Geoloq-mühəndis, qazma işinin mahir bilicisi

Xalqımızın zəngin təbii sərvəti sayılan neft respublikamıza inkişaf və tərəqqi gətirməklə yanaşı, ayrı-ayrı insanlar üçün də əsl hünər meydanı, zəngin təcrübə məktəbi olmuşdur. Neft sənayesi ömrünü-gününü bu sahəyə həsr etmiş çox adama böyük şöhrət və nüfuz qazandırmışdır. Cahangir Ələkbər oğlu Tariverdiyev də məhz belələrindəndir.

O, ötən əsrin ortalarında Azərbaycanın neft sənayesində çalışan həmkarları arasında bacarıqlı mütəxəssis, öz peşəsinin vurğunu, qazma işinin mahir bilicilərindən biri kimi tanınırdı. Çətin və şərəfli bir həyat yolu keçmiş C.Tariverdiyev ömrünün 40 ilə yaxın bir dövrünü neft sənayesinə həsr etmiş, respublikamızın quru ərazilərində yeni-yeni yataqların açılmasına, qazma işlərinin uğurla həyata keçirilməsinə böyük töhfələr vermişdir. Möhkəm iradəsi, cəsarəti, əməksevərliyi və qazma işlərinin aparılması üçün irəli sürdüyü mütərəqqi ideya və səmərələşdirici təklifləri bu sahədə çalışan həmkarlarına əsl örnək olmuşdur.

Cahangir Tariverdiyev 1913-cü il may ayının 1-də Qərbi Azərbaycanın Gümrü şəhərində mühəndis ailəsində anadan olmuşdur. Atası Ələkbər Tariverdiyev uzun illər dəmir yolunda çalışmış, anası Zəhra xanım isə evdar qadın olmuşdur. 1917-ci ildə Ələkbər kişi və qardaşları ermənilər tərəfindən öldürülmüş, ailənin sağ qalan üzvləri isə didərgin düşərək Bakı şəhərinə pənah gətirmişlər.

1922-ci ildə Cahangir Bakıdakı 48 saylı məktəbdə təhsil almağa başlayır. 7 illik təhsili başa vurduqdan sonra həmin il Sənaye Texnikumuna daxil olur. 1934-cü ildə buranı əla qiymətlərlə bitirən Cahangir bununla kifayətlənməyərək ali təhsil almaq qərarına gəlir. Elə bu istəklə də sənədlərini o zamankı Məşədi Əzizbəyov adına Neft İnstitutuna (indiki Azərbaycan Dövlət Neft Akademiyası) verir. Qəbul imtahanlarını müvəffəqiyyətlə verən Cahangir tələbə adını qazanır. 1939-cu ildə ali təhsilini uğurla başa çatdıraraq mühəndis-geoloq ixtisasına yiyələnir. O, elə həmin ildə “Əzizbəyovneft” Trestində əmək fəaliyyətinə başlayır. 1940-cı ilin yanvar ayında isə “Azneftkəşfiyyat” Trestinin “Qaradağ” kəşfiyyat qrupuna mühəndis-geoloq vəzifəsinə təyin olunur. Burada o, özünü gənc mütəxəssis kimi yaxşı tərəfdən göstərməyi bacarır. Lakin Böyük Vətən müharibəsinin başlanması ilə ölkənin rahatlığı pozulur. Xalq təsərrüfatının bütün sahələri kimi, neft sənayesi də cəbhə üçün çalışmağa səfərbər olunur. Bununla da, Azərbaycan neftçilərinin üzərinə ağır öhdəlik-cəbhəni yüksək keyfiyyətli yanacaqla təmin etmək kimi çətin və məsuliyyətli bir vəzifə qoyulur. Qəhrəman neftçilərimiz bu ağır vəzifənin öhdəsindən gəlmək üçün gecə-gündüz bilmədən çalışırdılar. Təsadüfi deyildi ki, 1941-ci ildə respublikamızda neft hasilatı kəskin şəkildə artaraq rekord səviyyəyə—23 milyon 482 min tona çatmışdı. Azərbaycan neftçilərinin bu şücaəti bütün SSRİ-yə yayılmış, digər sahələrdə çalışanlar üçün əsl nümunəyə çevrilmişdi.

Həmin illərdə respublikamızın neft sənayesində mühəndis kadrlara yüksək tələbat olduğundan Cahangir Tariverdiyevi cəbhəyə aparmır, ona neft hasilatının artırılması üçün axtarış-kəşfiyyat işlərinin sürətləndirilməsi ilə bağlı mühüm tapşırıqlar verilir. Arxa cəbhədə göstərdiyi fədakarlığı yüksək qiymətləndirilən C.Tariverdiyev Azərbaycan SSR Neft Sənayesi Nazirliyi tərəfindən “Böyük Vətən müharibəsində rəşadətli əməyə görə”, “Qafqazın müdafiəsinə görə” və “1941-45-ci illərdə Böyük Vətən müharibəsində Almaniya üzərində qələbəyə görə” medalları ilə təltif olunmuşdur.

...Sovet ordusunun qələbəsi ilə başa çatan müharibə ölkədə böyük dağıntılara səbəb olmuş, xalq təsərrüfatının bütün sahələri kimi, neft sənayesinə də ciddi təsir göstərmiş, hasilat kəskin şəkildə azalmışdı. SSRİ-də başlanan geniş quruculuq işlərinin əsas istiqamətlərindən biri də neft sənayesinin işini yenidən canlandırmaq, hasilatın artırılmasına nail olmaqdan ibarət idi. Bu işin öhdəsindən isə yalnız savadlı, peşəkar kadrlar gələ bilərdi. Məhz buna görə də peşəkar işçilərə bir daha etimad göstərilir, neft hasilatının artırılması ilə bağlı onlara mühüm tapşırıqlar verilirdi. Belə bir şəraitdə 1947-ci ilin noyabr ayında C. Tariverdiyevi “Azneftkəşfiyyat” Trestinin Çeildağ-Rəhim-Umbakı qazma kontoruna direktor təyin edirlər. Onun ixtisasca mühəndis-geoloq olması yataqların geoloji xüsusiyyətlərini dərindən bilməsinə, qazma işlərinin uğurla aparılmasına, quyu quruluşunun və qazma məhlulunun parametrlərinin dəqiq seçilməsinə, bununla da gözlənilən nəticələrin əldə edilməsinə imkan yaradırdı. Məhz bunun nəticəsi idi ki, Kürətrafı neftli-qazlı rayonlarında geoloji-kəşfiyyat işlərinin səviyyəsi getdikcə artır, yeni-yeni quyular qazılaraq istismara verilirdi. Bu da Azərbaycanda neft hasilatının tədricən sabitləşdirilməsində mühüm rol oynayırdı.

1949-cu ilin fevral ayında geoloji-kəşfiyyat sahəsindəki biliyi və zəngin təcrübəsi nəzərə alınaraq Cahangir Tariverdiyevi Çilov adasında aparılan geoloji-axtarış qrupuna rəis vəzifəsinə göndərirlər. O burada işlədiyi dövrdə dəfələrlə güclü qasırğa ilə üzləşsə də, dənizin bu şıltaqlığından qətiyyən çəkinmir, tapşırılan işləri sonadək yerinə yetirməyə müvəffəq olur.

Son dərəcə mədəni, savadlı mütəxəssis, neft geologiyasının mahir bilicisi, gözəl təşkilatçı və inzibatçı, kollektivi qarşıya qoyulmuş vəzifələrin həllinə səfərbər etmək qabiliyyəti kimi mühüm keyfiyyətləri ilə rəhbərliyin inamını qazanmış C. Tariverdiyevə daha bir yüksək etimad göstərilərək 1949-cu ilin avqust ayında ona Sarıcalar isnad quyusunun qazılması işlərinə rəhbərlik etmək həvalə olunur. Həmin ilin oktyabr ayında isə onu yeni yaradılmış 2 saylı qazma kontoruna rəis təyin edirlər. O, burada çalışdığı illərdə qısa müddətdə əmək intizamının yüksəldilməsinə və qazma işlərinin səviyyəsinin artırılmasına nail olur. ...Kürətrafı neftli-qazlı rayonuna daxil olan perspektivli strukturlarda axtarış-kəşfiyyat və qazma işləri günbəgün sürətlənirdi. Böyük bir qazma kontoruna rəhbərlik edən Cahangir Tariverdiyevlə kollektiv arasında işgüzar, səmimi münasibətlər yaranmışdı. Qazma işləri ilə bağlı bütün məsələlər xırda detallarına kimi müzakirə olunur və birlikdə həll edilirdi. Qazmaçılar onun rəhbərliyi ilə neft yataqlarının açılmasında əsl qəhrəmanlıq nümunəsi göstərirdilər.

Aşağı Kür neftli-qazlı rayonuna daxil olan “Kürovdağ” yatağının açılmasında da Cahangir Tariverdiyivin rəhbərlik etdiyi qazma kollektivinin misilsiz əməyi olmuşdur. Xatırladaq ki, Bakıdan 120 kilometr cənub-qərbdə yerləşən “Kürovdağ” sahəsində struktur-axtarış qazma işlərinə 1955-ci ildə başlanmışdı. Respublikanın neft sənayesinin təchizat bazalarından uzaqlıqda yerləşən bu ərazidə qazma işlərinin aparılması olduqca cətin idi. Çünki yolsuzluq ucbatından qazma avadanlığını və texnikanı ora vaxtında catdırmaq ciddi çətinliklər yaradırdı. Bütün bunlara baxmayaraq, qazma kontorunun rəisi Cahangir Tariverdiyevin xüsusi səyi və bacarığı sayəsində mümkün vasitələrlə yollar düzəldilir və bununla da çətinliklər qısa müddətdə aradan qaldırlır, qazma işləri lazımi sürətlə davam etdirilirdi. Nəhayət, 1955-ci il iyun ayının 18-də “Kürovdağ” yatağının mərkəzi sahəsində qazılmış 2 saylı kəşfiyyat quyusu məhsuldar qatın birinci horizontundan 31 ton neftlə istismara daxil edilir. Bununla da, geoloqların “Kürovdağ” strukturunun dərinliklərində zəngin neft ehtiyatlarının olması ilə bağlı nikbin proqnozları tam təsdiqini tapır.

Bu, C.Tarıverdiyevin rəhbərlik etdiyi kəşfiyyatçıların və qazmaçıların əldə etdkləri böyük qələbə idi. Tezliklə buraya “Azdənizneftkəşfiyyat” Trestinin Xıllı qazma məntəqəsindən briqadalar gəldi və ərazidə qazma işlərinə başlanıldı. Bununla da, əvvəllər boş bir ərazinin olduğu yerdə əsl sənaye tikintisi işlərinə başlandı. Daha sonra 2 saylı qazma kontorunun müdiri C. Tariverdiyevin rəhbərliyi ilə yatağın mərkəzi hissəsində qazma işləri intensiv xarakter alır. Bununla yanaşı, ərazidə axtarış kəşfiyyat işləri davam etdirilir və çox keçməmiş yatağın şimal-qərb və cənub-şərq hissələrinin də neftliliyi aşkara çıxarılır.

Həmin hadisədən düz 50 il keçdikdən sonra ARDNŞ-in birinci vitse-prezidenti, akademik Xoşbəxt Yusifzadə “Kürovdağ” yatağının kəşfi ilə əlaqədar demişdir:- Ötən əsrin 50-ci illərinin əvvəllərində keçmiş SSRİ-nın neft sənayesi rəhbərlərində elə bir fikir yaranmışdı ki, Azərbaycandakı karbohidrogen ehtiyatları tükənib və respublikanın quru ərazisində irimiqyaslı geoloji-kəşfiyyat işlərinin aparılmasına ehtiyac yoxdur. Lakin 1955-ci ildə “Kürovdağ”, bir il sonra “Mişovdağ”, 1960-cı ildə “Qarabağlı”, 1962-ci ildə “Kürsəngi” və digər yataqların açılması Azərbaycanın alim-geoloq, geofizik və digər mütəxəssislərinin bütün proqnozlarını doğrultdu və respublikamızda geoloji-kəşfiyyat işlərinin dayandırılması ilə bağlı bütün çəhdləri heçə endirdi. İri “Kürovdağ” yatağının işlənilməsi ilə, demək olar ki, quruda neft hasilatının səviyyəsi sabitləşdi...

Fədakar insan, səriştəli mütəxəssis Cahangir Tariverdiyevin rəhbərlik etdiyi qazmaçıların gərgin əməyi ilə qazılmış həmin quyuların əksəriyyəti bu gün də neft verir. Bütövlükdə isə ötən dövr ərzində “Kürovdağ” yatağından 40 milyon tondan artıq “qara qızıl” çıxarılmışdır. Hazırda Azərbaycan geoloqları və qazmaçılarının gərgin əməyi nəticəsində ötən əsrin ortalarında açılmış həmin yataqların xarici şirkətlərlə birgə işlənməsi uğurla davam etdirilir.

C.Tariverdiyev qazma texnologiyasının sirlərinə dərindən bələd olmaqla yanaşı, qazma işləri zamanı qarşıya çıxan texniki problemlərin qısa müddətdə aradan qaldırılması yollarını, istehsalat prosesində son dərəcə mühüm amil sayılan əməyin təhlükəsizliyi ilə bağlı məsələləri də yaxşı bilirdi. Bütün bunlar nəzərə alınaraq 1967-ci ildə ona “Azneftkəşfiyyat” trestinin texniki-təhlükəsizlik şöbəsinə rəhbərlik etmək kimi mühüm bir vəzifə həvalə olunur. Burada çalışdığı illərdə tapşırılan işlərin öhdəsindən layiqincə gəlməyi bacaran C. Tariverdiyev əvvəlki kollektivi ilə səmimi, mehriban münasibətlərini də davam etdirir, faydalı məsləhətləri ilə qazmaçılara arxa-dayaq durur. Deyilənə görə, vaxtilə rəhbərlik etdiyi kontor Kürdəmir rayonunun Mollakənd kəndinə köçürüldükdən sonra qazmaçılar “Muradxanlı” neft yatağını açırlar. Yetirmələrinin bu uğuru onun hədsiz sevincinə səbəb olur.

Yeri gəlmişkən, 1969-cu ilin yayında ulu öndər Heydər Əliyev respublika rəhbərliyinə gəldikdən sonra bütün sahələrdə olduğu kimi, neft sənayesində də mütərəqqi texnologiyaların tətbiqinə, istehsalat proseslərində texniki təhlükəsizlik məsələlərinə əməl edilməsinə və əmək intizamının möhkəmləndirilməsinə qayğı və diqqət artırıldı. Bununla da, C.Tariverdiyevin rəhbərlik etdiyi şöbədə sözügedən sahələrə nəzarət xeyli gücləndirildi.

Amma gərgin iş, fiziki və psixoloji yorğunluq Cahangir Tariverdiyevin səhhətinə ciddi təsir göstərmişdi. Onun gözləri getdikcə zəifləyir, ayaqları taqətdən düşürdü. Bu səbəbdən də neft sənayesində təcrübəsinə, bacarığına böyük ehtiyac olsa da o, təqaüdə çıxmağa məcbur olur. Məşhur geoloq, qazma işinin mahir bilicisi, Azərbaycanın neft sənayesinin inkişafına mühüm töhfələr vermiş, yaradıcı mühəndis, gözəl insan Cahangir Tariverdiyev uzun sürən ağır xəstəlikdən sonra 1978-ci ildə vəfat etmişdir. O, Azərbaycan neftçilərinin, onunla birlikdə çalışanların yaddaşında daim yaşayır, xatirəsi hər yerdə minnətdarlıqla yad edilir.

Hazırda Dövlət Neft Şirkəti Kompleks Qazma İşləri Trestinin baş texnoloqu vəzifəsində çalışan Mirələkbər Əliyev Azərbaycan neft sənayesinin fədailərindən olmuş Cahangir Tariverdiyevi belə xatırlayır:— Mən institutu bitirib əmək fəaliyyətinə başlayanda Cahangir müəllim artıq respublikamızın neft sənayesinin kifayət qədər hörmət və nüfuz qazanmış şəxslərindən sayılırdı. Sonralar “Azneftkəşfiyyat” Trestində onunla birgə çalışdığım illərdə də bunun bir daha şahidi oldum. O, mənim yaddaşımda gözəl insan, səmimi dost, gülərüz, mehriban, son dərəcə qayğıkeş, xeyirxah və alicənab bir şəxs kimi qalmışdır. Cahangir Tariverdiyev öz təcrübəsini gənc kadrlardan heç zaman əsirgəməz, onlara faydalı məsləhətlər verərdi. İxtisasca geoloq olsa da, Babazanlı qazma kontoruna rəhbərliyə başlayanadək özünü qazma işinin mahir bilicisi kimi tanıda bilmişdi. Yeri gəlmişkən onu da deyim ki, geologiya bütün neft sənayesinə, o cümlədən qazmaya istiqamət verən vacib bir sahədir. Təsadüfi deyildi ki, Kürətrafı neftli-qazlı rayonu kimi mürəkkəb geoloji xüsusiyyətlərə malik bir ərazidə qazma işlərinin aparılması məhz C. Tariverdiyevin rəhbərlik etdiyi qazma kollektivinə həvalə olunmuşdu. Mübaliğəsiz demək olar ki, Cahangir müəllim 25 ildən artıq bir müddətdə böyük bir qazma idarəsinə şərəflə rəhbərlik etmişdi ki, bu da o zaman hər kəsə nəsib olan iş deyildi.

Mən Azərbaycan neft sənayesinin parlaq simalarından olan Əsəd Rüstəmbəyovun, Süleyman Vəzirovun, Baba Babazadənin, Tofiq Rüstəmbəyovun, Bəxtiyar Məmmədovun, Əhməd Əhmədovun və digərlərinin Cahangir Tariverdiyevə necə rəğbət bəslədiklərini, onun adını həmişə ehtiramla çəkdiklərinin dəfələrlə şahidi olmuşam. Tabeliyində olan işçilərin hamısı ondan razı idilər. Bütün bunlara isə o öz qayğıkeşliyi və sadəliyi sayəsində nail olmuşdu. Yaxşı xatırlayıram: 1968-ci il idi. Cahangir Tariverdiyev trestdə texniki təhlükəsizlik şöbəsinin müdiri vəzifəsində çalışırdı. “Şirvanneft” NQÇİ-nin ərazisində qazma zamanı bir quyu ildırım vurması səbəbindən yanmağa başlamışdı. Cahangir müəllimlə bərabər mən də hadisə yerinə getməli oldum. Təsəvvür edin ki, orada onu necə böyük sevinclə qarşıladılar. İşçilərin xahişi ilə o, bir neçə gün orada qalıb yanmış buruğun bərpasına yaxından kömək etdi. Çox cəsarətli və çalışqan idi, hamının işinə yarayardı...

Cahangir Tariverdiyev övladlarının da neftçi olmasını istəyirmiş. Amma taleyin hökmü ilə onlar tamam başqa peşələri seçmişlər. Belə ki, ailənin yeganə qız övladı Sevil müəllim peşəsini seçmiş və ömrünün sonunadək Bakı Slavyan Universitetində dosent kimi çalışmışdır. Böyük oğlu Emil əməkdar inşaatçı kimi Çernobıl faciəsinin nəticələrinin aradan qaldırılmasında fəal iştirak etmiş, Ermənistanda baş vermiş zəlzələdən ziyan çəkmiş soydaşlarımıza yaxından kömək göstərmişdir. Ailənin kiçik oğlu Cəlil isə uzun illər müxtəlif yüksək dövlət vəzifələrində çalışmış, Azərbaycanın ən çətin vaxtlarında öz əməyini əsirgəməmişdir. O, Qarabağ müharibəsinin veteranıdır. Xocalı və Şuşa əhalisi həmin faciəli günlərdə və sonralar Cəlil Tariverdiyevin onlara göstərdiyi köməyi heç zaman yaddan çıxarmır.

C.Tariverdiyev, həm də gözəl ailə başçısı, qayğıkeş ata olmuşdur. Təsadüfi deyil ki, bu gün o, övladlarının, nəvələrinin, qohum-əqrəbasının yaddaşında məhz bu cür qalmışdır. İndi ailə üzvləri bir yerə yığışanda bu nəcib və mehriban insanla bağlı xatirələri həmin xoş anları bölüşürmüş kimi bir daha yada salırlar.

Cəlil Tariverdiyev (oğlu): — Atam işini dərindən sevən adam idi. Onun gecəsi-gündüzü iş yerində—buruqlarda keçərdi. Ayda yalnız bircə dəfə şənbə günü macal tapıb evə gələrdi. Atam hərdən anamla məni Bakıdan uzağa-iş yerinə aparardı. Mən qazmaçıların işi ilə maraqlanmağı xoşlayardım. O da marağımı nəzərə alıb bəzi məsələləri mənə izah edərdi. Qazma prosesində quyularda tez-tez yanğın hadisələri baş verərdi. Lakin yanğınsöndürənlər bunun qarşısını vaxtında alırdılar. Atamın iş yerində böyük nüfuza malik olduğunu öz gözümlə görmüşəm. Buruqquraşdırma kontorunun direktoru Məmmədsadıx Əlizadə və akademik Ədhəm Şıxəlibəyli atamın ən yaxın dostları idi. Onlar qazma işlərinin düzgün aparılmasında atama həmişə kömək edər, faydalı məsləhətlər verərdilər. Atam deyərdi ki, Ədhəm müəllim bütün Azərbaycanı qarış-qarış gəzib, yerin üstünü də bilir , altını da, onun dedikləri həqiqətdir.

Rəna xanım (gəlini): – Cahangir müəllim olduqca sanballı, ağır adam idi. Çox danışmağı sevməzdi. Yaxın qohumları arasında XX əsrin əvvəllərində cərəyan edən inqilabi mübarizənin önündə gedənlər çox olmuşdu. Amma rəhmətlik qayınatam heç vaxt siyasi məsələlərə qarışmazdı. Bəlkə də ona görə idi ki, inqilabi fəaliyyətin acı nəticəsini görmüş bir adam kimi ağır zəhmət tələb edən bir işdə çalışmasına baxmayaraq, yorğunluğunu qətiyyən büruzə verməzdi. O, çox ailəcanlı və səmimi idi, övladlarını həddindən artıq sevərdi. Evdə olduğu qısa müddətdə oğlanları Emil və Cəlili, qızı Sevili, kürəkəni Kamili, eləcə də məni və digər gəlini Tamillanı bir masa ətrafına toplayar, vaxtının xeyli hissəsini nəvələrinə həsr edərdi. Qızımıza anası Zəhranın adını qoymuşdu və onu “anam”- deyə oxşayardı. Zəhməti, alın təri ilə dolanan adam idi. Yeni quyular fontan vuranda yaxşı mükafat alardı. O mükafatın sevincini də ailəsi ilə bölüşərdi. Olduqca sakit təbiətə malik idi, heç vaxt səsinin tonunu qaldırmazdı. Ailədə böyük nüfuza malik, son dərəcə ədalətli adam idi. Bu səbəbdən də onun bir sözünü iki eləməzdik.

... Azərbaycan neft sənayesinin adlı-sanlı simalarından biri, geoloq-mühəndis Cahangir Tariverdiyevin anadan olmasının 100 ili tamam olur. Respublikamızın neft sənayesinin inkişafı naminə çalışaraq bu sahədə yüksək qəhrəmanlıq nümunəsi göstərmiş C.Tariverdiyev kimi insanlar, sözün əsl mənasında, hər cür hörmətə və ehtirama layiqdirlər.

Mirbağır YAQUBZADƏ

Xalq qəzeti.- 2013.- 28 aprel.- S. 10.