Milli poeziyamızın Məmməd Araz möcüzəsi

Bəli, məhz söz möcüzəsi. Məmməd Araz min illər boyu səs-səs, heca-heca, söz-söz, ifadə-ifadə, cümlə-cümlə, mətn-mətn tumurcuqlamış, çiçəkləmiş, bar-bəhərə dolmuş ana dilimizin ən incə, ən əlvan, ən tutumlu, ən hərarətli qatı olan poetik üslubda əsl söz möcüzəsi yaratmışdır.

Şairin poeziyamızda yaratdığı söz möcüzələrinin – sözlərin möcüzəli aləminin sirrinə-sehrinə diqqət yetirək:

Bu görüş nə acı qismətmiş bizə,

Elə bil bir kədər gölünə düşdük.

Salamsız, kəlamsız durub üz-üzə,

Bir xeyli baxışla, gözlə görüşdük.

Bu vaxta qədər “kədər gölü” ifadəsini kim işlətmişdi? Yaxud, “baxışla, gözlə görüşdük” deyən olmuşdumu? İnsan təəssüfündən doğan kədərin gözəgörünməz aləminə görüb-qavradığımız dünyanın libasını geyindirməklə Məmməd Araz yeni səciyyəli obraz yaratmışdır. Kədərin qaranlıq aləminə işıq salmaqla şair metaforik möcüzəyə nail olmuşdur. Sənətkar bu poetik keyfiyyəti zəkasının gücü və duyğularının hərarəti ilə əldə etmişdir. Nakam sevginin bitirdiyi barsız bir təəssüfün soyuqluğunun, acılığının, göynərtisinin rəsmi çəkilir.

Məmməd Araz sözü irili-xırdalı bütün şeirlərdə, müxtəlif mövzulu bütün mətnlərdə, bax belə bir özünəməxsusluqla möcüzəli təsir bağışlayır. Şairin sirli poetik prizması qeybdən – naməlumluqdan səslər, rənglər, ölçülər, təzahürlər əks etdirir. Məmməd Arazın sənət manifestinin şahanə bəndlərindən biri – “Azərbaycan – dünyam mənim” şeirində söz sərrafının poetik prizması doğma yurdu kosmik yüksəklikdən əks etdirir, dünyaya isə bu torpağın gözü ilə baxır:

Azərbaycan – qayalarda bitən bir çiçək,

Azərbaycan – çiçəklərin içində qaya.

Mənim könlüm bu torpağı vəsf eləyərək,

Azərbaycan dünyasından baxar dünyaya.

Uzaqdan: bir ulduz topası kimi göy üzündədi,

Yaxından: bir qaya lampası kimi yer üstündədi.

Gecənin qoynunda yanır dağ şəhər.

Fəzadan asılı, çilçıraq şəhər...

Məmməd Arazın şair müşahidələri dəqiq, bəsirətli olduğundan poetik mülahizə və qənaətləri də yığcam və çəkilidir. Onun söz möcüzəsinin poetik iksiri olan bədii təyinlər tutumlu, əlvan və canlıdır. Bu epitetlər bəzən uzaq, əks anlayışları yaxınlaşdırır, qaynaq edir. Maddi dünya ilə mənəvi aləm arasında aparılan paralellər, tapılan oxşarlıqlar, ifadə olunan bənzərliklər təəssüratı mənzərəyə, duyğunu düşüncəyə çevirir. Məmməd Arazın hissiyyatı obraz paltarı geyir, obrazları hissiyyat dalğaları yayır. Belə bir ovqat, bədii yozum dağı-daşı insanlaşdırır, igidi dağlaşdırır, şairi qayalara tapındırır:

Dağlar sevgisində bir ulu ata,

Dağlar ərköyünlər atası deyil...

Hətta ildırımlar-dağlar çibini,

Dağların qorxusu, xatası deyil.

İgidlər çiynini dağlara tikər,

Şair qayalara, dağlara söykən!

(“Dağlara söykən”)

Məmməd Arazın söz möcüzəsinin poetik sistemi sadə olduğu qədər də mürəkkəb, adi olduğu qədər də mükəmməldir. Bunu incələmək, axıradək açmaq, təsnif etmək, şübhəsiz, ədəbiyyatşünaslar qrupuna müyəssər ola bilər. Şairin əsərlərinin obrazlılıq dərəcəsini yüksəldən, misralarının əfsusunu, cazibəsini artıran bir cəhət isə sözlərin heç vaxt ritorikaya çevrilməyən səmimi, nəğməvari səslənişi, duyğu-düşüncələrdəki pak bir təntənədir. “Qaraçı” şeiri bu baxımdan forma-məzmun uyarlığının maksimal həddində misralaşıb:

Şair, qoyma bu gün kədər qolaça,

Dağlar ucar – dümsələsəm qolayca,

Günəş bu gün yer üzündə qalayçı...

Aşıq qardaş, alova düş qara çıx,

“Qaraçı” qal, “Qaraçı” çal, “Qaraçı”...

Elə buna görə də Məmməd Arazın şeirlərinə bir balaca avaz, zümzümə üfürəndə mətn manqal kimi közərir, üşüyən qəlbləri isindirən bir nəğməyə çevrilir. Dodaqlarda nəğmələşmiş “Nə bilim...”, görün, necə avaza çevrilir:

Səndən mənə bir ömürlük xatirə,

Məndən sənə nə qalacaq, nə bilim.

Çətin bir də daş üstə daş bitirəm,

Niyə uçdu bu qalacıq, nə bilim...

Şairin bir çox şeirləri bu keyfiyyətinə görə aşıq havalarının müşayiəti ilə oxunur, dildə-ağızda gəzir. Söz oyunları isə Məmməd Araz şeirlərinə çeviklik, əlavə məzmun yükü, hikmət gətirir. Bəzən eyni ifadələr qarşılaşdırılır, toqquşdurulur, bəzən də təkrirləşərək poetik ovqatı şiddətləndirir:

Qiymətli bir itik saxla yadında,

Unut məni, aldat məni, at məni.

(“Unut məni”)

Təəssüf, təəssüf, təəssüf ilə

Qayıda bilməyən günə təəssüf!..

(“Təəssüf”)

Elə də olur ki, bu söz oyunları ikiqat qafiyələrlə güclənir:

Gərək dil susanda əllər danışa,

Əllər bağlananda dillər danışa.

Elə danışanlar, ellər danışa.

Məmməd Araz irsi poetik axtarışların bütün yönlərində novatorluq elementləri qazanmışdır. Onun yaradıcılığı ideyası ilə xəlqi-humanist, mövzusuna görə çoxsahəli-geniş, sənətkarlıq baxımından özünəməxsus və kamil bir poeziya hadisəsidir. Məmməd Araz novatorluğu çoxəsrlik şeirimizin dərin qatlarından, bədii sözün yetkin ənənəsindən qaynaqlandığından həm də milli ədəbi novatorluq faktıdır. Onun bənzərsiz, fitri poetik istedadı əbədi ənənənin ən yaxşı cəhətləri ilə qovuşaraq tamamilə yeni bir estetik keyfiyyət ərsəyə gətirmişdir.

Xalq şeirindən rişələnən, Nəsimi – Füzuli – Vaqif – Sabir xətti üzrə professionallaşan, Səməd Vurğunun timsalında islah olunub yenidən ümumxalq poeziyasına çevrilən söz xəzinəmizdə Məmməd Araz məhz Səməd Vurğun ədəbi məktəbi çevrəsində yetişib ədəbiyyata gəlmişdir. Lakin şair mənsub olduğu nəslin əksər nümayəndələrindən fərqli olaraq bu məktəb daxilində öz poetik üslubunu, fərdi sənətkarlıq yolunu yaratmışdır. Məmməd Araz öz ustadına münasibətdə estetik məramını cəsarətlə bəyan edərək, ənənə-novatorluq tandeminin yeni anlamını “Səməd Vurğunla söhbət” şeirində belə açıqlamışdır:

Səndən sonra şeirimizin xəritəsi təzələnib,

Ona yeni şeir adlı

çox şəhərlər, kəndlər düşüb.

Yeni-yeni çaylar, göllər, bəndlər düşüb...

Səndən sonra

Şeirimizə təzə-təzə yollar gəlib.

Şübhəsiz, Rəsul Rzanın Böyük insana yönəlik estetik baxışı, hər cəhətdən sərbəstliyə can atan yeni nəfəsli poeziyası, Süleyman Rüstəm şeirinin yurdsevərlik yönü də Məmməd Araz poetik üslubunun palitrasını zənginləşdirmişdir. “Gəlmədi Rəsul” şeiri bu baxımdan ustada sevginin poetik etirafı kimi səslənir:

Ölçülərə boy verməzdi əyilməzliyi,

Boz, qranit qayalarla duruşu təndi.

Göyərtdiyi ölməzliyin, yenilməzliyin

Əkinçisi Rəsul idi, barı Vətəndi.

Məmməd Arazın istənilən şeiri açmasına çalışdığımız bu novatorluğun cövhəri ilə aşılanmışdır. Onun bir dənə də olsun zəif şeiri yoxdur. Daha güclü, “yüksək əyarlı” şeirləri isə həddindən artıq çoxdur. Zaman şairi sağlığında ciddi sınaqdan keçirmişdir. Məmməd Araz şeiri illər boyu yüksək poetik zövqü olanların qədərincə dadlı, zəngin mənəvi qidasına çevrilmişdir. Ortabab oxucu bu şeiri sonadək anlamasa da, qəbul edə bildikləri də ona bəs edir. Aşağı səviyyəli oxucular isə bu poeziyanın gerçək duyğu-düşüncələrə bağlılığını, xalqın qəlbinə xitab olduğunu dərhal tuta bilir, misraların cazibəsinə düşürlər. Beləliklə, Məmməd Araz əksər oxucuların qəbul etdiyi yazar kimi son 60 ilin, yaxşı mənada, ən populyar şairidir.

Məmməd Arazın poetik zəkası daşı da, quşu da, gülü də, lalı da, karı da – zərrədən küllədək hər şeyi duyub-başa düşə, ovqata-anlayışa, mövzuya-obraza çevirə bilmişdir. Onun yaradıcılığında görünən və görünməyən aləmin, gedilən və gedilməyən dünyanın köhnə və yeni mövzuları, anlayışları poetik araşdırma hədəfi olaraq bizlərə çox sirləri açıqlamışdır.

Məmməd Arazın ötən əsrin 50-60-cı illərindən formalaşan yaradıcılığı onu ədəbi aləmə istedadlı şair kimi təqdim etmiş, 70-80-ci illər onu bənzərsiz bir şair kimi təsdiqləyib-sevdirmiş, 90-cı illərdən XXI əsrin əvvəllərinə – əbədiyyətə qovuşanadək olan dövr isə ustad sənətkar kimi zirvədə qərarlaşdırmışdı. Təsadüfi deyil ki, sağlığında ikinci bir şairə müxtəlif yaşlı həmkarları Məmməd Araz qədər ithaf və nəzirə yazmamışlar. Bütün varlığı Azərbaycan sevgisindən yoğrulmuş, bu iksirlə nurlanmış Məmməd Araz sovet dönəmində ən yaxşı Vətən övladlarının qəlbində yaşayan və nəhayət, milli istiqlalımızın məramına çevrilən azərbaycançılığın mükəmməl poetik timsalını və obrazını yaratmışdır. Məmməd Arazın bakir vətəndaşlığı “Vətən daşı olmayandan olmaz ölkə vətəndaşı!” meyarına tam uyğun gəlir.

Tahir AYDINOĞLU

Xalq qəzeti.- 2013.- 22 dekabr.- S.7.