Həsən
Seyidbəylinin "xoşbəxtlik qayğıları"
Kinorejissor, xalq artisti Həsən
Seyidbəylinin son filmi "Xoşbəxtlik
qayğıları" oldu. Bu film adi məişət hadisələri
fonunda cəmiyyəti narahat edən çox ciddi problemlərə
toxunmuşdu. Mövzu əslində yeni deyildi. Amma rejissorun
filmdə cərəyan edən hadisələrə öz
münasibəti var idi. Həsən Seyidbəyli hansı
mövzuda film çəkirdisə, orada bizə adi
görünən hadisələri ictimailəşdirir, qəhrəmanlarına
yaşamağın yollarını göstərir, xüsusilə
gəncliyə həyatın kəşməkeşli yollarından
inamla keçməyin sirlərini öyrədirdi.
Onun
filmlərində həyatın özü var idi. Qəhrəmanları real həyatın insanları idi. O, bu insanları
yaxşı tanıyır,
onların qayğılarını,
problemlərini dərindən
bilir, ona görə də filmləri olduqca təbii təsir bağışlayırdı. Həsən Seyidbəyli
sovet kinosunun aparıcı rejissorlarından,
sovet ədəbiyyatının
qabaqcıl nümayəndələrindən
olub. Amma bu böyük
sənətkarın yaradıcılığında
hər şey bəşəridir, bəşəri
ideyalardan qaynaqlanıb.
Həsən müəllim tarixdən
də, müasir dövrdən də əsər yazanda, yaxud film çəkəndə
Azərbaycan xalqının
mənəvi dəyərlərini
həmişə meyar
kimi əks etdirmişdir.
Nikbin, həyatsevər
təbiəti onun bütün yaradıcılığına
hakim idi. Həsən Seyidbəylinin əsərlərində
həmişə milli
ruh, milli ideya hakim olmuş, bu torpağa, bu təbiətə vurğunluq onun əsərlərini də
səmimi və təbii etmişdi. Bu əsərlərdə zahirən adi görünən hadisələrdəki
gizli mətləblərin,
dövrün, zamanın
niskilli ağrılarının,
onun poetik zəkasının, təxəyyülünün
süzgəcindən keçdiyini
aydın hiss edirsən.
Seyidbəylinin əsərlərində elə aydın notlar, elə səmim deyimlər var ki, bunu
yalnız onun yaradıcılığına xas
olan keyfiyyətlər
kimi qiymətləndirmək
lazımdır.
Həsən Seyidbəyli Bakıda doğulmuşdu. Abşeronun sərt təbiəti,
Xəzərin romantik görünüşünün qəlbində yaratdığı
təzadlı duyğular
onun qəlbində poetik bir təxəyyül
formalaşdırmışdı. O, ilkin olaraq ədəbiyyata
gəlmişdi. Kiçik hekayələri,
povestləri çap olunan ilk vaxtlardan oxucular onu tanımışdılar,
sevmişdilər. Kinoya isə
kiçik oçerklər
müəllifi kimi gəlmişdi. "Böyük yol" (1947),
"Bakıdan Göy
gölədək" (1948) film-oçerkləri kinematoqrafımıza
istedadlı bir gəncin qədəm basdığından xəbər
verirdi. Böyük sənət yolunun
başlanğıcında duran
bu əsərlərdə
ilk istedad qığılcımları,
Vətənə ülvi
məhəbbət duyğuları,
təbiətə vurğunluq
hissləri çox məharətlə tərənnüm
olunmuşdu.
Amma "Uzaq
sahillərdə" filmi
bu istedadlı yazıçının kinematoqrafa
ilk uğurlu addımı
idi. Xalq yazıçısı İmran Qasımovla birgə yazdıqları
"Uzaq sahillərdə"
ssenarisində kinematoqrafın
bütün tələbləri
layiqincə, yerli-yerində
əks etdirilmişdi.
Kinodramaturgiyamızda müharibə
mövzusunun çox sərrast işləndiyi bu ssenari müəlliflərinə
böyük şöhrət
gətirdi və kinorejissor Tofiq Tağızadə filmə
çox orijinal quruluş verdi.
Film 1958-ci ildə ekranlarımızda nümayiş
etdirildi.
Onun həm ssenarisini yazdığı, həm də rejissor kimi quruluş verdiyi "Telefonçu qız", "Möcüzələr
adası", "Cazibə
qüvvəsi", "Kimi
daha çox sevirik" və s. bu kimi filmləri
birləşdirən ümumi
cəhətlər var. O da
qəhrəmanların milli
xarakteri, hadisələrə
poetik ahəng vermək bacarığıdır.
Onun yaratdığı personajlar
adi adamlar idi. Əksəriyyəti həyatda öz
yerini axtaran və bu yolda
çətinliklərlə qarşılaşan gənclərdir.
O, gənclərin taleyini
tədqiq edir, bəzən bədii ümumiləşdirmə vasitəsilə
müxtəlif xarakterlərə
məxsus adamları ekrana gətirir, onları həyatın ilkin sınağından keçirir. Bu filmlərə
tamaşa etdikcə mənən saflaşırsan,
sabaha nikbin nəzərlərlə baxırsan.
Həsən Seyidbəylinin qəhrəmanlarının
mənəviyyatında ülvi
bir təmizlik var, bu keyfiyyət
onları yaddaşımıza
həkk edir, bizi, cəmiyyəti təmizliyə, paklığa
səsləyir. "Sən
niyə susursan?"
(1966) filmi onun
öz ssenarisi əsasında çəkdiyi
filmlərdəndir. Bu filmdə gəncliyin mübariz ruhu var. Burada insanların təmiz mənəvi duyğuları əks olunur. Amma müharibə mövzusunda
lentə aldığı
"Bizim Cəbiş
müəllim" daha
çox diqqəti çəkir. Hər dəfə
bu filmə tamaşa edəndə yeni bir keyfiyyət
tapırsan. Cəbiş müəllim
təmiz, saf duyğularla yaşayan, cəmiyyətin ağrılarını
öz içərisindən
keçirən humanist bir
insandır. Hətta o dərəcədə
sadəlövhdür ki,
bəzən onun belə münasibətləri
ətrafındakılara qəribə
görünür. "Bizim Cəbiş müəllim" bəlkə
də o dövrdə
humanist prinsipləri əks
etdirən ən yaxşı filmlərdən
idi. Xalq artisti Süleyman
Ələsgərov əslində
kino aktyoru deyildi. Amma Həsən müəllim
onu kinoya gətirdi və milli kinomuzun ən uğurlu qəhrəmanlarından birinə
çevirdi.
Həsən Seyidbəylinin aktyor axtarışları həmişə
dəqiq və cəlbedici olmuşdur. "Nəsimi"ni də Həsən müəllim
çəkdi. Bu böyük bir imtahan idi. Zidiyyətli tarixi dövrün materiallarını
ilk dəfə bədii
kinoya gətirmək, doğrudan da, riskli bir iş
idi və Həsən müəllim
belə bir risk etdi. 1974-cü ildə
film ekranlara çıxanda
çoxları onun elə uğurlu alındığına inanmaq
istəmirdi. Amma film çox
səviyyəli alınmışdı
və Nəsiminin dövrü, onun həm şair, həm də yüksək duyğulara malik insan kimi
kinoportreti tamaşaçıları
həqiqətən valeh
etmişdi. Həsən müəllim
yenə eksperiment etmişdi, baş rola gənc aktyor Rasim Balayevi
çəkmişdi. O, Rasimi kinomuz üçün kəşf
etdi.
Həsən müəllim milli kinomuza Nəsiminin bədii obrazını gətirməklə kino tariximizi zənginləşdirdi. İlk dəfə
kinomuzda Nəiminin, Teymurləngin, Şirvanşah
İbrahimin bədii obrazlarını yaratdı.
Film mükafat da aldı, festivallarda
da uğurla nümayiş etdirildi.
Həsən müəllim gözəl
təşkilatçı idi.
Azərbaycan Kinematoqrafçılar İttifaqına uzun müddət rəhbərlik
etmişdi. Məhz onun
dövründə bu təşkilat kino sənətimizin əsl yaradıcılıq mərkəzinə
çevrilmişdi. Burada tez-tez
görüşlər keçirilərdi,
kino işçilərinin
problemləri burada çözülərdi. Onun sədrliyi
dövründə ittifaqın
bir neçə qurultayı da olmuşdu. O, kino işçilərini səfərbər
etməyi bacarırdı.
Bununla yanaşı,
Həsən müəllim
yaradıcılığını da davam etdirirdi. Yeni filmlər
çəkir, ssenarilər
üzərində işləyirdi.
Həm də gənclərin kinoya cəlb olunması üçün
əlindən gələni
əsirgəmirdi. Ömrünün
son vaxtlarında Həsən
müəllim "Xoşbəxtlik
qayğıları"nı
çəkdi. Bilmirəm, nədən
bu mövzunu seçmişdi. Niyə xoşbəxtlik
qayğıları ömrünün
bu yaşında onu narahat etmişdi?
Ssenarini də özü yazmışdı. O, bizləri
xoşbəxt görmək
istəyirdi. İstəyirdi ki, yaşadığımız
cəmiyyətdə inkişafımıza
mane olan hər şey aradan götürülsün. Bu
filmdə onun qəhrəmanları köhnəliyin
qalıqlarına qarşı
çıxırlar, hər
şeyi yenidən başlamaq istəyirlər.
Yeniliklər isə həmişə
təzyiqlərlə qarşılanır.
Həsən Seyidbəylinin yaradıcılığı
yüksək qiymətləndirilmiş,
bir neçə orden və medallarla
təltif olunmuşdu. O, Azərbaycan
SSR Ali Sovetinin (19-20-ci çağırış)
deputatı olmuşdur.
Həsən Seyidbəylinin ömür
yolu mədəniyyətimizlə,
incəsənətimizlə, ədəbiyyatımızla sıx
şəkildə bağlıdır. Onun bədii
əsərləri, filmləri
bizim tariximizin əsl bədii salnaməsidir. Bu əsərlərdə təlqin
olunan ideyalar ömür yolumuza işıq saçır,
bizi mənəvi dəyərlərimizə daha
həssas yanaşmağa
səsləyir.
Mehdi MÜKƏRRƏMOĞLU
Xalq qəzeti.- 2012.- 21 yanvar.- S. 8.