Milli ideya və onun formalaşdırılması problemləri

Sosial fəlsəfi və siyasi fikrin, xüsusilə XIX əsrdən indiki dövrə qədər olan tarixinə nəzər salsaq burada cəmiyyət, onun təşkili və idarə olunması haqqında müxtəlif nəzəri konsepsiyaların və bu konsepsiyalara əsaslanan müxtəlif ideologiyaların işlənib hazırlanması və həyata keçirilməsinə göstərilən müxtəlif cəhdlər, gərgin və kəskin intellektual mübahisələr tarixi ilə tanış olarıq. Bu intellektual toqquşma və mübahisələr heç də yalnız bu və ya digər ideya çərçivəsində qalmayaraq siyasi və fiziki qüvvə müstəvisinə keçdikdə isə əhatə dairəsindən asılı olmayaraq fəlakətlərə, dağıntılara, sarsıntılara səbəb olmuş və bütöv ölkələr, xalqlar tənəzzülə məruz qalmışlar.

Buna görə də tarixin verdiyi ilkin dərs bundan ibarətdir ki, heç bir ideologiya özünü reallaşdırmaq üçün hansısa bir zorakılığa, siyasi və fiziki güc tətbiqinə əsaslanmamalıdır. O, özünün həyatiliyi, daxili məntiqi, inandıra bilmək gücü və pozitiv nəticələr verə bilən praktik göstəriciləri ilə səfərbər etməyi bacarmalıdır. Belə ideologiya beyinlərə, şüurlara hopduqca, onlara yiyələndikcə hərəkətverici və yaradıcı qüvvəyə çevrilir. Belə ideologiya insanları nəyə isə məcbur etmir, sadəcə olaraq, onların fəaliyyət və həyat tərzinə çevrilir. Hər hansı bir ideologiyanı aşılamaq üçün indi mövcud olan müxtəlif təsir vasitələrindən, manipulyasiyalardan istifadə etmək isə olsa-olsa müvəqqəti, yaxud yalnız konkret bir situasiya ilə bağlı müəyyən bir effekt verə bilər. Ümumiyyətlə, indiki dövrdə geniş istifadə olunan konsiental texnologiya heç də həmişə müsbət nəticələrə gətirib çıxarmır.

Burada bir paradoksal məqamın da izah olunmasına ehtiyac yaranır. O da bundan ibarətdir ki, bu və ya digər ideologiyanın daşıyıcıları siyasi hakimiyyətə gəldikdə öz siyasi hakimiyyət gücündən, onun verdiyi imkanlardan istifadə edərək öz ideologiyasını zorla bütün cəmiyyətə qəbul etdirməyə çalışmamalıdır. Belə olduqda cəmiyyət həyatında durğunluq yaranır. Sanki beyinlər kütləşir və hər şeyə qarşı biganəlik əmələ gəlir. İnsanlarda axtarış, yenilik həvəsi sönür, gündəlik həyatla yaşamağa başlayırlar. Lakin elə ki, insanlar bir-birindən fərqli ideyalarla rastlaşır və bu ideyaların hər biri kifayət qədər məntiqi əsasa malik olur, o zaman insanlar düşünməyə, axtarışa başlayır, fəallaşır və öz həyatlarında yeni mənalar tapmağa başlayır. Bütün bunlar isə əməyə, yaradıcılığa sövq edir.

Siyasi hakimiyyətə gəldikdə isə, o yalnız mövcud qanunlara əsaslanmalı və bu qanunlar əsasında idarə etməlidir. Şübhəsiz ki, zəruri olduqda qanunlarda dəyişiklik etmək təşəbbüsü qaldırmalıdır. Qanunlar (konstitusiya) isə ideologiya əsasında deyil, cəmiyyətdə mövcud olan, baş verməkdə olan real proseslərin öyrənilməsi, ümumiləşdirilməsi və tipikləşdirilməsi əsasında yazılmalıdır ki, heç nədən asılı olmayaraq bütün cəmiyyət üzvlərinə eyni dərəcədə aid ola bilsin. İdeologiyaya gəldikdə isə, eyni cəmiyyət həyatında müxtəlif ideologiyaların olması mümkün və təbii haldır.

Adətən, ideologiya dedikdə, ona daha çox siyasi ideologiya kimi baxırlar. Düzdür, siyasi ideologiya həmişə diqqəti daha çox cəlb edir. Çünki o daha çox hakimiyyətdə olanların, yaxud siyasi böhran zamanı və yaxud seçkilərdə hakimiyyətə gəlmək üçün daha çox şansı olan siyasi qüvvənin ideologiyası olduğu üçün ictimai diqqətdə olur. Lakin artıq hakimiyyətdə olan heç bir qüvvə öz ideologiyasını müxtəlif yollarla cəmiyyətə sırımamalıdır. Çünki bu öz mahiyyəti etibari ilə bir növ zorakılıq və həm də mənasız və özlüyündə heç bir pozitiv əhəmiyyəti olmayan, açıq və gizli narazılıqla qarşılanan bir işdir. Cəmiyyət həyatında müxtəlif sosial qrupların olması cəmiyyətin yaşaması və inkişafı üçün zəruri olan hadisədirsə, bu qrupların hər birinin öz ideologiyasının olması da o dərəcədə mümkündür. Həmin qrupları təmsil edənlər isə fərdi halda müxtəlif partiyalara daxil olurlarsa, bu, artıq başqa məsələdir. Ola bilər ki, bu və ya digər partiya sosial qruplardan birinin, yaxud bir neçəsinin marağının ifadəçisi kimi çıxış etsin. Bu zaman partiya sosial qrupun (əlbəttə, böyük qrupun), yaxud qrupların maraqlarının ümumiləşmiş tərəflərini öz məramnaməsinə daxil edir. Lakin hakimiyyətə gələn və hakimiyyətdə olan siyasi qüvvə heç vaxt bütövlükdə cəmiyyəti təmsil etmədiyi üçün öz ideologiyasını və iradəsini cəmiyyətə zorla qəbul etdirməməli, əksinə digər müxalif fikirlərə və ideologiyalara səbr və təmkinlə qulaq asaraq onlardakı faydalı və müsbət cəhətləri qəbul etməlidir. Cəmiyyətin təşkili, onun idarə olunması (dövlət quruluşu və bu quruluşa daxil olan qurumların funksiyaları və s.) haqqında olan hər bir ideologiya ümumi ritorik cəhətlərlə yanaşı, müəyyən pozitiv, işlək məqamlara da malik olduğundan heç bir ideologiyanı süngü ilə qarşılamaq, onu tamamilə inkar etmək, onun daşıyıcılarını isə mənəvi və fiziki cəhətdən sıxışdırmaq, əzmək olmaz. Bu, artıq qeyd olunduğu kimi, nəticə etibarı ilə bütövlükdə cəmiyyətin durğunluğuna və bataqlığa çevrilməsinə, onun inkişafdan qalmasına, bütün parametrlərdə böhran keçirməsinə və s. gətirib çıxara bilər.

İdeologiya dərketmə, şüur, düşüncə, təfəkkür anlayışları ilə bilavasitə bağlı olan, başqa sözlə, onlardan sızıb gələn, insan və cəmiyyət həyatına bütövləşmiş, istiqamətlənmiş yetkin bir mənəvi-əxlaqi durum və bu duruma əsaslanaraq formalaşan iradi keyfiyyəti əks etdirən anlayışdır. Buna görə də nə insan, nə də cəmiyyət ideologiyasız yaşaya bilməz. Çünki ideologiya həm fərdi, həm də ictimai səviyyədə istəyi, arzunu, niyyəti, bu günü yaşamaqla sabahı görməni və planlaşdırmanı özündə ehtiva edir. Burada reallığa əsaslanma ilə yanaşı, utopik ideologiyalara da rast gəlmək olar. Həm də bu utopik ideologiyalar müsbət və mənfi keyfiyyətli ola bilər. Məsələn, məlum faktdır ki, faşizm ideologiyası yalnız almanlar üçün deyil, bütün dünya üçün zərərli ideologiya idi. Lakin faşistlər həm güc, həm də güclü təbliğat vasitəsilə ilk növbədə böyük düşüncə və mədəniyyət sahibi olan alman xalqının əksər hissəsini aldada bilmişdilər.

İdeologiya, şübhəsiz, təbliğ olunmalıdır, əhali kütləsinə çatdırılmalıdır ki, hər bir adam onu öz həyat və şüur süzgəcindən keçirərək öz istəyi, arzusu, niyyəti baxımından təhlil edə bilsin. Onu nə üçün qəbul etdiyini, yaxud etmədiyini müəyyənləşdirə bilsin. Buna görə ideologiya real gerçəkliyə əsaslanan və bu gerçəkliyə sabahın necə olacağından çıxış edən postulat və prinsiplər sisteminə malik olmalıdır. Belə möhkəm postulat və prinsiplər sisteminə malik olmayan ideologiya özünü nə qədər təbliğ etsə də, müasir təbliğat vasitələrinin gücündən nə qədər istifadə etsə də, o nə beyinlərdə, nə də psixologiyada özünə yer tapa bilər. Məlumatsızlıqdan, yaxud təsiretmə gücündən asılı olaraq ona inananlar belə tezliklə ayılar və bu ideologiyadan imtina edərlər. Güclü təbliğat maşınının istehsal etdiyi strateji və operativ təbliğatla müşayiət olunan keçmiş SSRİ-nin (Rusiyanın desək, daha doğru olar) Əfqanıstanda, sonradan isə ABŞ-ın Əfqanıstanda, İraqda və digər yerlərdə apardığı leqal və qeyri-leqal müharibələr onlara hansı donu geyindirilməsindən asılı olmayaraq, insanlar tərəfindən təcavüz kimi qiymətləndirilir və heç cür müsbət hal kimi qarşılanmır. İnsan hüquqları və demokratiya haqqındakı söz-söhbətlər isə bəzi hallarda kinayəli gülüşdən başqa heç bir şey doğurmur.

Qeyd edildiyi kimi, ideologiya üzvi vəhdətdə olan elə komponentləri birləşdirməlidir ki, bu komponentlər cəmiyyət üzvlərinin böyük əksəriyyətinin can atdığı, arzu etdiyi həyat və fəaliyyət tərzini özündə əks etdirə bilsin. Məhz buna görə ideologiya da konkret zaman və konkret məkan tələbindən çıxış etməlidir və belə bir ideologiyanı qurmaq üçün bizim "öz epistomologiyamızı" yaratmaq lazımdır. Burada digər bir sosial zaman və məkan üçün işlənilmiş olan hər hansı bir ideoloji konsepsiyanı yerli şəraitə uyğunlaşdırmağa cəhd etmək səyi heç də gözlənilən nəticəni verə bilməz. Çünki ideologiya da mövcud sosiomədəni şərait, onun məzmun və səviyyəsi ilə bağlı olan bir fenomendir.

Əgər cəmiyyət həyatına indi geniş yayılmış olan sosiosinergetik metodologiya əsasında yanaşsaq, bu mürəkkəb və özüinkişaf edən sistemin mərkəzində insan, onun düşüncəsi və mənəvi-əxlaqi keyfiyyətləri durur. Hər bir dövrün, hər bir məkanın hansı problemləri həll etməsi, hansı istiqaməti seçməsi, həyat və fəaliyyət tərzi məhz bu sosial məkanın və sosial zamanın özü ilə müəyyənləşir. Əlbəttə, bu sosial məkanı və sosial zamanı da yaradan insanların özüdür. Burada Hegelin dili ilə desək, ümumi ruh fərdi ruhların ümumi cəhətlərinin sintezini təşkil edir. Bir qədər də irəli getsək, bu ümumiləşmiş ruh mütləq ruhun ayrı-ayrı adamlara bəxş etdiyi ağıldır ki, bu ağıl vasitəsilə onlar təbii, ictimai varlığı və özlərini dərketmə yolu ilə mütləq ruhun özünü dərk etməyə başlayırlar. Əlbəttə, Hegeldən sonrakı bütün elm və fəlsəfə sübut etmişdir ki, insan zəkası heç vaxt mütləq ruhu, onun sonsuz məzmun və mahiyyətini dərk etmək iqtidarında deyil. O ancaq pillə-pillə mütləq ruha doğru addımlaya bilər. Lakin bu pillələr də sonsuzdur.

Burada bir məsələyə də aydınlıq gətirməyə ehtiyac var. O da bundan ibarətdir ki, biz "cəmiyyət özüinkişafedən mürəkkəb sistemdir" dedikdə soruşa bilərlər ki, bir halda ki, cəmiyyət özü inkişaf edir: birinci, onun mürəkkəb, ya sadə sistem olmasının; ikinci, cəmiyyət özü inkişaf edirsə burada ayrı-ayrı subyektlərin (adamların) hansı istiqamətdə və necə düşünüb-düşünməmələrinin məsələyə nə dəxli var? Mahiyyət bundan ibarətdir ki, "cəmiyyət özüinkişafedən mürəkkəb sistemdir" tezisi heç də bu inkişafın nüvəsini təşkil edən insan şüurunun bu inkişafa göstərdiyi təsiri inkar etmir, əksinə, bu təsirin gücü ilə inkişafın düz mütənasiblikdə olduğunu göstərir. Əgər müasir dünya ölkələrinə, orada yaşayan xalqların həyat səviyyəsinə nəzər salsaq, bunu aydın şəkildə görərik. Hərçənd burada təbii-coğrafi mühitin də rolunu inkar etmək olmaz. Onu da qeyd edək ki, təbii-coğrafi mühitin rolu insanların ictimai şüurlarının inkişaf səviyyəsindən heç də artıq deyildir. Çünki təbii-coğrafi şərait əsasən dayanıqlı olduğu halda, ictimai şüur dəyişkən və dinamikdir. Məsələ bu dəyişkənliyin və dinamikliyin hansı istiqamətdə baş verməsindədir. Bu isə cəmiyyətdə mövcud olan idarəetmə sistemi, qanunların məzmunu və onların necə işləməsi və s. amillərdən asılıdır.

İdeologiya o zaman güclü olur ki, o, kütlə şüuru ilə maksimum dərəcədə birləşir və kütlə şüurunu öz komponentinə çevirir. Əlbəttə, burada deyə bilərlər ki, kütlə əsasən az savadlı adamlardan ibarətdir və onların həm şüuru, həm də psixologiyası daha cox məişət qayğıları və fərdi tələbatın nə dərəcədə ödənilib-ödənilməməsi ilə bağlıdır. Yaxud, göründüyü kimi, empirik və adi şüur səviyyəsindən kənara çıxmır. İdeologiya isə daha çox rasional prinsiplər sistemindən ibarət olur ki, bu prinsipləri onların məzmun tamlığında dərk etmək kütlə üçün çətin olur. Belə olduqda kütlə şüuru ilə ideologiya arasında uçurum yaranır. Elə bu uçurumun yaranmaması üçün də, zənnimizcə, ideologiya hamı tərəfindən görünən, müşahidə olunan, özlüyündə aşkar postulatlara əsaslanmalı və sonra bu postulatlar əsasında ardıcıl prinsiplər sistemi işlənilməlidir ki, onlar mücərrəd, gündəlik həyat və fəaliyyətdən uzaq olmasınlar. Necə deyərlər, üfüq təsiri bağışlamasınlar. Çünki üfüq effekti insanlar üçün ümidsizlik, inamsızlıq və şübhə əmələ gətirir. Düzdür, insan və cəmiyyət həyatı heç də bütövlükdə həmişə əvvəlcədən planlaşdırılmış, sistemləşdirilmiş rasional əsaslar üzərində getmir. Lakin bu rasionallıq hətta müxtəlif ssenarilər, variantlar halında mövcud olduqda belə: 1) ən optimal olanı seçməyə imkan verir; 2) ehtiyat variantın da olmasını nəzərdə saxlamağa əsas verir; 3) ehtiyat variantların olması zəruri olduqda riskə getmək imkanı verir. Əlbəttə, bu sonuncu daha cox rasional şüur səviyyəsinə aiddir və deməli daha çox idarəetmə sahəsi ilə bağlıdır.

Milli ideologiya, ilk növbədə, sosial ədalətə əsaslanmalıdır. Sosial ədalət prinsipi onun bünövrə daşı rolunu oynamalıdır. Cəmiyyətin sosial strukturunu təşkil edən bütün qruplar öz həyat və fəaliyyətlərində hər bir sahədə sosial ədaləti görməli və bu sosial ədalətə xidmət etməlidirlər. Sosial ədalət prinsipi bir növ Kantın qəti imperativi rolunu oynamalıdır. İnsanlar bilməlidirlər ki, bu prinsipi pozmaq adamın özünün öz mənzilini yandırması kimi mənasız və axmaq bir işdir. Sosial ədalət prinsipini pozmaq özünə qəsd etmədir. Bu isə hər bir dövrün özünəməxsus formalaşmış əxlaq və hüquq normaları ilə müəyyənləşir. Bu əxlaq və hüquq normaları isə heç də insanların başı üzərindən Domokl qılıncı kimi deyil, onların psixologiya və şüuruna hopmuş mənəvi durum, təbii refleks kimi fəaliyyət göstərməlidir. Bunun üçün isə tərbiyənin dar öyüd-nəsihət hüdudundan kənara çıxaraq daha geniş olan əməli-ictimai tərbiyə sahəsinə çıxması lazımdır. Başqa sözlə, məktəb tərbiyəsi ilə küçə, bazar, əməli iş tərbiyəsi vəhdət təşkil etməlidir. Bu vəhdət olmadıqda tərbiyə dekorativ, görünüş yaratmaq, zahiri və pozitiv mahiyyəti olmayan lazımsız bir şeyə çevrilir. Deməli, onun özülü düzgün qoyulmayıb. Biz indi hər birimiz tərbiyədən, əxlaqdan, mədəniyyətdən, qanundan danışan çoxlu adamla qarşılaşırıq. Onların danışıqları heç də daxili (endofizik) mahiyyətə deyil, bu haqda olan dekorativ biliklərə əsaslanır və buna görə də onlar öz həyat tərzlərində və əməli işlərində danışdıqları kimi deyil, tamamilə başqa cür hərəkət edirlər. Belə adamlar olduqları kimi görünmür və göründükləri kimi olmurlar. Bunun üçün siz bizim məmurların, həkimlərin, müəllimlərin, hətta elmi işçilərin belə, bir qismini yada salın. Ola bilməz ki, onların içərisində sizin şəxsən tanımadıqlarınız, bilmədikləriniz olmasın. Bunlar, necə deyərlər, xalqın öndə gedənləridir. Xalq məsəlində deyildiyi kimi, öndə gedən büdrəyəndə onun arxasınca gələnlər mayallaq aşarlar.

(ardı var)

Aydın ŞİRİNOV,

professor

Xalq qəzeti.- 2012.- 3 oktyabr.- S. 4.