Müstəqilliyə
gedən yolda xalqımızın şərəf
və qəhrəmanlıq salnaməsi
Bu təcavüz
nəticəsində həlak olanlar xalq qəhrəmanlarıdır,
onlar millətimizin qəhrəmanlarıdır. Onların
şəhid olması zamanı tökülən qan
bütün xalqımızın qanıdır. O qanın hər
damlasında xalqımızın qüdrəti , qəhrəmanlığı
var, xalqımızın milli azadlıq, müstəqillik
arzuları vardır.
Heydər ƏLİYEV,
Ümummilli lider
XX əsrin 80-ci illərinin ikinci
yarısında Sovetlər İttifaqında yenidənqurma
adı altında bir sıra dəyişikliklər baş
verdi. Belə bir şəraitdə ermənilər özlərinin
yaxın və uzaq xaricdəki himayədarlarının köməyi
ilə "Böyük Ermənistan" ideyasını həyata
keçirmək üçün aşkarlıq və
demokratiyadan istifadə edərək yenidən Azərbaycanın
Dağlıq Qarabağ bölgəsinə dair ərazi
iddiaları irəli sürdülər. Hər dəfə
Qarabağa dair ərazi iddiaları kənardan, məhz, Ermənistanın
təbliği, təhriki və təzyiqi ilə ortaya
atılmışdır. Heç şübhəsiz, ermənilərin
bu ərazi iddiaları birdən-birə deyil, Yerevanda, Moskvada və
Qərbdə olan himayədarları tərəfindən hələ
xeyli əvvəl diqqətlə və hərtərəfli plan
əsasında hazırlanmışdı.
Münaqişənin
başlanğıcında Azərbaycan ümid edirdi ki, məsələ
mərkəzi hakimiyyət orqanları tərəfindən ədalətlə
həll olunacaq. Lakin təcavüzkarla təcavüzə məruz
qalanın eyni tutulması nəticəsində bu günədək
həllini tapmayan münaqişənin əsası qoyuldu. Sovet
rəhbərliyinin məsələyə vaxtında və
prinsipial qiymət verməməsi, Ermənistanın ərazi
iddialarının əsassız olmasının göstərilməməsi
əvvəl Əsgəranda, sonra isə ermənilər tərəfindən
xüsusi plan əsasında hazırlanmış Sumqayıtda
baş verən faciəli hadisələrə gətirib
çıxartdı.
Nəticədə,
Sovet rəhbərliyinin çox ciddi və
bağışlanılmaz səhvləri və ermənipərəst
siyasəti 1989-cu ilin sonu - 1990-cı ilin əvvəllərində
vəziyyətin getdikcə kəskinləşməsinə gətirib
çıxartdı, DQMV və Azərbaycanın Ermənistanla
həmsərhəd bölgələrində erməni təcavüzü
daha geniş miqyas aldı. Bu illərdə törədilən
terror aktları nəticəsində yüzlərlə azərbaycanlının
həyatına son qoyuldu. Minlərlə azərbaycanlı
SSRİ-nin hakim dairələri tərəfindən himayə
edilən ermənilərin işğalçılıq siyasətinin
qurbanı oldu.
1990-cı
ilin yanvar ayında Bakıya Sovet ordusunun hərbi müdaxiləsi
və Azərbaycan tarixində ondan əvvəl baş
vermiş faciəli hadisələr XX əsr boyu
xalqımıza qarşı yeridilən
düşünülmüş siyasətin növbəti təzahürü
idi. Sovet rəhbərliyinin himayədarlığı ilə
başlayan Dağlıq Qarabağ hadisələri, Azərbaycan
xalqına qarşı soyqırımı və azərbaycanlıların
Ermənistan ərazisindəki əzəli torpaqlarından
qovulması bu siyasətin mərhələləridir.
Sovet qoşunlarının
Bakıya hərbi müdaxiləsi
Azərbaycan
xalqının tarixinə Qanlı Yanvar faciəsi kimi daxil
olmuş 1990-cı il 20 Yanvar hadisələrindən artıq
iyirmi iki il keçir. Keçmiş sovet dövlətinin hərb
maşınının həmin gün Azərbaycan xalqına
qarşı həyata keçirdiyi hərbi təcavüz insanlığa
qarşı törədilmiş ən ağır cinayətlərdən
biri kimi qalacaqdır. Milli azadlıq və ərazi
bütövlüyü uğrunda mübarizəyə
qalxmış dinc əhaliyə silahlı təcavüz nəticəsində
yüzlərlə günahsız insanın qətlə
yetirilməsi və yaralanması totalitar sovet rejiminin süqutu
ərəfəsində onun cinayətkar mahiyyətini
bütün dünyaya bir daha nümayiş etdirdi.
Sovet
Ordusunun böyük heyətinin, xüsusi təyinatlı
bölmələrin və daxili qoşunların Bakıya
yeridilməsi xüsusi qəddarlıq və görünməmiş
vəhşiliklə müşayiət edildi. SSRİ
1956-cı ildə Çexoslovakiyaya, 1968-ci ildə
Macarıstana və 1979-cu ildə Əfqanıstana
qarşı həyata keçirdiyi hərbi müdaxiləni hətta
o zamankı Sovet İttifaqının müttəfiq
respublikalarından biri olan Azərbaycanda da təkrarlamaqdan
çəkinmədi. Heç şübhəsiz ki, 1990-cı
il yanvarın 20-də Bakıda baş verən hadisələri
Qarabağdakı erməni təcavüzündən ayrıca
təhlil etmək düzgün olmazdı. Çünki Azərbaycan
həmin dövrdə qonşu Ermənistanın təcavüzünə
də məruz qalmışdı. Belə bir şəraitdə
sovet rəhbərliyi nəinki münaqişənin
qarşısını almaq üçün qəti tədbirlər
görməmiş, əksinə, Azərbaycana yeridilən ordu
hissələrinin tərkibinə Stavropol, Krasnodar və
Rostovdan səfərbərliyə alınan xüsusi təlim
keçmiş erməni əsgər və zabitləri, eləcə
də sovet hərbi hissələrində xidmət edən ermənilər,
hətta erməni kursantlar da daxil edilmişdi.
Ölkəmizə
qarşı ərazi iddiaları irəli sürən Ermənistanın
təcavüzkarlıq siyasəti və keçmiş SSRİ
rəhbərliyinin onlara himayədarlığına öz qəti
etirazını bildirən geniş xalq kütlələrinə
qarşı sovet ordusunun xüsusi təlim keçmiş hissələrindən
istifadə olunması 1990-cı ilin 20 yanvarında qanlı
faciəyə gətirib çıxardı.
1990-cı
ilin yanvar ayında Mixail Qorbaçov başda olmaqla sovet
imperiyasının rəhbərliyi Bakıda vəziyyətin
öz məcrasından çıxdığını və
hakimiyyətin təhlükədə olduğunu bəhanə
edərək qoşunun yeridilməsi üçün müxtəlif
dezinformasiyalar yayırdı. Guya Bakıya qoşun hərbi
qulluqçuların ailələrini qorumaq, hakimiyyətin
zorakılıqla ələ keçirilməsinin
qarşısını almaq üçün yeridilmişdi. Əslində
isə bu, tamamilə saxta bir tezis idi. Çünki sovet rəhbərliyinin
"dəlilləri" hətta həqiqətə yaxın
olsaydı belə, Bakıya xüsusi təlim keçmiş
qoşun göndərməyə ehtiyac yox idi. Ona görə
ki, həmin vaxt burada daxili qoşunların 11 min 500 əsgəri,
Müdafiə Nazirliyinə tabe olan Bakı qarnizonunun
çoxsaylı hərbi hissələri, hava hücumundan
müdafiə qüvvələri var idi. Eləcə də
4-cü ordunun komandanlığı da Bakıda yerləşirdi.
Bütün
bunlara baxmayaraq, 1990-cı il yanvarın 19-da M.Qorbaçov
SSRİ Konstitusiyasının 119-cu, Azərbaycan SSR
Konstitusiyasının 71-ci maddələrini kobud şəkildə
pozaraq, yanvarın 20-dən Bakıda fövqəladə vəziyyət
elan edilməsi haqqında rəsmi sənəd imzaladı.
Lakin əhalinin bundan məlumatsız qalması
üçün SSRİ DTK-nın "Alfa" qrupu tərəfindən
yanvarın 19-da saat 19.27-də Azərbaycan televiziyasının
enerji bloku partladıldı, respublikada televiziya verilişləri
dayandırıldı. Gecə isə qoşun fövqəladə
vəziyyət elan edilməsindən xəbərsiz olan şəhərə
daxil oldu və dinc əhaliyə amansız divan tutuldu.
Qorbaçovun fərmanı qüvvəyə minənədək
- yanvarın 20-də saat 00.00-dək artıq 9 nəfər
öldürülmüşdü. Bakıda fövqəladə
vəziyyətin elan olunması haqqında məlumat isə əhaliyə
yalnız yanvarın 20-də səhər saat 7-də respublika
radiosu ilə çatdırıldı. Həmin vaxt
öldürülənlərin sayı 100 nəfərə
çatmışdı.
Beləliklə,
artıq yanvarın 20-də 131 insan
öldürülmüş: onlardan 117-si azərbaycanlı,
6-sı rus, 3-ü yəhudi, 3-ü tatar; 744 adam ağır xəsarət
almış; 4-şəxs itkin düşmüş; 400 nəfər
isə həbs edilmişdir. Fövqəladə vəziyyət
elan ediləndən sonra isə 21 nəfər qətlə
yetirilmişdir. Fövqəladə vəziyyət elan edilməmiş
rayonlarda - Neftçala və Lənkəranda 25-26 nəfər
öldürülmüşdü.
"Şit"
təşkilatı ekspertlərinin hesabatından:
adamları
xüsusi qəddarlıqla və yaxın məsafədən
güllələmişlər. Məsələn,
Y.Meyeroviçə 21, D.Xanməmmədova 10-dan çox,
R.Rüstəmova 23 güllə vurulmuşdur;
xəstəxanalar,
"təcili yardım" maşınları atəşə
tutulmuş, həkimlər öldürülmüşdür;
adamlar
süngü-bıçaqla qətlə yetirilmişdir.
Onların arasında hər iki gözü tutulmuş
B.Yefimtsev də var;
"Kalaşnikov"
avtomatının ağırlıq mərkəzi dəyişən
5,45 çaplı güllələrindən istifadə
edilmişdir.
1948-ci ilin İnsan Hüquqları haqqında Bəyannəməsi,
1966-cı ilin Vətəndaş və Siyasi İnsan
Hüquqları haqqında Beynəlxalq Pakt,
1966-cı ilin Mədəni, Sosial və İqtisadi
Hüquqları haqqında Beynəlxalq Pakt
və 1975-ci ilin Avorpada
Təhlükəsizlik və Əməkdaşlıq
Müşavirəsinin (ATƏM) Helsinki
Yekun
Aktı, ATƏM-in 1989-cu il Vyana görüşünün
son qərarı (fövqalədə vəziyyətdə
və hərbi münaqişələr zamanı qadın və
uşaq hüquqlarının müdafiəsi
Bəyannaməsi), hərbi əməliyyatların
aparılmasını tənzimləyən qüvvədə olan müqavilələr, əsasən
də 1980-cı ilin döyüş
zamanı yüngül fırlanan və
yayılan güllələrin istifadə edilməməsi
haqqında Bəyannamə (1967-ci ildə quru
döyüşünün qayda və qanunları barədə IV Haaqa müqaviləsi) də bura
daxil olmaqla qüvvədə
olan bütün İnsan Hüquqlarına əsaslanan beynəlxalq
müqavilələr kobudcasına pozulmuşdur.
Hadisəyə
dünyanın reaksiyası
Yanvarın 20-də artıq bütün dünya Bakıda törədilmiş dəhşətli qırğından xəbər tutdu. Artıq sovet qoşunlarının Bakıya hərbi müdaxiləsi dünyanın bir sıra ölkələrində etirazla qarşılanmışdır.
Belə ki, Bakıda törədilən cinayətlər qonşu və qardaş Türkiyədə sərt reaksiyalara səbəb olmuş, ölkənin hər yerində mitinq və nümayişlər keçirilmişdir. Ankara, İstanbul, Qars, İzmir, Kayseri və başqa şəhərlərdə keçirilən mitinq və nümayişlərdə sovet rəhbərliyinin törətdiyi bu cinayəti müdafiə edən Amerika Birləşmiş Ştatları pislənmişdir. Eyni zamanda Türkiyənin rəsmi şəxsləri, Türkiyə hökuməti Bakıda törədilən hadisəni tənqid etməklə yanaşı, Azərbaycana yardım göstərilməsi təklifi ilə də çıxış etmişlər.
İranın milli təhlükəsizlik şurası yığıncaq keçirmiş və bu barədə bəyanat qəbul etmişdir. İran parlamentinin 160-dan çox üzvü M.Qorbaçovun Azərbaycana silahlı təcavüzünü pisləmişdir. İran prezidenti Rəfsəncani və İranın dini lideri Xameneyi M.Qorbaçovun atdığı bu addımı kəskin tənqid etmişlər.
Bununla yanaşı, Türkiyə və İranın kütləvi informasiya vasitələri sovet qoşunlarının Bakıda törətdiyi qanlı hadisəni kəskin tənqid etmiş və bunu qırğın adlandırmışdır.
Qərb ölkələrinin mövqeyinə gəldikdə isə, Sovet İttifaqının Azərbaycana hərbi müdaxiləsinə müxtəlif reaksiyalar vermişlər. Bu reaksiyalar ümumilikdə müsbət olsa da, ancaq obyektiv reallığı əks etdirmirdi. Məsələn, ABŞ hökuməti bu hərbi müdaxiləni anlayışla qarşıladığını bildirmişdir. Avropa İttifaqının rəsmi nümayəndəsi Qeor isə demişdir ki, qan axıdılmadan yenidənqurma tətbiq edilə bilməz. Avropanın müxtəlif yerlərindən gələn fikirlər isə qərbin mövqeyini izah etmək baxımından maraqlıdır. Məsələn, "Ştern" məcmuəsi və "Tribuna lyudu" qəzeti bu hadisələri qeyri-obyektiv işıqlandıraraq, qüvvədən istifadə olunmasının zəruri olduğu bildirmişdir.
Nəticədə, Bakıda baş verən hadisələr dünya ictimaiyyətinə yanlış izah edilirdi. Bundan əlavə "Los-Anceles Tayms", "Vaşinqton Post", "Krisçen Sayens Monitor", "Nyu-york Tayms", "Baltimor San" mətbu orqanlarında, eləcə də, bir sıra xarici radiostansiyaların məlumatlarında Bakıda baş verən hadisələrə, xüsusilə, sovet ordusunun hərbi müdaxiləsinə haqq qazandırılmasa da, çox vaxt bu qanlı cinayətə laqeyd münasibət özünü göstərirdi.
Faciədən bir neçə il sonra, yəni 1994-cü ilin yanvarında bu qanlı cinayətin başında duran SSRİ müdafiə naziri, marşal Yazov DFVK işi üzrə prosesdə ifadə verərkən bildirmişdi: "1990-cı il yanvarın 19-da Qorbaçov məni, Bakatini və Kryuçkovu yanına çağırıb Bakıda fövqəladə vəziyyət tətbiq etmək əmrini verdi. Mən heç bir yazılı qərar, heç bir fərman görməmişəm".
Daxili işlər naziri Bakatin isə, yanvarın 21-də Azərbaycan Respublikası Daxili İşlər Nazirliyində keçirdiyi görüşdə bəyan etmişdir ki, "əgər siz (Azərbaycan xalqı nəzərdə tutulur- E.Ə.) sovet hakimiyyətini istəməsəniz, sizinlə uzunmüddətli müharibə olacaq".
1990-cı ildə Bakıda baş verən qırğına şəxsən rəhbərlik etmiş M.Qorbaçov həmin il Beynəlxalq Nobel Sülh mükafatına layiq görüldü. 1995-ci il aprelin 27-də Türkiyədə səfərdə olan keçmiş SSRİ prezidenti Mixail Qorbaçov İstanbulun Çırağan sarayında onun şərəfinə verilən ziyafətdə çıxış edərkən öz siyasi bioqrafiyasının bəzi məqamlarına toxunmuş və 1990-cı il 20 yanvar hadisələrindən danışarkən öz günahını acizanə şəkildə etiraf edərək bildirmişdi: "Bakıda fövqəladə vəziyyət elan etmək və oraya qoşun göndərmək mənim siyasi həyatımın ən böyük səhvi idi".
Sovet İttifaqının 1990-cı ilin yanvarındakı cinayətkar hərəkəti Azərbaycan xalqının SSRİ-dən müstəqillik əldə etmək cəhdlərinin qarşısını almağa yönəlmişdi. Bu barədə Amerikalı konqresmen Din Heller həmin qanlı hadisədən 20 il sonra Azərbaycan diasporuna göndərdiyi məktubda bildirmişdir:
"20 il əvvəl
Azərbaycanda Sovet imperiyasının son amansızlıqlarından
biri baş verib. 1990-cı il yanvarın 19-dan 20-nə keçən
gecə Sovet ordusu Azərbaycan xalqı arasında yayılmış SSRİ-dən
azad olmaq istəklərinin qarşısını
almaq məqsədi ilə Azərbaycan paytaxtına daxil oldu. "Qanlı
Yanvar" adını
almış hadisələr
zamanı 100-dən çox
Azərbaycan vətəndaşı
öldürüldü və
yaralandı".
Onun sözlərinə
görə, "Qanlı
Yanvar" Sovet İttifaqının Azərbaycandakı
idarəçiliyinin sonu
olub. Azərbaycan 18 oktyabr 1991-ci ildə
öz müstəqilliyini
bərpa edib. Hər il
yanvarın 19-20-də Azərbaycan
vətəndaşları vətəni
uğrunda dəyərli
canlarından keçən
həmyerlilərini xatırlayırlar.
Dünyada hər kəsin
"Qanlı Yanvar"
faciəsini xatırlaması
və həmin gün canlarından keçənlərin xatirəsini
yad etməsi vacibdir".
20 yanvar hadisələrinə siyasi
qiymət verilməsi
O zaman yalnız umummilli liderimiz Heydər Əliyev bütün çətinliklərə
baxmayaraq siyasi iradə nümayiş etdirərək Azərbaycanın
Moskvadakı nümayəndəliyinə
gəlmiş və
SSRİ rəhbərliyinin törətdiyi
bu cinayəti qətiyyətlə ittiham
edərək bəyanatla
çıxış etmişdir.
Azərbaycan rəhbərliyinə
qayıdışdan sonra
Heydər Əliyevin təşşəbüsü ilə
1994-cu ilin yanvar ayında Milli Məclisdə Azərbaycan
xalqına qarşı
hərbi təcəvüz
olan faciəvi 20 yanvar hadisələrinə
siyasi qiymət verilməsinə nail oldu.
Yalnız
Heydər Əliyevin
1993-cü ildə hakimiyyətə
qayıdışından sonra
1990-cı il qanlı Yanvar faciəsinə dövlət
səviyyəsində tam siyasi-hüquqi
qiymət verildi.
"20 Yanvar faciəsinin
4-cü ildönümünün keçirilməsi haqqında"
Azərbaycan Respublikası
Prezidentinin 5 yanvar
1994-cü il tarixli fərmanında deyilirdi: "Xalqımızın
tarixinə qanlı Yanvar faciəsi kimi daxil olmuş
1990-cı il yanvarın
20-də Azərbaycan öz
azadlığı və
müstəqilliyi uğrunda
ilk şəhidlərini vermişdir.
Tarixin yaddaşına qanla yazılmış həmin
gündən bizi 4 illik zaman məsafəsi
ayırır. Təəssüf ki, 4 il ərzində
20 Yanvar hadisələrinə
dövlət səviyyəsində
lazımi siyasi-hüquqi
qiymət verilməmişdir".
Fərmanda Milli Məclisə 20 Yanvar hadisələrinə
tam siyasi-hüquqi qiymətin
verilməsi, bu məqsədlə parlamentin
xüsusi sessiyasının
keçirilməsi məsələsinə
baxılması tövsiyə
edilirdi. Milli Məclisdə müzakirələrin
yekunu olaraq 1994-cü il martın
29-da qəbul edilən
qərarda, nəhayət
ki, 1990-cı ilin qanlı 20 Yanvar faciəsinə dövlət
səviyyəsində tam siyasi-hüquqi
qiymət verildi.
1990-cı ilin yanvar
qırğını nə
qədər faciəli
olsa da, Azərbaycan xalqının
iradəsini, milli azadlıq uğrunda mübarizə əzmini qıra bilmədi. Həmin müdhiş
gecədə həlak
olan vətən oğulları Azərbaycanın
tarixinə parlaq səhifə yazdılar, xalqın milli azadlığı, müstəqilliyi
üçün yol açdılar. Bu gün Azərbaycan xalqının tartixinə
qanlı 20 yanvar faciəsi müstəqilliyə
gedən yolda xalqımızın şərəf
və qəhrəmanlıq
səhifəsi kimi yazılmışdır.
Elçin ƏHMƏDOV,
Azərbaycan Respublikası Prezidenti
yanında Dövlət İdarəçilik
Akademiyası
beynəlxalq münasibətlər və xarici siyasət
kafedrasının dosenti, siyasi elmlər üzrə
fəlsəfə doktoru
Xalq qəzeti.- 2012.- 18 yanvar.- S. 4.