"Bənzərsiz toplu", yaxud Natəvan salnaməsi

Son 2 əsrdə "Xan qızı" adı ilə tanınan və sevilən Xurşidbanu Natəvanın anadan olmasının 180 illiyi barədə Azərbaycan Prezidentinin sərəncamı şairənin həyat və yaradıcılığına çağdaş oxucularda böyük maraq doğurmuşdur. Qarabağın sonuncu hakimi Mehdiqulu xanın varisi olan bu ağıllı, istedadlı və xeyirxah xanımın zamanın ağır sınaqlarına məruz qalmış həyatı, işıqlı əməlləri və dillər əzbəri olan yaradıcılığı barədə nə qədər deyilib-yazılsa da, heç də hər şey günün oxucusuna çatdırılmayıb.

Mədəniyyət və Turizm Nazirliyindən Natəvan barədə yubiley nəşri hazırlamaq sifarişi almış istedadlı yazıçı-publisist, görkəmli mədəniyyət adamları barədə maraqlı kitablar ərsəyə gətirmiş naşir Mustafa Çəmənli bu boşluğu doldurmağa çalışmışdır. Kifayət qədər əhatəli bir toplu ortaya qoymaq üçun tərtibçi bu vaxta qədər işıq üzü görmüş mənbələrdən əlavə, arxivlərdə və yaddaşlarda qorunan, kənarda qalan xeyli yeni materialı da kitaba daxil etmişdir.

Xan qızını həmişə kövrək bir məhəbbətlə xatırladan, şairənin sevimli oğlu Mir Abbasın ölümündən doğan kədəri bəşəri bir itkinin poetik obrazı səviyyəsinə qaldırmış məşhur qəzəlinin rədifi "Neçin gəlməz" toplunun uğurlu və təsirli adı kimi diqqəti cəlb edir. Əslində isə, Xurşidbanu barədə bu vaxta qədər buraxılmış ən mükəmməl nəşr kimi bu kitabı "Natəvan salnaməsi" də adlandırmaq olar. "Təhsil" nəşriyyatının bu günlərdə nəfis tərtibatla buraxdığı bu ensiklopedik kitab şairə, el xadimi Natəvanın yubileyinə çağdaş qədirbilənliyin layiqili töhfəsidir.

Mustafa Çəmənli kitabın əvvəlində verdiyi "Tərtibçidən" başlıqlı geniş izahında özünün və müasirlərinin qəlbində ehtiramla cilvələnən "Xan qızı" sevgisini açıqlayır, kitab üzərində zərgər dəqiqliyi və təşnəliklə apardığı yaradıcı işdən danışır, toxuduğu söz çələnginin ayrı-ayrı ilmələrinə də, ilkin olaraq, özü bələdçilik edir. Bu maraqlı təqdimatı Natəvan irsinin bilicilərindən filologiya elmləri doktoru Paşa Əlioğlu "Xurşidbanu Natəvanın irsi" adlı geniş məqalə ilə davam etdirir. Alim Xan qızının yüksək estetik dəyər daşıyan çoxcəhətli bədiiyyatı, Azərbaycan qadınlığını şərəfləndirən şəxsiyyəti barədə ətraflı məlumat verməklə yanaşı, şairə xanımın irsinin bu vaxtadək az məlum olan tərəflərinə də işıq salır.

Toplunun ilk materialı kimi seçilən Natəvanın qız nəvəsi Əkbər xan Naxçıvanskinin "Xurşidbanu haqqında xatirələr"i Cəlil Məmmədquluzadənin arxivindən götürülərək ilk dəfə çap olunur. Bu material şairənin şəxsi həyatı barədə bilgilərə yeni çalarlar gətirməsi ilə maraqlıdır.

Bundan sonra kitabda Xan qızının incə qəlbli ana və zərif söz ustası olduğunu əsr yarımdan artıq bir dövrdə neçə-neçə nəsilə anlatmış qəzəllər yer almışdır. Tərtibçi mütəxəssislərlə sıx əlaqədə və kölgədə qalmış mənbələri dövriyyəyə gətirməklə ayrı-ayrı qəzəllərin daha mükəmməl variantını oxucuya təqdim edir. Şairənin məlum qəzəlləri sırasına yenisi də əlavə edilməklə onların sayı bu nəşrdə 44-ə çatdırılmışdır.

Kitabın "Məclisi-üns" xatirələrdə" bölməsində Natəvanın yaradıb rəhbərlik etdiyi bu şeir məclisinin fəal üzvü olmuş Mirzə Rəhim Fənanın, şairənin oğulluğu Mir Həsənin söz yadigarları da ilk dəfədir ki, çap olunur. "Natəvan irsinin sorağında" başlığı altında isə Zülfüqar bəy Hacıbəyovun, tərcüməçi Hüseyn Şərifin və jurnalist Novruz İbrahimoğlunun şəhadətverici yazıları verilmişdir. Bu bölməni isə Natəvan tədqiqatçılarından olmuş K.Məmmədovun və B.Məmmədovun topladığı materiallardan nümunələr tamamlayır.

Kitabın ən maraqlı cəhətlərindən biri Natəvanın öz əli ilə çəkdiyibu vaxtadək yalnız adını eşitdiyimiz və arxivdə qorunan "Gül dəftəri" adlı gül rəsmləri albomunun ilk dəfə bütövlükdə oxuculara çatdırılmasıdır. Oxucu Natəvanın poetik ocağı olmuş "Məclisi-üns" və "Məclisi-fəramuşan"ın 12 məşhur iştirakçısının fototəsvirləri ilə bu nəşrdə tanış olmaq imkanı qazanmışdır. Ayrı-ayrı dövrlərdə Natəvan adına xitab etmiş, onun poetik obrazını yaratmış Q.Zakir, M.Yüzbaşov, S.Vurğun, M.Rahim, H.Arif, Ə.Kürçaylı, H.Billuri, Ə.Məftun kimi şairlərin şeirləri, A.Abdullayev, O.Sadıqzadə, A.Nağıyev, A.Ələkbərov, Ö.Eldarov, N.Əliyev kimi rəssam və heykəltəraşların yaratdıqları Xan qızı təsvirləri kitabda Natəvan barədə təsəvvürləri genişləndirir və dolğunlaşdırır.

Bu bənzərsiz toplu tərtibat yenilikləri və əhatə genişliyi ilə kitab mədəniyyətimizdə yeni bir cəhd kimi oxucu tələbatını maksimum cavablandıra bilən mənbədir.

Tahir AYDINOĞLU

Xalq qəzeti .- 2012.- 15 avqust.- S. 7.