Ana dili ən böyük milli sərvətdir

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin "Azərbaycan dilinin qloballaşma şəraitində zamanın tələblərinə uyğun istifadəsinə və ölkədə dilçiliyin inkişafına dair Dövlət Proqramı haqqında" 23 may 2012- ci il tarixli sərəncamı dövlətimizin Azərbaycan dilinin taleyini həmişə diqqət mərkəzində saxlamasının daha bir əyani sübutudur.

Sənəddə göstərildiyi kimi, "xalqımızın böyük oğlu Heydər Əliyev ölkəmizə rəhbərlik etməyə başladığı ilk vaxtlardan Azəpbaycan ədəbi dilinə ayrıca diqqət yetirmiş, ana dilimizi Azərbaycan SSR Konstitusiyasında dövlət dili kimi xüsusi maddədə göstərilməsinə nail olmuşdu". Ölkəmiz müstəqillik qazandıqdan sonra isə ana dilimizlə bağlı aparılan bu siyasət daha ardıcıl və məqsədyönlü xarakter almışdır.

"Ana dili" dedikdə, ilk növbədə, Ana Vətən yada düşür. Çünki Ana dili xalqımızın varlığı və əbədiləşmiş ünvanıdır. Bu ünvan hamımız üçün sevimli və müqəddəsdir...Ana dilimiz xalqımızın tarixi rəmzi, ənənəvi simvoludur. Bu mənada biz hamımız milli sərvətimiz olan Ana dilimizin daim keşiyində durmalı, onun qorunması sahəsində hər bir vətəndaş öz imkanları çərçivəsində əlindən gələni etməlidir.

Xalqımızın iradəsini ifadə edən Azərbaycan dövləti ölkəmizin siyasi, iqtisadi və mədəni həyatının bütün sahələrində olduğu kimi, Ana dilimizin hüquqi baxımdan qorunması məqsədilə "Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası"nın "Dövlət dili" adlanan 21-ci maddəsində belə bir təminat verir: "Azərbaycan Respublikasının Dövlət dili Azərbaycan dilidir. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan dilinin inkişafını təmin edir". "Azərbaycan Respublikasında Dövlət dili haqqında Azərbaycan Respublikasının Qanunu"nunda isə göstərilir: "Dövlət dilini bilmək Azərbaycan Respublikasının hər bir vətəndaşının borcudur". Azərbaycan Respublikasının "Təhsil haqqında Qanunu" nun "Tədris dili" adlanan maddəsinin 7.1 bəndində deyilir: "Azərbaycan Respublikasının Təhsil müəssisələrində tədris dili dövlət dili-Azərbaycan dilidir".

Bunlardan başqa, Azərbaycan dilinin inkişafı və tətbiqi problemləri ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikasının Prezidenti də bir sıra fərman və sərəncamlar vermişdir:

- "Azərbaycan Əlifbası və Azərbaycan dili Günü"nün təsis edilməsi haqqında (9 avqust 2001-ci il) və "Dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsi haqqında" (18 iyun 2001 -ci il).

Yuxarıda qeyd olunanlardan göründüyü kimi, müstəqil dövlətimizdə ana dilimizin Dövlət dili statusu hüquqi baxımdan tamamilə qanuniləşdirilmişdir...Azərbaycan dilinin geniş miqyasda tətbiq edilməsi və sərbəst inkişafı üçün hüquqi təməl yaradılmışdır. Bizə isə, ancaq yuxarıda qeyd olunan qanunlara riayət etmək qalır.

Deməli, ölkəmizdə fəaliyyət göstərən bütün mətbuat orqanları və teleradio kanalları Azərbaycan dilinin hüquqi statusu haqqında qanunvericilik normalarına tam riayət etməlidirlər...Lakin müxtəlif mətbuat orqanlarının səhifələrində və teleradio kanallarının verilişlərində gedən nöqsanlar belə qənaətə gəlməyə əsas verir ki, jurnalistlərin müəyyən hissəsi öz vəzifə borclarına biganə yanaşırlar... Əlbəttə, bu barədə düşünməyə dəyər...

Cənab Prezident İlham Əliyevin yeni imzaladığı Sərəncam isə, bu istiqamətdə aparılan işlərə yeni təkan verməklə bərabər, bu sahəyə dair Dövlət Proqramı statuslu ilk sənəd kimi yüksək dəyərə malikdir. Nəticədə isə, istər efir məkanında səslənən materiallarda, istərsə də mətbuat orqanlarının səhifələrində linqvistik baxımdan (yəni orfoqrafik, orfoepik, üslubi, elmi və məntiqi) külli miqdarda nöqsanlara və qüsurlara qarşı daha ardıcıl mübarizə aparmaq lazım gələcəkdir.

Birdəfəlik bilmək lazımdır ki, teleradio verilişlərinin və mətbuat orqanlarının vəzifəsi yalnız ölkədə və ya dünyada baş verən hadisələr haqqında xalqa xəbər çatdırmaq və ya mənəvi istirahətlərini təmin etmək deyil... Teleradio verilişləri də, mətbuat orqanları da məktəbdir, həyat məktəbidir. Gəncliyimiz həmin məktəbdən elmi, xəbərləri, mənəviyyatımızı, adət-ənənələrimizi, etikamızı, estetikamızı öyrənə-öyrənə yetkinləşirlər, müasir tələblərə cavab verə bilən əsl vətəndaş kimi formalaşırlar... Deməli, bu sahədə teleradio məkanının da, mətbuat orqanlarının da məsuliyyəti gündən-günə artmalıdır...

Çünki məktəb şagirdlərinin əksəriyyəti müəllimin dediyinə yox, kitabdan və qəzetlərdən oxuduqlarına, teleradio verilişlərindən eşitdiklərinə inanırlar. Bəzən isə, şagirdlər kitablardan və qəzetlərdən oxuduqları nöqsanlı və qüsurlu dil nümunələrini gətirib müəllimə göstərirlər... Beləcə də, müəllim çıxılmaz vəziyyətə düşür...

Qeyd olunan vəziyyətdən və Prezidentin sərəncamında göstərilən hallardan jurnalistlərimizin nəticə çıxarmaları həm onların, həm də oxucuların və dinləyicilərin, ümumilikdə isə, ana dilimizin gələcək inkişafı və təkmilləşməsinin xeyrinə olardı. Təəssüf ki, istər mətbuat orqanlarının səhifələrində, istərsə də teleradio kanallarının verilişlərində müşahidə olunan nöqsanlar barədə əlaqədar təşkilatlar təsirli tədbirlər görmürlər. Bu da, şübhəsiz ki, jurnalistlərin öz vəzifə borclarına soyuq yanaşmasına imkan verir.

XX əsrin sonuncu onilliyində xalqımız özünün tarixi dövlətçiliyini bərpa etmiş, müstəqil, azad və suveren dövlətini qurmuşdur. İndi xalqımız bütün siyasi, ideoloji, iqtisadi və mədəni problemləri özünün iradəsi ilə həll etdiyi kimi, ana dilimizin inkişaf etdirilməsi və tətbiqi sahəsinin həyata keçirilməsi üçün də hər cür şərait yaratmışdır.

Bir sözlə, indi ana dilimiz öz təbii və daxili inkişaf qanunları əsasında get-gedə daha da sabitləşir, büllurlaşır, elmi-texniki tərəqqinin tələblərinə tam cavab verir. Lakin bütün bunlara baxmayaraq, hələ də istər mətbuat səhifələrində, istərsə də teleradio verilişlərində çoxsaylı dil qüsurlarına yol verilir. Bu qüsurlar əsas etibarı ilə, dilimizin orfoepik (düzgün tələffüz qaydaları), orfoqrafik (düzgün yazı qaydaları) və üslubi qaydaları ilə bağlıdır, bəzən isə, elmi və məntiqi nöqsanlara da yol verilir.

Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, bu yazıda ölkəmizin radio və televiziya aparıcılarının nitqində yol verilən dil qüsurları ilə bağlı bəzi məsələlərdən bəhs edəcəyik. Məsələn, hündür-alçaq, qalın, dərin-dayaz sözlərinin ədəbi dilimizdə işlənmə məqamlarına nəzər salaq.

İlk baxışda bu sözlərin yazılışı (orfoqrafiyası) və şifahi nitqdə işlədilməsi (orfoepiyası) sadə görünsə də, onların ifadə tərzində semantik mənalar teleradio verilişlərində düzgün işlədilmir. Həmin sözlər ifadə və cümlələrin tərkibində üslubi, elmi və məntiqi baxımdan düzgün seçilmir, bu da həmin sözlərin ifadə etdiyi mənanın təhrif edilməsinə səbəb olur.

"Hündür" sözü dilimizdə "uca", "qəlbi" və "yüksək" sözlərinin sinonimi kimi işlədilir: hündür dağlar, uca dağlar, yüksək dağlar, hündür ağac, hündür divar, hündür ev və s. Dilimizdə həmin sözlərlə leksik şəkilçilərin artırılmasından hündür+lük, qalın+lıq, dərin+lik kimi yeni sözlər düzəldilir... Hündür və hündürlük sözləri yer səthindən hündür olan obyektləri və ya dağlıqları, təpəlikləri bildirir...

Başqa sözlə desək, hündür və ya hündürlük anlayışları yer səthinə nisbətən şaquli, perpendikulyar və maili vəziyyətdə olan hündürlükləri bildirir. Teleradio verilişlərində isə "hündür" sözü semantik məna baxımından düzgün işlədilmir. Hətta hündür və ya hündürlük sözləri mayelərə də tətbiq edilir. Məsələn, ölkəmizdə leysan yağışı yağan zaman yağıntının çoxluğunu nəzərə çatdırmaq üçün "suyun hündürlüyü 50-60 sm olub" ifadəsi efirdə səsləndirilib. Göründüyü kimi, bu cümlə istər leksik, istər üslubi, istər elmi, istərsə də məntiqi baxımdan tamamilə qüsurludur. Çünki lap qədim dövrlərdən xalqımız özünün doğma ana dilində suyun bolluğunu və ya çoxluğunu bildirmək üçün "dərin" və ya azlığını bildirmək üçün "dayaz" sözlərindən istifadə edib. Bu sözlər indi də dilimizdə eyni mənada fəal şəkildə işlədilməkdədir.

Bəs, "dərin" və "dayaz" sözlərinin ifadə etdiyi semantik mənalar necə olmalıdır? "Dərin" sözü dilimizdə mayenin, o cümlədən, suyun səviyyəsini müəyyən etmək üçün işlədilən termin səciyyəli sözdür. "Dərin" ("dayaz") sözü hər hansı bir su hövzəsinin -dənizin, gölün, çayın və s. üst səthi ilə alt səthi və ya dibi arasında olan ölçünü bildirir. Təbii ki, su yerin səthindən hündür ola bilməz. Bu mənada , "suyun hündürlüyü"ndən yox, suyun "dərinliyindən" söhbət etmək olar.

Dilimizdə "dərin" ("dayaz") sözlərinə leksik şəkilçilərin birləşdirilməsi nəticəsində isə "dərinlik" ("dayazlıq") sözləri də düzəlmiş və lap qədim dövrlərdən dilimizdə ümumişlək sözlər kimi işlənməkdədir.

"Qalın" sözü də ölkəmizin teleradio verilişlərində tez-tez düzgün işlədilməyən sözlərdəndir. Dilimizdə "qalın" sözü "nazik" sözünün antonimi kimi işlənir. Dilimizin lüğət tərkibində "qalın" sözünün leksik şəkilçi ilə birləşməsində "qalınlıq" kimi ümumişlək söz də düzəlib. Lakin ölkəmizin teleradio verilişlərində "qalın" və "qalınlıq" sözləri özünün leksik-semantik mənasında yox, səhvən "hündürlük" mənası bildirən məqamlarda işlədilir. Məsələn, ölkəmizin dağlıq bölgələrində qar yağıb. Qarın hündürlüyü 5 sm,10 sm,15 sm, 20 sm, 50 sm, 60 sm və s.-dir. Ölkəmizin .....bölgələrində güclü leysan yağışı yağıb. Suyun hündürlüyü 80 sm, 90 sm, 120 sm... olub. Deməli, yuxarıda qeyd olunan birinci cümlədə "qarın hündürlüyü" yox, "qarın qalınlığı" ; ikinci cümlədə isə "suyun hündürlüyü" yox, "suyun dərinliyi" olmalı idi...

İndi də teleradio verilişlərində səslənən bəzi ifadələrə və cümlələrə nəzər salaq: Teleradio verilişlərində-reklamlarda tez-tez səslənən "Çünki o Bekodu, o ağıllıdır" və "Vaniş"daha inadkardır ifadələri də məna və məzmunca istər dilçilik, istərsə də məntiqi baxımdan çox qüsurludur.

Birincisi, dilimizdə ümumişlək və vətəndaşlıq hüququ qazanmış "ağıl"ərəb mənşəli "əql"sözündən yaranmışdır. "Ağıl" sözü "insanda düşünmə və dərketmə qabiliyyəti; zəka, şüur və idrak"; Hafizə, zehin, xatir (xatırlamaq), yad, yaddaş, fikir" mənalarında geniş şəkildə işlənmiş, işlənir və gələcəkdə də işlənəcəkdir. "Ağıl" sözünə və onun məna çalarlarına nəzər saldıqda aydın olur ki, bu söz yalnız insana xas olan səciyyəvi keyfiyyəti ifadə edir. Odur ki, geniş mənaya və məzmuna malik olan "ağıl" sözünü cansız əşyalara aid etmək savadsızlıqdan və dili bilməməkdən başqa bir şey deyil.

İkincisi, dilimizdə işlədilən və öz mənası və məzmununa görə , insan keyfiyyəti ilə bağlı olan ümumişlək xarakterli sözlərdən biri də "inadkar" sözüdür. Bu söz quruluş etibarı ilə "inad" və "kar" sözlərinin birləşməsindən düzəlib. Azərbaycan dilində "inad, inadcıl, tərs, dediyindən dönməyən" mənalarını bildirir. Dilimizdə geniş şəkildə işlənən "inadkar" sözündən "inadkarlıq, inadkarcasına, inadlı, inadlılıq, inadçı, inadçılıq, inadcıl, inadcıllıq" kimi insani keyfiyyətlər bildirən sözlər də düzəldilmiş və həmin sözlərin hamısı daşıdığı məna və məzmunlarına görə yalnız insana xas olan səciyyəvi keyfiyyətləri ehtiva edir. Bir sözlə, "inadkar" sözü və onun törəmələri də insan xarakterini bildirir.

Odur ki, tarixən dilimizdə geniş mənada işlənən və insanın xarakterik keyfiyyətlərini bildirən "daha inadkar" ifadəsinin "vaniş" (paltaryuyan toza) aid edilməsi həm "gülünclük" doğurur, həm də savadsızlıqdan irəli gəlir...

Yuxarıda qeyd olunanları nəzərə alaraq, müasir ana dilimizin xalqımızın milli sərvəti olan ədəbi dilimizin gələcək inkişaf perspektivlərini, onun Konstitusiya statusunun hüquqi baxımdan qorunması və keşiyində durmaq məqsədilə Azərbaycan dili Qurumunun yaradılması həyatın tələbidir. Əminəm ki, cənab Prezidentin sərəncamı ana dilimizin qorunması, tətbiqinin yaxşılaşdırılması, tədqiqinin müasir tələblər baxımından daha da təkmilləşdirilməsi işinə yeni təkan verəcəkdir.

Mədət ÇOBANOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2012.- 27 may.- S. 9.