Mirzə İbrahimovun yaradıcılığında dil və ədəbiyyat dərslərinə münasibət

Doğrudan da insanın əhval - ruhiyyəsini, ovqatını yaxşı edən, qəlbinə qida verən, onun ruhunu təmizləyən, ürəyində sevinc hissləri yaradan, yaşamaq, qurub yaratmaq həvəsini artıran şeir və incəsənətdir, bədii ədəbiyyatdır. Bunsuz həyat olduqca mənasız və məzmunsuzdur. Şeir də, bədii ədəbiyyat da aydın, oxunaqlı və poetik dili ilə diqqəti çəkir, könülləri oxşayır.

Bədii ədəbiyyat barədə orijinal fikir yürütmək üçün təkcə tədqiqatçı, alim, geniş dünyagörüşünə sahibi olmaq kifayət etmir, həm də ən azı həyat adamı olmaq lazımdır. Bu mənada Mirzə İbrahimov həyat adamı idi. Onun əsərləri həyatın özündən gəlirdi. Hadisələrə yanaşma tərzi, fikir və mülahizələri, duyğu və düşüncəsi həyatiliyi ilə seçilirdi. Belə olduqda yaradıcı insanın, ziyalının fikirləri də, yazdıqları da uzun illərin, əsrlərin etalonuna çevrilir. Belə etalon fikirlər Mirzə İbrahimov yaradıcılığında çoxluq təşkil edir. Mirzə İbrahimov vaxtilə yazırdı: "Lap qədim zamanlardan bədii yaradıcılığı, ədəbiyyat və incəsənət əsərlərini ruhun, qəlbin qidası adlandırırlar. Mənə elə gəlir ki, bu, çox doğru tərifdir. Axı, həqiqətən də əsl sənət əsərləri insanın ruhunu qaldırır, ürəyini sevinclə, yüksək duyğular və ehtiraslarla doldurur, yəni insanı mənən, fikrən ucaldır, mübarizə qabiliyyətini, həyat eşqini artırır". Mirzə İbrahimov ürəyi yüksək duyğularla, ehtiraslarla dolu, mübarizə qabiliyyəti yüksək, həyat eşqi tükənməz olan Azərbaycanın xalq yazıçısı, akademiki, nəsrimizin görkəmli nümayəndələrindən biri olmuşdur.

Mirzə İbrahimovun yaradıcılığında dil məsələləri aparıcı mövqedə olmuş, Azərbaycan dilinin estetik gözəllikləri, məna dolğunluğu, tarixi kökləri geniş şəkildə araşdırılmış, onun elmi - publisistik məqalələrinin obyekti kimi həmişə elmi ictimaiyyətin, geniş xalq kütləsinin maraq dairəsinə çevrilmişdir. Nəticədə Mirzə İbrahimovun dil məsələləri ilə bağlı yazdığı elmi - publisistik məqalələri onun dilçiliklə bağlı görüşlərini yaratmış, dil məsələləri ilə əlaqəli problemlərə aydınlıq gətirmişdir. O, doğma ana dilimizə aid məqalələrini 1940-cı illərdən başlayaraq yazmağa başlamışdır. Dillə bağlı ilk məqalələrindən biri 1944-cü ilin yanvar ayında yazdığı "Dil və ədəbiyyat dərslərini nümunəvi təşkil edək" məqaləsidir. Məqalədə dil və ədəbiyyat məsələsinə dövlət məsələsi, xalqın mənəviyyat və varlıq məsələsi kimi yanaşılmışdır. Mirzə İbrahimov dil və ədəbiyyat məsələlərinin, eləcə də xalqın mənəviyyat və varlıq məsələlərinin həllində məktəbin rolunu xüsusi olaraq qiymətləndirmişdir. Doğrudan da məktəb minləri, milyonları əhatə edir, minlər, milyonlar məktəbdə təhsil alır, ona görə də onların hər birinin həyat və fəaliyyətindəki qüsur və nöqsanlar həm də məktəbdəki qüsur və nöqsanlarla bağlıdır. Əlbəttə, Mirzə İbrahimov məktəbdə dil və ədəbiyyat müəllimlərinin vəzifələrinin məsuliyyətli bir iş olduğunu nəzərə çatdırmışdır ki, bu da bütün zamanlar üçün, o cümlədən hazırda olduqca aktualdır. O yazır: "Ədəbiyyat və dil müəllimləri uşaqlara yaxşı və düzgün danışmağı, öz fikirlərini sərbəst ifadə etməyi öyrətməklə kifayətlənə bilməzlər. Bu, onların vəzifələrinin balaca bir hissəsidir. Bu, sözsüz və danışıqsız həyata keçirilməsi lazım gələn bir şeydir". Mirzə İbrahimova görə, dil öyrətmək dil və ədəbiyyat müəllimlərindən ideya mücahidi olmağı tələb edir. Vaxtilə Həsənbəy Zərdabi, Nəcəf bəy Vəzirov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev, Abdulla Şaiq, Üzeyir Hacıbəyov belələrindən olmuş, öz ideyalarının mücahidi kimi xalq arasında adları uca tutulmuşdur.

Mirzə İbrahimov dil və ədəbiyyat müəllimlərinin uşaqlarda yazı vərdişlərinin formalaşmasında görəcəkləri işlər barəsində də olduqca orijinal fikir söyləyir ki, həmin fikir indi də aktuallığını itirmir. Bu barədə onun söylədiyi hər bir fikir nöqsanları aradan qaldırmaq baxımından olduqca əhəmiyyətlidir. Məsələn, "Məktəblərin çoxunda səliqəli, yaraşıqlı xəttə fikir verilmir", "Müəllimlərin əksəriyyətinin hüsnxət qaydalarından xəbəri yoxdur; hərflərin ünsürləri və tənasübü haqqında məlumatsızdırlar", "Yazı lövhələri də didaktikanın tələblərinə cavab verə bilmir". Yaxud: "Xəttin gözəlliyi, yazının səliqəli və yaraşıqlı olması balaca məsələ deyil. Bu, birinci sinifdən başlayaraq uşağı nizam-intizama öyrədən tərbiyə vasitələrindən biridir. Təəssüf ki, məktəblərimizin və müəllimlərimizin çoxu bunu başa düşmür". Bu məsələlər barəsində Mirzə İbrahimovun yürütdüyü fikirlər onun ayrı - ayrı məktəblərdə öz gözü ilə gördüyü nöqsanlar kimi ümumiləşdirilmişdir.

H əmin nöqsanlardan biri də şagirdlərdə nitqin inkişafına diqqətin az olmasıdır. Bu məsələdə də Mirzə İbrahimov o qədər dəqiq fikir söyləmişdir ki, həmin fikir hazırda da diqqət tələb edən məsələlərdən biridir. O yazır: "Hərgah hələ də bəzi orta məktəblərimizi bitirən gənclər yaxşı danışa bilmirlərsə, (söhbət doğma ana dilindən gedir -B.X.) bu, biabırçılıqdır, bu bir azardır, tezliklə müalicə olunmalı bir azardır." Mirzə İbrahimov Azərbaycan xalqının dilinin, ədəbiyyatının müəllimi olmaqla yazır: "Ümumi nöqsanlarımızdan biri də şagirdlərdə nitqin inkişafına az fikir verilməsidir. Onlar hətta, bildikləri bir şeyi belə düzgün, möhkəm, yığcam, tutarlı və məntiqlə ifadə edə bilmirlər. Təsəvvür, təxəyyül, mühakimə qabiliyyəti uşaqlarda az inkişaf etdirilir. Onlara ədəbi-bədii danışıq vərdişi aşılanmır. Çox zaman yerli dialekt və şivənin mənfi cəhətləri ilə ardıcıl surətdə mübarizə aparmaq, şagirdləri bədii dilə alışdırmaq əvəzinə, ayrı - ayrı müəllimlər özləri yerli dialektin təsiri altına düşürlər".

Mirzə İbrahimov dil və ədəbiyyat dərslərində diqqəti cəlb edən nöqsanlardan biri kimi şagirdlərin yazı vərdişlərinin nöqsanlı olmasını da nəzərdən qaçırmamışdır. Bu məsələdə də onun fakta yanaşması, təhlili, müəllimlərin (dil və ədəbiyyat müəllimlərinin) görəcəkləri işlər barədəki fikirləri həmişə aktuallığını qorumaqdadır. Qeyd etmək lazımdır ki, indinin özündə də həm şagirdlərin, həm də tələbələrin yazı mədəniyyəti nöqsanlıdır. Məsələn, onlar fikirlərini sərbəst şəkildə ədəbi dilimizin qayda - qanunlarına uyğun yazmaqda, eləcə də ərizə, protokol, məktub (məktub yazmaq son dövrlərdə informasiya kommunikasiya texnologiyaları vasitələrinin inkişafı ilə bağlı olaraq öz əhəmiyyətini itirmişdir), inşa, imla, ifadə yazıları yazmaqda nöqsanlara yol verirlər. Mirzə İbrahimov bu barədə yazırdı: "Şagirdlərin yazı nitqləri çox nöqsanlıdır. Onlar ərizə, vəsiqə, elan, məktub yaza bilmirlər. Fikirlərini yazılı şəkildə çətin ifadə edir, plan və konspekt tutmaqda çətinlik çəkirlər. Bunun da səbəbi məktəblərimizdə yazı dərslərinin pis təşkil edilməsidir."

Əvvəlki dövrlərdə də, indi də sərbəst mövzuda inşa yazan, öz mühakiməsi əsasında ifadə yazıları yazan, eləcə də yoxlama imlalarını nöqsansız yazan şagirdlər azdır. Bunun əsas səbəblərindən biri şagirdlərin çoxunun mühakimə yürütmək, təhlil etmək qabiliyyətinin, faktlara, hadisələrə yaradıcı yanaşmaq bacarığının olmamasıdır. Təkcə faktları hazır şəkildə əldə etmək, onu əzbərləmək, mühakimə yürütmədən standart şəkildə inşa yazıları yazmaq yaradıcılıq işinə mənfi təsir göstərir. Məhz Mirzə İbrahimov bu istiqamətdə olan nöqsanları ümumiləşdirmiş və onları aradan qaldırmaq üçün dil, ədəbiyyat müəllimlərinin məsuliyyətini artırmağa çalışmışdır. O yazırdı: "Məktəblərimizdə çox zaman yazının ancaq imla növləri hakimdir. Bu yazı üslubundan sui - istifadə edilməsi şagirdlərin yaradıcılıq işini korlayır. Yaradıcılıq yazıları, plan üzrə inşalar, sərbəst mövzular taparaq onu istədiyi şəkildə ifadə etmək kimi üsullar işlənmir. Kitabı və ya başqa ədəbi - tənqidi bir əsəri oxuyub, onu öz mühakimə süzgəcindən keçirərək, möhkəm sübut və dəlillərlə müəyyən bir fikir yeridən şagirdlər hələ azdır".

Mirzə İbrahimov morfologiya və sintaksisin tədrisində uşaqlara anlamadan təriflərin əzbərlənməsini, eləcə də yazıçının əsərlərinin əsas xüsusiyyətlərinin aydınlaşdırılmasını, sinifdənxaric qiraətin yaxşı təşkil olunmasını, şagirdlərin söz ehtiyatının formalaşdırılmasına az fikir verilməsini, ifadəli, mənalı və təsirli bədii qiraətə az fikir verilməsini, mütaliə vərdişinin ehtiyaca çevrilməməsini aradan qaldırmaq üçün dil və ədəbiyyat müəllimlərinin vəzifələrini mükəmməl yerinə yetirməyi vacib saymışdır.

Mirzə İbrahimov təkcə dil və ədəbiyyat müəllimlərinin deyil, həm də orta və ali məktəbin ixtisasından asılı olmayaraq hər bir müəlliminin doğma ana dilini yüksək səviyyədə bilməsinə böyük əhəmiyyət vermişdir. O yazırdı: "İstər orta, istərsə də ali məktəb müəllimi öz ixtisasından asılı olmayaraq hər hansı bir dili, birinci növbədə, öz ana dilini mükəmməl surətdə bilməyə məcburdur".

Mirzə İbrahimov "Hansı adamları mədəni hesab etmək olar?"- sualına düzgün bir cavab da tapırdı. Hər şeydən əvvəl, Azərbaycan ədəbiyyatını (Füzulini, Vaqifi, Sabiri və s.), eləcə də dünya ədəbiyyatını (Puşkini, Tolstoyu, Şekspiri, Şilleri və s.) oxumamış adamı mədəni hesab etməmiş, bundan başqa, mədəni danışmağın yalnız dilçilərin, ədəbiyyatçıların deyil, müəllim olan hər bir kəsin işi olduğunu söyləmişdir. O, bu məsələ barədə belə yazırdı: "Məgər Füzulini, Vaqifi, Mirzə Fətəli Axundovu, Sabiri, Puşkini, Tolstoyu, Şekspiri, Şilleri oxumamış adamı mədəni adam hesab etmək olarmı? Belə bir şüurun nəticəsidir ki, siz nəinki orta məktəb müəllimləri, hətta ali məktəb müəllimləri içərisində mühazirələri birtəhər aparan, qırıq - kəsik cümlələrlə fikrini izah edən, doğru - düzgün yazıb danışa bilməyən adamlara rast gəlirsiniz". "Guya dili bilmək, zəngin, ahəngdar, mənalı danışmaq ədəbiyyatçıların işi imiş... Belə bir fikri irəli sürmək nadanlıqdan başqa bir şey deyildir". Bir sözlə, Mirzə İbrahimov "Dil və ədəbiyyat dərslərini nümunəvi təşkil edək" məqaləsində orta və ali məktəblərdə dil və ədəbiyyat müəllimlərinin görəcəkləri işləri bir - bir təhlil etmiş, onların müqəddəs borclarının nədən ibarət olduğunu peşəkar bir səviyyədə dil və ədəbiyyat müəllimlərinin nəzərinə çatdırmışdır.

Mirzə İbrahimov bütün həyat və yaradıcılığı dövründə doğma ana dili məsələsinə, bu dilin müxtəlif problemlərinə taleyüklü bir məsələ kimi yanaşmış, bu yolda qarşıya çıxan bütün çətinliklərə öz mübarizəsi ilə cavab vermişdir. Bunu onun dillə bağlı yazdığı hər bir məqaləsi, o cümlədən yazdığı əsərlərin dilinin şirinliyi, əlvanlığı, kamilliyi də təsdiq edir. Mirzə İbrahimovun dillə bağlı çoxlu sayda fikirləri vardır ki, onları yalnız yüksək təfəkkür qabiliyyəti olan görkəmli dilçilər söyləyə bilərlər: "Dil insan ağlının qüdrətli silahıdır, insan həyatının böyük neməti və tükənməz mədəniyyət xəzinəsidir". Yaxud: "Dil tam mənası ilə canlı bir orqanizmdir. O da insan kimi doğur, törəyir, inkişaf edir". Başqa bir misal: "Dil fikrin ən incə cizgilərini, qəlbin ən dərin ehtiraslarını ifadə edə bilər. Dil şüur və düşüncənin, həyəcan və iztirabların açarıdır. Dil, eyni zamanda, şəxsiyyətin qabiliyyət və qanacaq dərəcəsini bilidirən bir məhək daşıdır". Digər bir nümunə: "Söz dünyası, yəni dil sehrkar bir aləmdir. O, fikirlərlə doludur. Dil axar çay kimidir. Daima kamilləşir, artır, təzələnir, zənginləşir" və sair. Belə nümunələr Mirzə İbrahimovun yaradıcılığında yüzlərlədir. Onu da qeyd edək ki, Mirzə İbrahimovun dillə bağlı fikir və mülahizələri, mövqeyi hər birimizi, xüsusilə, ziyalılarımızı ədəbiyyatımızın, dilimizin keşiyində dayanmaq ruhunda tərbiyə edir. Zaman özü sübut etdi ki, Mirzə İbrahimovun dillə bağlı xidməti milli məfkurə sahiblərinin, ziyalıların, yazıçıların, şairlərin xidmətinə daha da güc verərək öz bəhrəsini verdi və bu xidmət əbədi olaraq Azərbaycan dilinin, bütövlükdə millətimizin qazancına çevrildi.

Buludxan XƏLİLOV,

filologiya elmləri doktoru,

professor

Xalq qəzeti.- 2012.-10 yanvar.- S. 7.