Göz xəstəliklərinə aid dəyərli əsər
Qəzetlərdə mənim
keçmiş tələbəm, hazırda adlı-sanlı həkim,
akademik Zərifə Əliyeva adına Milli Oftalmologiya Mərkəzinin
aparıcı elmi işçisi, tibb elmləri namizədi
Tamilla Ağayevanın yazdığı "Katarakta - put k
istine" monografiyasının Dövlət Mükafatına təqdim
edilməsi haqqında məlumatı oxuyarkən qürur hissi
keçirdim.
Tamilla
xanım hələ institutun üçüncü kursunda
oxuyarkən Tələbə Elmi Cəmiyyətinin üzvü
olaraq elmi-tədqiqat işləri aparırdı. O, diz
oynağının innervasiyasını tədqiq etməklə
məşğul olub elmi məqalələrlə Tibb
İnstitutunun Tələbə Elmi Cəmiyyətinin
konfranslarında çıxış edirdi. Sonralar Azərbaycan
Elmi Tədqiqat Göz Xəstəlikləri İnstitutunun
aspiranturasında " Şəkər xəstəliyində
gözün hemodinamikasının vəziyyəti" adlı
dissertasiya ilə əlaqədar tədqiqat işləri apararkən
səkərli diabetin gözə verdiyi bir sıra fəsadları,
tibbdə hələ məlum olmayan simptomları aşkar etdi:
gözün qüzehli qişasında distrofik ocaqları,
damarsız buynuz qişasında təzə damarların əmələ
gəlməsini, damar tonusunun azalmasını, damar
keçiriciliyinin artmasını və s. Doktor T.Ağayeva
müəyyən etdi ki, bu əlamətlərin meydana
çıxmasına səbəb şəkər xəstəliyində
toxumalarda müşahidə edilən oksigen
çatmamazlığı - hipoksiyadır. Hipoksiyaya daha həssas
olan damarsız buynuz qişasında təzə damarlar
gözün digər qişalarına nisbətən daha erkən
müşahidə olunur. Tamilla xanımın, buynuz
qişasinda patoloji damarlanmaya qarşı təklif etdiyi
patogenetik müalicə tədbirləri gözün digər
qişalarında təzə damarların əmələ gəlməsinin
və korluqla nəticələnməsinin qarsısını
alir. İlk dəfə Tamilla Ağayevanın müşahidə
etdiyi bu simptoma Moskvada Ümumittifaq Patentləşdirmə və
Ekspertiza Elmi-Tədqiqat İnstitutu tərəfindən "
Gözün diabetik dəyişikliklərinin
ağırlıq dərəcəsinin göstəricisi
simptomu " adlı müəlliflik şəhadətnaməsi
verildi.
Qeyd etmək istərdim ki, tibb elmində xəstəliklərin yeni simptomunun tapılması, onların mənşəyinin və orqanizmdəki rolunun öyrənilməsi adi bir iş deyil. Onların tədqiqatı, təsdiqi aylar və illərlə vaxt və enerji tələb edir. Bütün bunlara baxmayaraq Tamilla xanım Ağayeva daim axtarışdadır.
İlk dəfə olaraq, oftalmoloq-alim T.Ağayeva kataraktanın inkişafının başlanğıc dövründə 0,5 faizlik alumen məhlulundan istifadə edib xəstələrdə görmənin artmasına və billur bulanıqlarının sorulmasına müvəffəq oldu. Bu, çox vacib bir məsələdir. Vaxtilə Azərbaycan Dövlət Tibb İnstitutunun rektoru olmuş, məşhur oftalmoloq, professor Zəhra xanım Quliyevanın qeyd etdiyi kimi, "Təkcə onu demək kifayətdir ki, Ymumdünya Səhiyyə Təşkilatı 10 il ərzində kataraktanın inkişafının qarşısını alan müalicə metodunun müəllifini Nobel mükafatına təqdim edəcəyını nəzərdə tutub".
Xəstələr Gürcüstandan, Rusiyadan, İrandan və digər ölkələrdən Bakıya gəlib müalicə olunurdular. ABŞ-dan bir qrup Azərbaycan mənşəli alim Tamilla xanıma eks-prezident Reyqanın müşaviri adından müraciət edərək Amerikada ona klinika açacaqlarını, kəşf etdiyi dərmanı istehsal edəcəklərini bildirmişdir. Tamilla xanım "klinikanı burada da aça bilərsiniz, dərmanı burada da istehsal edə bilərsiniz" dedi və getmədi. Onlar iki ay gəlib-getsələr də Tamilla xanımdan razılıq ala bilmədilər. Nəhayət, dərmanın təsir mexanizmi və xassələri haqqında yazmağı xahiş etdilər. Tamilla xanım yazdı: "Kataraktanın inkişafının başlanğıc dövründə 0,5 faizlik alumen damlaları xəstələrdə görmənin artmasına və billur bulanıqlarının sorulmasına səbəb olur". Əslində, bu etiraz demək idi.
Sonralar çinlilərin
adından yəhudi əsilli şəxslər doktor
Ağayevadan alumenin reseptini almağa cəhd
etdilər. Müvəffəq olmadılar. Türkiyədən,
Bakıdakı xarici və daxili
firmalardan da müraciətlər
olur. Qeyd etmək
lazımdır ki, indiyədək
kataraktanın inkişafının garşısını almaq mümkün deyildi. Buna səbəb
kataraktanın inkişaf mexanizmi
haqqında dəqiq məlumatın olmaması idi.
Aparılan tədqiqat işləri kataraktanın
inkişafının son dövrlərini əhatə
edirdi. Kataraktanın inkişaf
mexanizminin ilkin mərhələsi
məlum deyildi. İndiyədək bütün xəstəliklərdə olduğu kimi,
kataraktanın da inkişaf
mexanizmi hüceyrə səviyyəsində
tədqiq edilirdi. Billur
histokimyəvi, biokimyəvi, hüceyrə
morfologiyasının dəyişiklikləri öyrənilirdi.
Aparılan tədqiqatlar göstərirdi ki,
katarakta zamanı billur
toxumalarında zülalların, qlükozanın, qlutationun, mikroelementlərin miqdarı
azalır, metabolik proseslərdə iştirak edən fermentlərin aktivliyi zəifləyir. Ancaq
nə üçün belə olur? Bu suala
heç bir tədqiqatçı
cavab axtarmayıb. Bu suala Tamilla xanım Agayeva "Katarakta - put k istine" kitabında cavab verir.
O, 0,5 faizlik alumen
məhlulunun billur toxumasına təsir mexanizmini öyrənərkən
təbabətdə böyük
bir kəşfin açılmasına nail oldu.
Bioloji ədəbiyyatın
araşdırılması nəticəsinddə
məlum oldu ki, müxtəlif fiziki və kimyəvi faktorların - yüksək temperaturun, yüksək hidrostatik təzyiqin, şüaların,
toxumalarda turşuluğun
(pH) dəyişməsinin, bəzi
kimyəvi maddələrin
təsiri altında zülalların təbii quruluşu dəyişir, onlar denaturasiyaya uğrayır, yəni zülalların daxili əlaqələri zəifləyir.
Ancaq ilkin strukturu, yəni peptid əlaqəsi saxlanılır,
dəyişən ikinci,
üçüncü əlaqələr
olur. Bu halda
zülalların bioloji
xassələri dəyişir,
fermentlərin aktivliyi
zəifləyir, onlar öz spiral quruluşunu dəyişir, zülal kanalları genəlir, nəticədə hüceyrə
membranlarının keçiricilik
qabiliyyəti artır
və hüceyrə möhtəviyyatı hüceyrəni
tərk edib hüceyrəarası sahəyə
keçir. Ona görə
də toxumalarda, o cümlədən billur toxumalarında zülalların,
qlükozanın, qlutationun,
mikroelementlərin miqdarı
azalır, metabolik proseslərdə iştirak
edən fermentlərin
aktivliyi zəifləyir.
Məlum
olduğu kimi, denaturasiyaya uğramış
zülallar qıcıqlandırıcıların
(tibbdə aktivator) təsiri ilə təbii quruluşunu bərpa, yəni renaturasiya edirlər.
Müəllif eksperimentdə
0,5 faizlik alumen məhlulunun aktivator xassəsinə malik olduğunu sübut etmişdir. Bu məhlul aktivator
kimi təsir edib denaturasiyaya uğramış billur zülallarının normal quruluşunu
bərpa edir. Nəticədə kataraktanın inkişafının
qarşısı alınır,
görmə funksiyası
yüksəlir. Beləliklə
də məlum oldu ki:
- Kataraktanın inkişaf mexaniminin ilkin mərhələsi billur zülallarının denaturasiyasından
ibarətdir. Videobiomikroskopla gözün şəffaf
mühitinin xəstəliklərində,
o cümlədən kataraktanın
başlanğıc dövründə
billur toxumasında müşahidə olunan ultrastruktur dəyişikliklər
denaturasiyaya uğramış
zülal molekullarından
ibarətdir. Normada
zülal molekulları
biomikroskopla görünmür;
- 0,5 faizlik alumen
məhlulu aktivator kimi təsir edib denaturasiyaya uğramış billur zülallarının normal quruluşunu
bərpa edir;
- büzücü təsirə malik alumen məhlulu sitoprotektor təsiri göstərib billur hüceyrə membranlarının
keçiriciliyini requlə
edir. Bu da hüceyrədaxili elementlərin
hüceyrəni tərk
eməsinin qarşısını
alır və hüceyrənin normal fəaliyyəti
bərpa olunur;
- elmi əsaslarla
işlənilib hazırlanan
kataraktanın konservativ
müalicə metodu ucuz başa gəlir;
- kataraktanın konservativ müalicəsində
xəstələr cərrahi
müalicədə müşahidə
edilən psixi və fiziki stressə məruz qalmırlar;
- cərrahi müalicədə
müşahidə olunan
fəsadlara konservativ müalicədə rast gəlinmir;
- konservativ müalicə
patogenetikdir.
Düşünürəm ki, Tamella xanım
Ağayevanın "Katarakta
- put k istine" monografiyasının
Dövlət Mükafatına
təqdim edilməsi bu istedadlı və zəhmətkeş alimin uzunmüddətli xidmətinə verilən layiqli qiymətdir.
M.CAHANGİROV,
ATU-nun patoloji anatomiya
kafedrasının professoru,
tibb elmləri doktoru,
əməkdar elm xadimi
Xalq qəzeti.- 2012.- 13 may.- S. 7.