Heydər Əliyev və məhkəmə-hüquq islahatları

1991-ci ilin oktyabrında Azərbaycan Respublikası öz dövlət müstəqilliyini elan etdi və ölkəmiz demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu yolunu seçdi. Amma buna baxmayaraq, müstəqilliyin ilk illərində hüquqi dövlət quruculuğu prosesini reallaşdırmaq heç də asan olmadı.

1991-1993-cü illərdə müstəqilliyini yenicə qazanmış Azərbaycan Respublikası üçün əsl sınaq dövrü oldu. Həmin illərdə öz tarixinin ən mürəkkəb dövrlərindən birini yaşayan Azərbaycanda xaos, özbaşınalıq, siyasi savadsızlıq və naşı idarəçilik hökm sürürdü. Ölkəmiz vətəndaş müharibəsi təhlükəsi ilə üzləşmişdi. Digər tərəfdən, aqressiv separatizm meyilləri və torpaqlarımızın bir hissəsinin Ermənistan tərəfindən işğal olunması müstəqilliyimiz üçün ciddi təhlükəyə çevrilmişdi. Məhz belə bir ağır şəraitdə xalqın təkidi ilə ümummilli lider Heydər Əliyev hakimiyyətə qayıtdı. “Mən ömrümün qalan hissəsini də xalqıma bağışlayıram” deyən ulu öndərin şəxsi nüfuzu və qətiyyəti sayəsində qısa müddət ərzində Azərbaycanda sabitlik təmin edildi.

Demokratik dəyərlərə əsaslanan hüquq sisteminin formalaşdırılması insanların hüquq və azadlıqlarını müdafiə etməyə, azad, müstəqil ədalət mühakiməsinin bərqərar olmasına yönəlmiş məhkəmə-hüquq islahatlarının həyata keçirilməsini zəruri etmişdir. Ümummilli lider Heydər Əliyevin zəngin təcrübəsi, yüksək siyasi və hüquqi düşüncəsi sayəsində bu zərurət vaxtında dərk edildi və onun gerçəkliyə çevrilməsi üçün lazımi zəruri tədbirlərin həyata keçirilməsinə başlanıldı. Belə ki, məhz Heydər Əliyevin uzaq görən siyasəti və daxili siyasi iradəsi dövlət quruculuğu prosesində ilk əvvəl məhkəmə-hüquq sahəsində islahatların aparılmasına başlanmasını reallaşdırdı.

Hüquqi, demokratik və dünyəvi dövlətin əsaslarını yaratmaq məqsədilə ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında müstəqil Azərbaycanın ilk Konstitusiyası hazırlandı və 1995-ci il noyabr ayının 12-də ümumxalq referendumu vasitəsilə qəbul edildi. Konstitusiyada ilk dəfə hakimiyyətlərin bölgüsü, insan hüquq və azadlıqlarının üstünlüyü və təminatına, eləcə də digər demokratik prinsiplərə əsaslanan, müstəqil və bir-biri ilə qarşılıqlı əlaqədə fəaliyət göstərən hakimiyyətin üç qolu – icra, qanunvericilik və məhkəmə hakimiyyətləri təsbit edildi.

Hüquqi islahatların həyata keçirilməsi, demokratik təsisatların və qanunun aliliyi prinsipinin möhkəmləndirilməsi sahəsində qanunvericilik, icra və məhkəmə hakimiyyətlərinin qarşılıqlı fəaliyyətinin təmin eilməsi məqsədilə 1996-cı ildə Hüquqi İslahat Komisiyası yaradıldı. Bu komissiya ilkin mərhələdə reallaşdırılacaq hüquqi islahatların prioritetlərini müəyyən etdi və Sovetlər İttifaqından miras qalmış hüquq sisteminin fəlsəfəsini tamamilə dəyişdi.

Ölkəmizin Avropa təsisatlarına inteqrasiyası məqsədilə 1998-ci il iyun ayının 8-də Avropa Şurası və Azərbaycan Respublikası arasında əməkdaşlıq proqramı qəbul olundu. “İnsan hüquqlarının və əsas azadlıqlarının müdafiəsi haqqında” Avropa konvensiyasının müddəaları nəzərə alınmaqla yeni qanunların hazırlanmasına başlanıldı. 1997-ci ildə Azərbaycan Respublikası Konstitusiyasında bəyan edilmiş məhkəmə hakimiyyətinin müstəqilliyinin təminat tapdığı və məhkəmə hakimiyyətinin müstəqil fəaliyyət göstərməsinə zəmin yaradan “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanun qəbul olundu. Qanun yeni məhkəmə sistemini, onun təşkilati əsaslarını, məhkəmələrin və hakimlərin müstəqilliyinin təmin edilməsinə, hər kəsin hüquq və azadlıqlarının məhkəmədə müdafiəsinə təminatın verilməsinə yönəlmişdir. Ölkəmizdə birinci, apellyasiya və kassasiya instansiyalı üçpilləli məhkəmə sistemi formalaşdırıldı. İlk dəfə olaraq qanunverici həbs olunmuş və tutulmuş hər bir kəsin tutulmasının qanuniliyi məsələsinin həll edilməsini məhkəmələrə həvalə edir. Qanun hakimlərin müstəqilliyinə zəmanət verir. Hakimlərin müstəqilliyi onların səlahiyyətləri dövründə siyasətsizləşdirilməsi, dəyişməzliyi və toxunulmazlığı, vəzifəyə təyin olunmasının, məsuliyyətə cəlb edilməsinin, səlahiyyətlərinə xitam verilməsinin və vəzifədən kənarlaşdırılmasının məhdudlaşdırılması, hakimlərin şəxsi təhlükəsizliyinin təmin edilməsi ilə həyata keçirilir. Yeni hüquq sisteminin fəaliyyət göstərməsi üçün yeni qanunvericilik bazası, o cümlədən Cinayət, Cinayət-Prosessual, Mülki, Mülki-Prosessual, Əmək, Ailə, İnzibati Xətalar və digər məcəllələr qəbul olundu.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 1998-ci il 18 iyun tarixli sərəncamı ilə insan hüquqlarının müdafiəsi sahəsində Dövlət Proqramı təsdiq edildi. Proqrama əsasən, milli qanunvericiliyin beynəlxalq hüquq öhdəliklərinə uyğunlaşdırılması nəzərdə tutulur. Beləliklə, ümummilli liderimiz Heydər Əliyevin rəhbərliyi altında demokratik ədalət mühakiməsi prinsiplərinə əsaslanan yeni üçpilləli məhkəmə sistemi, digər demokratik təsisatlar yaradıldı, beynəlxalq prinsiplərə və müasir tələblərə uyğun məcəllələr və qanunlar qəbul edildi, ilk dəfə test üsulu ilə hakimlərin seçim prosesinə başlanıldı.

Demokratik, hüquqi dövlət quruculuğu və onun əsas tərkib hissəsi olan məhkəmə-hüquq islahatları Heydər Əliyev siyasi kursunun və dövlətçilik ənənələrinin layiqli davamçısı, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən uğurla davam etdirilir. Belə ki, hüquq sisteminin və ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin artrılması məqsədilə qanunvericilik və institusional islahatlar daha da dərinləşdirilir, praktik tədbirlərin dairəsi genişləndirilir, ədalət mühakiməsinin inkişafında keyfiyyətcə yeni dəyişikliklər edilir.

Ötən müddətdə məhkəmə fəaliyyətinin təkmilləşdirilməsi üzrə Azərbaycan – Avropa Şurası birgə işçi qrupu yaradılmış, hakimlərin müstəqilliyi, seçilməsi, təyin edilməsi, ixtisasının artırılması və fəaliyyətinin qiymətləndirilməsi məsələləri üzrə müvafiq Fəaliyyət Planı hazırlanmış, “Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” Qanun qəbul olunmuş, eləcə də “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” Qanuna əsaslı dəyişikliklər edilmişdir.

Hakimlərin özünüidarə orqanı kimi demokratik əsaslara söykənən Məhkəmə-Hüquq Şurası yaradılmış, hakimlərin seçki komitəsi haqqında əsasnamə, vakant hakim vəzifələrinə namizədlərin seçilməsi qaydaları təsdiq edilmiş, hakimlərin seçki komitəsi yaradılmışdır. Bundan əlavə, hakimlərin səlahiyyət müddəti son yaş həddinə – 65 yaşadək uzadılmışdır.

2005-ci ilin sentyabr ayından hakimliyə namizədlərin yeni qaydalarla, çoxsaylı şəffaf imtahanlar vasitəsilə seçilməsi prosesinə başlanılmış və hazırda bu sahədə beynəlxalq təşkilatlarla sıx əməkdaşlıq edilir. Bu da məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi üçün zəmin yaradır.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyevin 2006-cı il yanvar ayının 19-da imzaladığı “Azərbaycan Respublikasında məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi haqqında” fərmanı məhkəmə-hüquq islahatlarının məntiqi davamı kimi mühüm əhəmiyyət daşıyır. Xatırladaq ki, bu mühüm sənədin imzalanması ilə Azərbaycanda məhkəmə-hüquq islahatlarının müasir mərhələsi başlanmışdır. Fərmanın icrası ilə əlaqədar ölkəmizdə ədalət mühakiməsinin yüksək səviyyədə həyata keçirilməsi üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Belə ki, Azərbaycan Respublikasının məhkəmə sisteminə daxil olan məhkəmələrin hakimlərinin sayı artırılmış, Ağır Cinayətlərə Dair İşlər üzrə Azərbaycan Respublikası Məhkəməsi ləğv edilərək Bakı, Gəncə, Lənkəran və Şəki Ağır Cinayətlər Məhkəməsi, eləcə də yerli iqtisad məhkəmələrinin bazasında inzibati iqtisad məhkəmələri yaradılmış, hakimlərin maddi təminatı yaxşılaşdırılmış, məhkəmələrin maddi -texniki bazası möhkəmləndirilmişdir. Fərmana əsasən, ötən dövrdə “Məhkəmələr və hakimlər haqqında” və “Məhkəmə-Hüquq Şurası haqqında” qanunlara mütərəqqi dəyişikliklər edilmiş, şuranın fəaliyyət mexanizmləri təkmilləşdirilmişdir. Onu da qeyd edək ki, Prezident fərmanına əsasən, hakimlərin müstəqilliyinin əlavə təminatı müəyyən edilir, məhkəmə hakimiyyətinin özünüidarə funksiyaları daha da genişləndirilir.

Hazırda ölkəmizdə ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə müasir məhkəmə infrastrukturları yaradılır. Belə ki, Dünya Bankı ilə həyata keçirilən “Ədliyyə sisteminin müasirləşdirilməsi” layihəsi çərçivəsində Oğuz rayonu, Bakı şəhərinin Yasamal və Gəncə şəhərinin Nizami Rayon Məhkəmələri üçün müasir tələblərə cavab verən inzibati binalar inşa edilmiş, Sabunçu və Şəki məhkəmə komplekslərinin, Quba Rayon Məhkəməsinin yeni inzibati binalarının inşasına başlanılmış, habelə digər çoxsaylı məhkəmə binaları layihələndirilmişdir.

Gədəbəy Rayon Məhkəməsinin yeni inzibati binası da təməli ulu öndər tərəfindən qoyulmuş hüquqi dövlət quruculuğu və məhkəmə-hüquq islahatları çərçivəsində həyata keçirilən işlərin davamıdır. Məlumat üçün bildiririk ki, 2012-ci il noyabr ayının 20-də təntənəli açılışı keçirilmiş yeni bina ölkə Prezidenti cənab İlham Əliyevin “Azərbaycan Respublikasında məhkəmə sisteminin müasirləşdirilməsi haqqında” 2006-cı il 19 yanvar tarixli sərancamının icrası ilə əlaqədar olaraq Azərbaycan Respublikasının Ədliyyə Nazirliyinin yaxından dəstəyi ilə qısa müddətdə inşa edilmişdir. Yeni məhkəmə binası son dərəcə yaraşıqlı və möhtəşəm görünüşə malik olmaqla yanaşı, həm də ən müasir texniki avadanlıqlarla təchiz edilmişdir. Binada əlil arabası ilə hərəkət edən və görmə qabiliyyətinə malik olmayan vətəndaşların hərəkəti təmin edilmiş, insanların rahatlığı üçün hər cür şərait yaradılmışdır. Yeri gəlmişkən, son illər ölkəmizdə istifadəyə verilmiş məhkəmə binalarında müasir informasiya-kommunikasiya texnologiyaları tətbiq edilməklə vətəndaşlarla hakimlər arasında qeyri-prosessual münasibətlərin qarşısı alınır, habelə bütün məhkəmələr arasında, o cümlədən Məhkəmə-Hüquq Şurası ilə elektron sənəd dövriyyəsi və sənədlərin avtomatlaşdırılmış idarə sistemi üçün zəruri infrastruktur quraşdırılır, məhkəməyə müraciətin asanlaşdırılması məqsədilə məhkəmə sisteminin vahid internet portalından istifadə edilir. Azərbaycanda bütün sahələrdə olduğu kimi, məhkəmə-hüquq sistemində əldə olunmuş yüksək nailiyyətlər də ümummilli lider

Heydər Əliyevin uzaqgörən siyasətinin, ulu öndərin ölkəmiz və xalqımız qarşısındakı misilsiz tarixi xidmətlərinin məntiqi nəticəsidir.

Vahid SADIQOV,

Gədəbəy Rayon Məhkəməsinin sədri

Xalq qəzeti.- 2013.- 30 aprel.- S. 5.