Qırğızlar və Qırğızıstan

Qırğızıstanda neçə dəfə olduğumu xatırlamıram, ancaq onu bilirəm ki, hər dəfə bu ölkəyə gələndə özümü olduqca doğma, mehriban bir mühitdə hiss edirəm. Həmin mühiti yalnız tanıdığım, yaxud hər gəlişimdə tanış olduğum çoxlu insanlar deyil, həm də Qırğızıstanın ümumən təbiəti - göz işlədikcə uzanan geniş çöllər, sıra dağlar, dərələr...yaradır, həm də qırğızların kifayət qədər ətraflı öyrənməyə çalışdığım dil, ədəbiyyat və tarixləri yaradır. Və təbii ki, eyni kökdən olmanın heç zaman qaçıb-qurtarılması mümkün olmayan mistikası yaradır!..

Təəssüf ki, Bakıdan Bişkekə birbaşa təyyarə reysi yoxdur, ona görə də Qırğızıstana Daşkənddən, Almatıdan, İstanbuldan, hətta Moskvadan da getməli olmuşam. Almatı yolu mənim daha çox xoşuma gəlir. Üç yüz kilometrə qədər bu yolu avtomobillə getmək, həqiqətən, adama zövq verir. Gözün doğma, ürəkaçan mənzərələri görür, ruhun dincəlir.

Geniş çöllər, kiçik kəndlər, əkin sahələri, uzaqda Tanrı dağları... Hər şey doğma idi. Birdən səfər yoldaşlarımızdan biri yol kənarına satılmaq üçün tərəcələrə necə gəldi düzülmüş meyvə-tərəvəzi göstərib qeyri- ixtiyari "necə də bizim yerlərə oxşayır" deyəndə ürəyimiz lap açıldı.

Qırğızıstanda da azərbaycanlıların az- çox restoranları, ticarət obyektləri var. Milli mətbəximizi də pis təbliğ eləmirlər... Ancaq onların biznesində nə isə bir özfəaliyyət, hətta kustarlıq hiss olunur. Həm əlaqələri zəifdir, həm də elə bil özlərini bu yerlərdə müvəqqəti sayırlar. Bu baxımdan Türkiyə iş adamlarının böyük təcrübəsini öyrənməkdə, həqiqətən, fayda var. Bişkekdəki tədbirlərdə Türkiyənin iş adamları olduqca fəal iştirak edirlər, onların yüksək səviyyədə keçirilməsi üçün əllərindən gələni əsirgəmirlər. Məsələ işin maddi tərəfində deyil, mən dünyanın hər yerində görmüşəm ki, Türkiyənin iş adamlarının intellektual- mədəni imkanları da kifayət qədər genişdir. Ona görə də hər hansı görüşün, məclisin dəyərini qiymətləndirə bilirlər.

Qırğızıstandakı yemək məclislərində qırğız dostlarımız bizə xüsusi əhvali- ruhiyyə ilə at südü (qımız), yaxud at əti təklif edəndə mən həmişə çoxdan ağlıma gəlmiş bir müqayisə- obrazı zarafatla onların nəzərinə çatdırıram: "Biz türklər hamımız Altaylardan çıxıb Qərbə doğru yol aldıq. Siz altaylar, qırğızlar, qazaxlar atlarınızı kəsib yediniz, piyada qaldınız; biz azərbaycanlılar, qaqauzlar və Türkiyə türkləri isə atlarımızı minib daha irəli çapdıq".

Qırğız dostlarımız isə fəxrlə başqa bir müqayisə- obrazı xatırladırlar: "Dünyada ən çox ət yeyənlər içərisində qırğızlar ikinci yerdədir. Birinci yerdə qurdlar-canavarlar gedir. Onlar fəxr edirlər! Bizim qurd-canavar babalarımızın bilavasitə varisləri olduqları üçün fəxr edirlər! Onlar fəxr edirlər! Biz isə fəxr edə bilmirik! Çünki biz qurd- canavar babalarımızdan, demək olar ki, imtina etmişik!

Hərdən mənə elə gəlir ki, qırğızların bir qədim tarixi var, bir də yeni - orta əsrlər tarixi isə yoxdur. Tarixiliklə müasirlik qırğızların həyatında, məişətində, düşüncə aləmində elə sıx birləşmişdir ki, ən güclü analitik belə bəzən onları seçə, bir- birindən ayıra bilmir. Mən bunu qırğız yeməkləri yeyəndə də, qırğız musiqisini dinləyəndə də, "Manas"dan Çingiz Aytmatova qədər qırğız ədəbiyyatını oxuyanda da aydınca hiss edirəm.

"Manas"da min ildən artıq bir tarix xalqın möhtəşəm ədəbi- bədii istedadı ilə elə məharətlə və təbii şəkildə! sinxronlaşdırılmışdır ki, xronologiya - nəyin nədən əvvəl, nəyin nədən sonra gəldiyi barədə düşünməyə ehtiyac qalmır, sanki, bütün hadisələr eyni zamanda baş vermiş, bütün sevgilər, nifrətlər eyni zamanda yaşanmışdır.

Qırğızların bir etnik vahid olaraq adları ilk dəfə e.ə. III əsrdə Çin mənbələrində hunlarla əlaqədar olaraq çəkilir. Və belə məlum olur ki, türk tayfalarından biri olan qırğızlar indiki Qırğızıstandan şimal- şərqdə öz dövlətlərini - siyasi birliklərini qurmuşlar. Sonralar digər türk tayfaları kimi Hun imperiyasının tərkibinə daxil olan qırğızlar həmin imperiya dağılana, yəni III əsrə qədər şanlı bir tarix yaşamışlar; belə ki, həm Çin, həm də türk mənbələri bu tayfanın döyüşkənliyi, azadlıq eşqi, siyasi iradəsinin güclülüyü barədə sıx- sıx məlumat verir.

İstər Hun, istərsə də sonralar Gök Türk imperiyasının tərkibində olarkən qırğızlar həmişə müstəqillikləri ilə fərqlənmişlər. Və nəhayət, XI əsrin əvvəllərində mərkəzi Ötükən şəhəri olmaqla özlərinin Mərkəzi Asiyada yüz il hökm sürən imperiyalarını yaratmışlar. Qırğızların bugünkü Qırğızıstanda yerləşməsi (və müstəqil bir xalq olaraq formalaşmanın keyfiyyətcə yeni mərhələsinə daxil olması!) XI- XII əsrlərə aiddir.

Mərkəzi Asiyada baş verən elə bir mühüm etno-siyasi hadisə olmamışdır ki, qırğızlar ən qədim zamanlardan həmin hadisədə bu və ya digər dərəcədə rol oynamamış olsunlar. Tarix göstərir ki, heç bir imperiya - istər türk, istərsə də Çin və ya monqol mənşəli olsun, qırğızları uzun müddətə özünə tabe edə, onların ardıcıl müqavimətləri, üsyanları qarşısında davam gətirə bilməmişdir.

Orta əsrlərin sonu - yeni dövrün əvvəllərindən başlayaraq Mərkəzi Asiyadakı etnik- siyasi çəkişmələr yalnız bir qüvvənin- Şərqə doğru genişlənən Rusiyanın işinə yaradı. XIX əsrin ortalarından etibarən ruslar regionda "parlaq qələbələr" qazanmağa başladılar.

Qırğızlar da özbəklər, qazaxlar və türkmənlər kimi çox keçmədən Rusiyanın ucqarlarına çevrilməyə, yeni idarəçilik texnologiyalarını qəbul etməyə məcbur oldular. Lakin bu, o qədər də rahat getmirdi. Tarix XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində qırğızların işğalçı ruslara qarşı çoxlu sayda üsyanlarına şahidlik edir. Həmin üsyanlar - milli azadlıq mücadilələri zamanı minlərlə qırğız şəhid olmuş, yaxud vətəndən qaçmağa və ya sürgünə məruz qoyulmuşdu. Həmin hadisələr sovet dövründə də baş vermişdi ki, bunu Bişkekin yaxınlığındakı Ata Beyt əyani şəkildə göstərir. Zahirən sakit, təmkinli, hətta fağır görünən qırğızları ram etmək sovet hakimiyyətinə o qədər də asan başa gəlməmişdir.

"Qırğız" etnoniminin mənşəyi mübahisəlidir. Gənc türkoloq, Qırğızıstanda Şimali Kipr Türk Cümhuriyyətinin nümayəndəsi işləmiş dostum Doktor Ərxan Arıqlı qeyd edir ki, Çin qaynaqlarında adları Kien-kun, Ki-ku, Kie-kou şəklində transkripsiya edilən "qırğız" adı Gök türkcə yazılı mətnlərdə "kırkız", Tibetcə qaynaqlarda Gir- kis şəklindədir... Bu adın "Kır" ilə "gir" sözlərinin birləşməsindən meydana gəlib "çöl gəzən" mənasında olması ilə yanaşı, "kırk" və "yüz" saylarının birləşməsindən təşəkkül etməsi ideyası da irəli sürülmüşdür.

Doktor Ərxan Arıqlı "qırğız" adının "Kırk Oğuz"dan gəlməsi, yəni qırğızların qədim oğuz mənşəli olmaları barədəki məşhur mülahizəni də yada salır: "Qırğızların Oğuz xanın iyirmi dörd komandanından törəndiyi, yəni qırx Çinli qızın Oğuz bölgəsinə gəlib onlarla evlənməsindən doğulan uşaqların "Kırk Oğuz" adıyla anıldığı barədə əfsanələr mövcuddur".

"Qırğız" etnoniminin daha bir sıra etimoloji şərhlərini vermək olar... Bunlardan hansının daha elmi, daha dəqiq olduğunu demək çətindir, ancaq etiraf etmək lazımdır ki, hamısında azacıq da olsa, həqiqət vardır.

Nədənsə, həmişə mənə elə gəlirdi ki, Qırğızıstanda qırğızlardan sonra ən çox yayılan türk xalqı qazaxlardır, ancaq elə deyilmiş. Özbəklər daha çox imiş, haradasa 15 faizə qədər.

Qırğızıstanın ərazisi 200 min kvadratkilometrə, əhalisi 6 milyona qədərdir. Ancaq tamamilə təbiidir ki, dünyada yaşayan qırğızların ümumi sayı daha çoxdur. Ölkənin gözəl təbiəti, gəzməli- görməli yerləri var, ancaq təəssüf ki, hələlik turizmin inkişafından danışmaq çətindir. Bunun həm iqtisadi, həm də ictimai- siyasi səbəblərini göstərmək olar, əsas məsələ isə həmin səbəbləri tezliklə aradan qaldırmaqdan, ölkənin təbii gözəlliklərini - dağlarını, çöllərini, göllərini dünya üçün açmaqdan ibarətdir.

Bu sətirləri yaza-yaza İssık Kulda keçirdiyimiz günləri xatırlayıram. Dəniz səviyyəsindən çox yüksəkdə qərar tutmuş, təbiətin gözəl əsəri olduqca maraqlı, ürəkaçan mənzərələrlə zəngindir. Gəmidə üzə-üzə qırğızların dadlı yeməklərindən yemək, ətrafı seyr etmək, göldə çimmək, təmiz dağ havası ilə ciyərlərini doldurub dünyadan ləzzət almaq!..

Qırğızıstanda yağışlar az yağır, ancaq o, dünyanın su ilə ən zəngin ölkələrindən biridir. Tanrı dağlarına yağan qarların əriməsindən yaranan bulaqlar, çaylar, göllər, xüsusilə, İssık Kul Qırğızıstanın böyük su ehtiyatını təşkil edir. Çaylar üzərində qurulmuş çoxlu su elektrik stansiyaları ölkəyə lazım olduğundan da artıq enerji verir.

Mən Tanrı dağlarının zirvələrini həm Qırğızıstandan, həm də Qazaxıstandan çox seyr etmişəm.Və etiraf etməliyəm ki, bu ilahi gözəlliyi çox az yerdə görmüşəm - Tanrı dağlarına baxanda ürəyi atlanmayan bir türkü təsəvvür etmək çətindir.

Qırğızıstan kənd təsərrüfatı ölkəsidir. Çox- çox qədimlərdən qırğızların əsas məşğuliyyəti olan heyvandarlıq bugün də ölkə iqtisadiyyatının əsasını təşkil edir. Bununla belə oturaq həyata keçdikdən sonra əkinçilikdə də kifayət qədər böyük uğurlar qazanılmışdır. Konserv istehsalı - qida sənayesinin bu mühüm sahəsi xeyli inkişaf etmişdir.

Qırğızıstanın böyük sənaye potensialı vardır. Buraya zəngin yeraltı qaynaqlar, elektrik enerjisi daxildir. Və bu potensialı gerçəkləşdirmək üçün, qırğızların intellektual imkanları, yaradıcılıq qabiliyyəti də az deyil. Hələlik çatışmayan bir şey varsa, o da daxili ictimai sabitlik, yaxud cəmiyyətin iradəsinin istiqamətləndirilməsindən ibarətdir. Son hadisələr bu barədə də nikbin fikirdə olmağa əsas verir.

Keçən ilin oktyabrında Bişkekdə Qırğızıstanın müstəqilliyinin 20 illiyi münasibətilə böyük bir beynəlxalq konfrans keçirildi. "Müstəqil Qırğızıstanın qurulmasında parlamentin rolu" adlansa da, konfransın mövzusu daha geniş idi. Konfransı Coqorku Keneşin (Qırğızıstan parlamentinin) törağası (sədri) Əhmədbek Gəldibekov açdı. Müvəqqəti hökumətin başçısı Roza Otumbayeva, həqiqətən, yüksək səviyyəli bir çıxış etdi.

Qırğızıstanın nüfuzlu dövlət adamlarının, elm xadimlərinin məruzələrindən mən bütün aydınlığı ilə dərk etdim ki, nə qədər ciddi problemlərlə, təhlükələrlə üzləşsələr də, qırğızlar bu iyirmi ildə dövlət quruculuğu sahəsində xeyli uğur da qazanmışlar. Ata Yurd, Sosial Demokrat, Ar-Namus, Respublika, Ata Məkan kimi siyasi partiyalar yaranmış, milli dövlətçilik təcrübəsi formalaşmışdır.

Qırğızıstan Prezidenti Almazbek Atambayevin necə demokratik bir seçimlə hakimiyyətə gəldiyini bütün dünya izlədi. Prezidentliyinin 2011- ci ilin son aylarına düşən ilk günlərindən verdiyi bəyanatlarından da özünü müstəqil respublikanın müstəqil prezidenti kimi təqdim elədi. "Sözsüz, Qırğızıstanı öz ordusu, öz sərhədləri qorumalıdır" - deyən Almazbek Atambayev onu da əlavə edir ki, "Qırğızıstan müstəqil ölkədir, bunu anlamalıdırlar...İlk növbədə, biz özümüz bunu dərk etməliyik, fikirləşməməliyik ki, kiminsə xətrinə dəymişik, indi bizə necə münasibət bəsləyəcəklər və s. Biz kiminsə köləsi deyilik..."

Müdrik bir misalı bir daha xatırlatmaq yerinə düşərdi: Düşmənə qalib gəlmək üçün hər şeydən əvvəl özünə qalib gəlməlisən... Bunun üçünsə qırğızların tarixindən nə qədər desəniz nümunə gətirmək olar. Almazbek Atambayevin sözləri ilə desək, sərhədləri nə vaxtsa Sibirdən Xəzərə qədər uzanan qırğızlar bugün bir parça torpaqda dövlət qurmağa məcbur olmuşlar. Əlbəttə, qırğızların (və dünyanın!) tarixi yaddaşından hələ silinməmiş möhtəşəm hərbi qüdrəti (və ilk orta əsrlərin böyük imperiyalarından birini yaratmaq təcrübəsi) bu xalqın kiminsə köləsi olması ideyasını tamamilə istisna edir.

Müstəqilliyin ilk illərində Qırğızıstana keçmiş kommunist lider Əskər Akayev rəhbərlik etdi. Onun necə bir rəhbər olduğu, ölkəsinin inkişafında hansı rolu oynadığı barədə ətraflı müzakirə açmaq istəməzdim. Ancaq bir faktı qeyd etmək lazımdır ki, xalq lideri müəyyən dövrdən sonra qəbul etmirsə, ona qarşı üsyan qaldırırsa, deməli, məsələ aydındır. Əskər Akayevin Ermənistana gəlməsi bir yana, İrəvanda yalançı soyqırım abidəsini ziyarət edib onun qarşısına çələng qoyması da bizləri - türk qardaşları xeyli narazı salmışdı.Türkdilli Dövlətlərin Parlament Assambleyasının yaradılması ərəfəsində bu hərəkət ermənilərin ağzına dil verdi. Onlar Türk birliyinin bir xülya olduğunu iddia eləməyə başladılar.

Əskər Akayevdən sonra hakimiyyətə gələn Bakiyev də axıra qədər duruş gətirə bilmədi. Onun hakimiyyətinin son günlərində Bişkekdə Dialoq Avrasiya Platformasının toplantısını keçirirdik. Qeyd etmək lazımdır ki, həmin qurumun yaradıcılarından biri, bəlkə də birincisi böyük Çingiz Aytmatov olmuşdu. Gərgin günlər idi. Hamımız hiss edirdik ki, nə isə qeyri- adi hadisələr baş verir. Daxili narazılıqları xaricdən olan müdaxilələr daha da qızışdırır, vəziyyəti xeyli mürəkkəbləşdirirdi. Əsəblərin gərginləşməsi, ictimai ovqatdakı stress özünü hər yerdə göstərirdi.

Qırğızıstan cəmiyyətini uzun zaman davam edən stressdən xanım Roza Otumbayeva çıxardı. Bu bəstəboy, simpatik xanım həm ABŞ, həm də Rusiya ilə anlaşılmazlıqları müvəqqəti də olsa aradan qaldırdı, qırğızları təmkinli bir şəraitdə düşünməyə çağırdı və xalqın mütəşəkkilliyinə nail olmağı bacardı. Türk PA müşahidə qrupunun başçısı kimi Bişkekdə son prezident seçkilərini izlərkən artıq görürdüm ki, əvvəlki gərginlikdən əsər- əlamət, demək olar ki, yoxdur. Seçkidə bütün siyasi partiyalar, ən böyüyündən başlamış ən kiçiyinə qədər, iştirak edirdi; hər bir ictimai qüvvə özünü nümayiş etdirməkdə, mövqeyini ortaya qoymaqda tamamilə azad idi. Bu da gələcək (artıq isə hazırki) prezidentin siyasi- ictimai nüfuzuna bəri başdan təminat verirdi.

Son illərə qədər Qırğızıstanın hər hansı rəsmi seçki ilə deyil, istedadının səviyyəsi ilə təbiət tərəfindən seçilmiş bir nüfuz sahibi də vardı. Çingiz Aytmatov! Onu yalnız birbaşa həmvətənləri deyil, bütün türklər özlərininki hesab edirdilər. Hələ sovet dövründə mən bu böyük yazıçı haqqında, sonralar həm Türkiyədə, həm də İranda çap olunan bir məqalə yazıb dərc etdirmişdim. Adı "Böyük mədəniyyətin övladı, yaxud varisliyin poetikası" idi. İyirmi il sonra Çingiz Aytmatovla tanış olanda bir neçə dəfə cəhd etdim ki, məqaləni ona verəm, ancaq cəsarət eləmədim. Məqalədə mütəfəkkir sənətkarın yaradıcılığının qədim (ümum) türk mənbələrinin (əslində, mənşəyinin!) müəyyənləşdirilməsinə çalışılır, onun böyüklüyünün (dahiliyinin!) genezisi, etnoqrafik əsasları şərh olunurdu.

Çingiz Aytmatovla Bişkekdə, Bakıda, Türkiyədə, hətta Moskvada görüşmək, onun təmkinli, təvazökar və müdrik söhbətlərinə qulaq asmaq mənə qismət olub. Və böyük mütəfəkkirin, sənətkarın şəxsində daha dərindən inanmışam ki, biz nə qədər zəngin bir mədəniyyətin varisləriyik. Bakıda dünya şöhrətli yazıçının Nobel mükafatı alması üçün çalışacaq, təbliğat aparacaq ictimai bir komitə yaratdıq. Prinsip etibarilə, etiraz eləmədi, ancaq açıqca dedi ki, çox çətin məsələdir, Nobel mükafatı almaq üçün elə "şərtlər" var ki...

Qırğızları (və Qırğızıstanı) Azərbaycana yaxınlaşdıran, əlaqələri sağlam saxlayan bir qüvvə də var, o da taleyini Qırğızıstanla bağlamış azərbaycanlılardır ki, onların içərisində dostum Nüsrət Məmmədovun xidmətlərini ayrıca qeyd etmək istərdim. Nüsrət bu işə o qədər aludə olub ki, bir adam onun yanında icazəsiz Qırğızıstanın, yaxud Çingiz Aytmatovun adını çəkə bilməz. Onun ardıcıl fəaliyyəti sayəsində son illər Bişkekdə Azərbaycanla bağlı onlarca bədii, elmi, siyasi ədəbiyyat - kitablar, məqalələr çap olunub, beynəlxalq məclislər keçirilib, görüş-müzakirələr təşkil edilib.

Əlbəttə, bu qədər işlərin məsuliyyətini öz üzərinə götürsə də, Nüsrət tək deyil. Kifayət qədər nüfuzlu Qırğızıstan azərbaycanlılarından, onların diaspor təşkilatlarından bəhs etmək olar. Əlbəttə, Azərbaycanın Qırğızıstandakı fövqəladə və səlahiyyətli səfiri Arif Ağayevin xidmətlərini ayrıca qeyd etmək lazımdır.

Qırğızıstan deyəndə şair-alim dostum Adil Cəmilin adını da çəkməliyəm. O, əvvəl "Manas"ı Azərbaycan dilinə çevirmək kimi məsuliyyətli bir işin altına girdi, sonra isə eposun türk dastançılıq ənənələri ilə əlaqəsindən maraqlı bir elmi əsər yazdı.

Zahirən qırğızlar, bəlkə də, bir qədər soyuq, etinasız görünürlər, ancaq əslində, belə deyil. Bu zahiri soyuqluğun, etinasızlığın arxasında daxili (və təbii!) bir səmimiyyət, istilik var.

Qırğızları (və Qırğızıstanı) düzgün dəyərləndirmək üçün onu hiss etmək gərəkdir... "Manas"dakı kimi, Çingiz Aytmatovdakı kimi.

Nizami CƏFƏROV,

Milli Məclisin komitə sədri,

Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin

direktoru, AMEA-nın müxbir üzvü

Xalq qəzeti.- 2012.- 29 mart.- S. 6.