının üstündən geriyə atırlar. Başmağın ucu qapıya sarı düşərsə, qız ya nişanlanacaq, ya ailə quracaq anlamı deyilir.

Bir uşağın əlinə iki qab verib birini doldurmaq şərtilə su gətirməyə göndərirlər. Əgər niyyətin yerinə yetəcəksə, uşaq məhz ürəyində tutduğun qabda su gətirir.

Qızlar bir evə toplaşır, hər kəs barmağındakı üzükləri çıxarıb su dolu kasaya salırlar. Kasanın ətrafında dövrə vurub gözləyirlər. Qızlardan biri bir bayatı çağırır və əlini kasaya salıb bir üzük çıxarır. Sudan çıxarılan üzük kimin olursa, həmin bayatı ona aid olur.

Su dolu kasaya qız və oğlanın adına uclarına pambıq dolanmış iynə salırlar. İynələr suda üz-üzə gələrsə, bu onların qovuşacağına işarədir.

Axır çərşənbənin özünə aid alqışları var:

Azar-bezarın çərşənbədə qalsın.

Axır çərşənbə muradını versin.

Axır çərşənbədə uğurun üzünə gülsün.

Çərşənbə falın xeyirli olsun.

İlaxır çərşənbəyə məxsus inanclar illərlə sınanıb:

Çərşənbə qarğışı daşı dələr.

Çərşənbədə toy eyləyənin bəxtinə qız düşər.

Çərşənbə alqışı sayalı olar.

Axır çərşənbədə su üstündən atdanan ilboyu sağlam qalar.

Axır çərşənbədən başlayaraq illər öncə xalq Novruzun özü ilə bağlı nəğmələr oxuyublar. Bu nəğmələrdə bayramın ayrı-ayrı rəmzləri- səməni, buğda, qovurğa, yazın gəlişini bildirən çiçəklərin tərifi və digər Novruz bayramına aid atributlar öz əksini tapırdı. Vaxtilə "Səm-səmim", "Səndən yazın iyi gəldi", "Səməni", "Gəldi yaz" kimi nəğmələr dillər əzbəri idi. Bayrama qədər Şum mərasimi, Saya mərasimi keçirilər, Cəhrə nəğmələri, Xana nəğmələri, Nehrə nəğmələri, Əkinçilik nəğmələri, Sağın nəğmələri oxunurdu. İlk çərşənbədən başlayaraq uşaqlar yumurta döyüşdürür, mahnı oxuyurdular:

Daş yumurtam, daş, daş,

Baş yumurtam, baş, baş.

Filankəsi yandırdım,

Bir səbətlik yumurtasını sındırdım...

Bölgələrdə indi də müəyyən adət-ənənələr icra olunur. Yenə həyətlərdə böyük tonqallar qalanır, uşaqlar əllərində lopa yandıraraq qapıları döyür, bayram payı yığırlar. Sonra topladıqlarını bir yerə yığıb hamıya bərabər bölürlər. Novruzun gözəlliyi və özəlliyi də məhz onun birliyi, bərabərliyi əks etdirməsi, insanları sülhə, qardaşlığa çağırmasıdır.

İlaxır çərşənbəniz mübarək olsun! Süfrəniz ruzi-bərəkətli, ürəyiniz mərhəmətli, əməlləriniz düz, qəlbiniz imanla dolu olsun! Ulu Tanrı rəhmət qapılarını hər birimizin üzünə açsın! Amin!

Zərifə BƏŞİRQIZI

Xalq qəzeti.- 2012.- 13 mart.- S. 10.