Sosial-iqtisadi inkişafın 20 ili:

dəyişməyən strateji xətt

Bütün imkanlarını işə salaraq, qan bahasına olsa belə Azərbaycanı dəyişməyə çağıran radikal müxalifət hələ də anlamır ki, xalqın, ölkəni dəyişmək lazım gəlməsini dərk etdiyi zaman çoxdan geridə qalmışdır. Azərbaycan artıq sosial-iqtisadi, ictimai-siyasi inkişafın hansı strategiyasını seçəcəyi haqqında düşünmür. Çünki ölkə bu mərhələni 20 il əvvəl keçmiş və tarixə qovuşan bu zaman çərçivəsində gerçəkləşdirdiyi strateji sosial-iqtisadi inkişaf siyasəti ilə artıq dünyanın ən qabaqcıl ölkələri sırasına qoşulmuşdur.

Möhkəm dövlətçilikdən iqtisadi inkişafa

Doğrudur, 20 il əvvəl biz dünyanın imperiya boyunduruğundan azad olmuş, lakin regionda mövqelərini itirmək istəməyən qüvvələrin arxa çıxdığı Ermənistanın təcavüzkar siyasəti nəticəsində torpaqlarının xeyli hissəsini itirmiş, iqtisadiyyatı, infrastrukturu dağılmış və bəlkə də bütün parametrlərlə normal ölkələrdən geridə qalmış, əhalisi sosial qayğılardan məhrum olmuş, müstəqil dövlətçiliyi hər an itirmək təhlükəsi ilə üzləşən xərabə bir məmləkət idik. Nəinki Avropanın qabaqcıl ölkələrindən, hətta Asiya ölkələrindən geridə, çox uzaq bir məsafədə idik.

Heydər Əliyevin hakimiyyətə gəlişi ilə biz anlamağa başladıq ki, bu uzun məsafəni öz gücümüzlə dəf etməliyik. Elə bir dövlət qurmalıyıq ki, burada iqtisadiyyat planlaşmanın sərt səfərbərlik qanunlarına deyil, daim artan innovasiyalara tabe olsun. Bu məsafənin dəf olunması üçün həm də böyük siyasi iradə - ölkəni inkişaf etdirmək, burada dövlətin funksiyalarını keyfiyyətcə dəyişmək qətiyyəti lazım gəlirdi ki, bu iradə və qətiyyəti də Heydər Əliyevin həyata keçirdiyi strategiyanın bütün istiqamətlərində aydın gördük. Bu strateji siyasətin özəyində azad iqtisadi inkişaf, sosial-mədəni tərəqqi, xalqın rifahının yüksəlməsi, ölkənin ümumi inkişafı dururdu.

Bu strategiya tarix üçün çox qısa bir zamanda Azərbaycanın iqtisadi -siyasi simasını ağıla gəlməyən dərəcədə dəyişdi, xaos və anarxiyadan iflic olmuş dövlətçiliyi hərəkətə gətirdi və ölkənin donmuş orqanizminin həyat fəaliyyətini özünə qaytardı. Azərbaycanın XX əsr müstəqillik tarixinin az qala qorxunc ənənəsinə çevrilə biləcək, hakimiyyətin zorla ələ keçirilməsi və ya dövlət çevrilişləri xronikasına son verildi. Başlıcası isə o idi ki, xalq dövlət müstəqilliyinin əbədiləşməsinin və möhkəm dövlətçiliyin onun varlığında müstəsna rol oynadığının zəruriliyini dərk etmişdi. Zaman isə xalqın bu seçimdə yanılmadığını hər addımda təsdiqlədi və bu yol ona qarant olan dövlətin strateji inkişaf xəttinə çevrildi.

O zamandan bəri bütün müxalifətçilik mövqeyi “dövlət” anlayışı altında olan vacib bir təsisatın məqsəd və prioritetləri ətrafındadırsa, gəlin Azərbaycan dövlətinin hansı real məram və məqsədləri hədəf seçərək fəaliyyət göstərdiyinə nəzər salaq. Siyasətin missiyası, hakimiyyətin vəzifəsi- əgər bu vəzifə “kef içində yaşamaq” və hakimiyyətin özü, hər hansı hakimiyyətpərəstliyi təmin etmək deyilsə,- bu, dövlətin qorunması və cəmiyyətin maraqlarının təmin olunmasıdır. Bu missiya, bu vəzifə həm də əxlaqi bir məsələdir. Əgər 20 il əvvəl hakimiyyətin prioriteti müstəqil dövlətçiliyi möhkəmləndirmək, respublikanın ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün güclü Milli Ordu formalaşdırmaq, ölkənin modernləşdirilməsi, sosial-iqtisadi müstəvini cəmiyyətin müasir inkişafı üçün təmizləmək idisə, onda dövlətin vəzifələri və bu vəzifələrin əxlaqa nə dərəcədə uyğun gəldiyi kifayət qədər dəqiq və aydındır.

Dövlət bu vəzifələri həyata keçirmək üçün etatizmin bütün növlərini dəf edərək şəxsi mülkiyyətin toxunulmazlığını təmin etməli, hakimiyyətin və mülkiyyətin bölgüsünü həyata keçirməli, vahid mülkiyyətçilikdən, ölkədə iqtisadi münasibətlərin subyekti olmaqdan imtina etməli idi. Dövlət inflyasiya ilə mübarizə və şəxsi investisiyaların, o cümlədən xarici investisiyaların stimullaşdırılması sahəsində fəal siyasət aparmalı, ciddi antimonopoliya siyasəti həyata keçirməli idi. Dövlət ekologoya, səhiyyə, təhsil, elmin inkişafı, mədəniyyətlə bağlı qayğıları, kasıblar və əmək qabiliyyəti olmayanların qayğılarını üzərinə götürməli idi.

Eyni zamanda, dövlət vergilər sahəsində öz iştahını məhdudlaşdırmalı və məmurların sahibkarlara qarşı “reket”çiliyini aradan qaldırmalı idi. Bu ciddi bir dövlətçilik yanaşması idi ki, nə indi müxalifətdə olan cəbhə hakimiyyəti, nə də ona qədər dövlət sükanı əlində olan hakimiyyət bu istiqamətdə heç bir fəallıq nümayiş etdirmədi. Gənc müstəqil ölkəyə səmərəli, qətiyyətli və həm də bahalı yox, ölkənin imkanları daxilində olan dövlət mexanizmi lazım idi ki, XXI əsrin astanasında cəmiyyətin dinamik inkişafını təmin edə bilsin. Məhz bu məqamda dünyanın inkişaf axarından geri qalmaq yenicə müstəqilliyə qovuşmuş bir ölkə üçün sonralar çox böyük problemlər yarada bilərdi.

Bütövlükdə cəmiyyətin maraqlarının nəzərə alınması əsas götürülərsə, ən yaxşı hakimiyyət fəaliyyətini ayrı-ayrı şəxslərin maraqlarından yuxarıda olan şəraitdə qurur. Heydər Əliyev məhz belə bir dövlət rəhbəri idi və hakimiyyətə gələndən dərhal sonra özünün idarəçilik metodları ilə komandasında olan və olmayan, müxalifətdə olub hakimiyyət uğrunda “ölüm-dirim savaşına” qoşulan bütün qüvvələrə tam aydın bir mesaj verdi: Dövlət bürokratiyanın, özünü siyasi müxalifət elan etmiş heç bir siyasi qüvvənin şəxsi mülkiyyəti deyil. Dövlət xalq üçündür və xalqa xidmət etməlidir. Artıq bunun özü yüksək dövlətçilik əxlaqının ali nümunəsi idi.

Belə yanaşma təbii ki, müvafiq ideologiyanı nəzərdə tuturdu: dövlətin dünyəviləşdirilməsi, özünəməxsus “dövlətininkiləşdirmə”dən imtina etmək, dövlətə tam rasional “Qərb” münasibəti. Heydər Əliyev hakimiyyətinin on illik bir mərhələsində xalqa xidmət edəcək dövlətin demokratik dəyərlərə və qanunlara söykənən bütün təsisatları yaradıldı və bölgüsü aparılmış hakimiyyətin səlahiyyət çərçivələri müəyyənləşdirildi, bu, hakimiyyətin əsas vəzifələrinin-vətəndaş hüquq və azadlıqlarının, fikir və söz azadlığının, şəxsi mülkiyyətin qorunmasının təmin olunması və sair bu kimi məsələlər olduğu Əsas Qanunla möhkəmləndirildi.

İqtisadiyyat tam yeni, dünyada özünü doğrultmuş bir müstəviyə keçirilərək ən yaxın dövr üçün strateji vəzifələr müəyyənləşdirildi. Əzəli sahibkarlıq mexanizmi 70 illik fasilədən sonra yeni keyfiyyətdə sürət götürməyə başladı. Desək ki, hər şey rahat və nizamlı, cəmiyyətin və bürokratiyanın təpkisi olmadan keçdi, bu, qətiyyən doğru olmazdı. Əngəllər, daxili və xarici təziyqlər, bəzi məqamlarda yanlışlıqlar belə oldu. Bütün postsovet məkanında olduğu kimi, həmişə ac olan bəzi dövlət məmurlarının maraqlarına xidmətə cəhdlər də oldu.

Siyasət ustası yaxşı bilirdi ki, şəxsi mülkiyyətçilik sistemi yenicə formalaşmağa başlamış və onun dövlətdən ayrı, tam özəl mülkiyyət sistemi kimi formalaşmasına yardım etmək Azərbaycan bürokratiyasının marağında deyil. Bürokratiyanın əsas məqsədi əvvəlki hakimiyyət zamanından tez-tələsik həyata keçirilən islahatları və yarımçıq qalmış mülkiyyət münasibətləri sistemini mühafizə edib konservləşdirmək idi. Çünki bu münasibətlərdəki qeyri-müəyyənlik “heç kimin” olan mülkiyyətə görə məsuliyyət daşımamağa və onu şəxsi mülkiyyəti kimi idarə edib gəlirlərindən yararlanmağa nomenklaturaya kömək edirdi.

Lakin Heydər Əliyevin nəzər-diqqətindən heç nə yayınmadı və onun bələdlədiyi orientirlərə gedən yolda nə maneə vardısa onlar çox ustalıqla aradan qaldırıldı.

“Bizim öz yolumuz olmalıdır...”

Çox da uzaq olmayan tarixdən bizə məlumdur ki, İkinci Dünya müharibəsindən sonra kapitalizmin dərin böhranı burjua cəmiyyətində köklü islahatları aparılmasını, onun evolyusiyasına sosial istiqamət vermək və dövlətin tənzimləyici funksiyalarını gücləndirmək məsələsini gündəliyə çıxardı. Dövlətin mühüm funksiyalarından biri şəxsi və ictimai maraqların, əməyin və kapitalın maraqlarının harmoniyasını təmin etmək və iqtisadi siyasəti, cəmiyyətin bu və ya digər təbəqələrinin tamahkar məqsədlərinə tabe olmasına yol verməməkdir. Ona görə də postsovet ölkəsi olan Azərbaycanda həyata keçiriləcək dəyişikliklərin strateji orientirlərini müəyyən edərkən bunları nəzərdən qaçırmaq olmazdı. Burada dünya iqtisadiyyatının gələcəyinə yönələn orientirlər axtarıb tapmaq, islahatı tam yeni keyfiyyətdə həyata keçirmək lazım idi.

Təbii ki, Qərb cəmiyyətinin özü heç bu gün də ideal deyil. Bu cəmiyyətin bizim problemlərimizi canıyananlıqla həll etmək istəyi ilə alışıb yandığını düşünməyimiz tam sadəlöhvlükdür, çünki onun öz problemləri kifayət qədərdir. Əksinə, bu gün Qərbin öz problemlərinin həllində bizə bir vasitə kimi baxdığı zəmanəmizin gerçək bir faktına çevrilib. Burada Maltus dönəmindən sonra ilk dəfə olaraq əhalinin çoxluğu acı bir reallıq kimi bir tərəfdən, miqrasiya axınının, ekoloji vəziyyətin, hazırda isə iqtisadiyyatın böhran həddində olması digər tərəfdən demokratik Qərbin səbrini tarıma çəkməkdə davam edir. Gen ayağa yaşamağa adət etmiş avropalı indiki problemlərə nəinki dözmür, əksinə, meydanlara çıxıb bir-birinin ardınca hökümətlərin istefasında söz sahibi olduğunu açıq nümayiş etdirir.

Əslində, neçə on illiklərdən sonra bütün bunlar kapitalizmin də ideal bir sistem olmadığı qənaətini meydana çıxardı. Bu sistemin bir bədbəxtliyi ondadır ki, ona daim artan templə inkişaf etmək lazım gəlir. Yəni formasiyanın sabitliyi o zaman mümkündür ki, iqtisadiyyat sürətlə inkişaf etsin və insanların gündən-günə artan tələbatı durmadan təmin olunsun. Amma, indiki həyat göstərir ki, bu, heç də həmişə mümkün olan iş deyil.

Belə gərgin iqtisadi problemlər yaşayan Avropanın bizim problemlərə ikili standartlardan yanaşmasını da hesabdan silmək olmaz. İstəsək də, istəməsək də Avropanın tez-tez toxunduğu tolerantlıq kələfinin içində dolaşıq düyünlər var və bu düyünlər onların xarici siyasətdə Azərbaycana səmimi yanaşmasına imkan vermir. Bu belə olmasa, xristian dünyasının şər və şeytan yuvası olan Ermənistanın XXI əsrdə müsəlman Azərbaycanının torpaqlarının 20 faizini işğal altında saxlaması və dünyanın gözü qarşısında 1 milyondan artıq qaçqının hüquqlarının kobud surətdə pozulması mümkün olardımı?! Sualımın daha gerçək cavabı üçün dünyanın müharibə, terror və savaş meydanına çevrilmiş ölkələrinə nəzər salmaq kifayətdir.

Sivilizasiyanın bu, gerçək eybəcər mənzərəsinə diqqətlə nəzər salandan sonra belə qəti qənaətə gəlirsən ki, əgər öz problemlərimizi, mübahisələrimizi özümüz həll etməsək, beynəlxalq hüquq normalarının kobud şəkildə pozularaq torpaqlarımızın işğalından zərrə qədər də narahat olmayıb 20 il bu mənzərəni səbrlə seyr edən Qərb Azərbaycanın daxili çəkişmələrə meydan olmasına da əsla narahat olmayacaq.

Bir ictimai quruluşdan digərinə keçid edən Azərbaycan özünün inkişafı üçün strategiyanın hazırlanmasında ya bir çox düzəlişlər etməklə Qərbin artıq sınaqdan çıxmış təcrübəsini seçməli idi, ya da ölkənin özünün tarixi təcrübəsinin xüsusiyyətlərini və müasir kapitalizmi böran vəziyyətindən çıxaran yolları və vasitələrı (bunlar da hələ ki, axıra qədər aydınlaşmamışdır) nəzərə almaqla öz yolunu tapmalı idi. Təbii ki, ikinci yol riskli idi, ancaq uğurla reallaşdırılacağı təqdirdə sosial-iqtisadi inkişafda strateji sıçrayış vəd edirdi. Heydər Əliyev riskli olsa da ikinci yolu seçdi, Azərbaycanın özünəməxsus yolunu. Yuxarıda qeyd etdiyim kimi, Heydər Əliyev 10 illik hakimiyyəti dövründə 200 ildən artıq həll olunmasını gözləyən bir çox problemləri yoluna qoydu:

a) Müstəqil dövlətçiliyin əsasını qoyub onu möhkəmləndirdi;

b) XX əsrin mühüm problemi olan hüquqi dövləti formalaşdırdı;

q) sosial və sənaye feodalizminin qalıqlarını aradan qaldırdı, iqtisadiyyatı kəskin şəkildə dövlət monopoliyasından çıxartdı;

d) bu gün ölkə iqtisadiyyatının əsas hərəkətverici mexanizminə çevrilən sahibkarlığın əsasını qoydu, cəmiyyətin və dövlətin şəxsi mülkiyyətin legitimliyi ideyasını dərk etməsinə nail oldu və sahibkarlığı müasir inkişaf yoluna yönəltdi;

j)ölkəni separatizmdən qurtarıb xilas yoluna aparan Azərbaycançılıq ideologiyasını vahid milli ideologiyaya çevirdi və s. və i.

Heydər Əliyevin böyüklüyü və dövlətçilik fəlsəfəsinin əzəməti onda idi ki, bütün bunları ardıcıllıqla deyil, eyni zaman çərçivəsində paralel şəkildə gerçəkləşdirirdi. O başa düşürdü ki, zaman bu problemlərin ardıcıllıqla həllinə yer qoymur və dünya, tarix bizi gözləyən deyil. Bu məsələlər üfüqi müstəvidə bir-biri ilə eynilik təşkil edirdi; investisiya mənbələrindən (xarici və daxili) tutmuş ümumi sosial-siyasi strategiyaya və ideologiyaya qədər.

Azərbaycanın insan resursları, təbii sərvətləri və xüsusilə karbohidrogen ehtiyatları XXI əsrin sivilizasiyasında öz yerini tutmaq üçün ona bütün imkanları vermişdi və ölkənin 10 illik bir zaman kəsiyində həm siyasi, həm iqtisadi, həm də mədəni cəhətdən böyük bir sıçrayışla beynəlxalq siyasətin tamhüquqlu üzvünə çevirilməsi bunlardan ləngimədən yararlanmağın məntiqi nəticəsi idi.

Unutmaq olmaz ki, Azərbaycanın bugünkü uğurlarında sadaladığımız bu resurslar müstəsna rol oynadı. Amma bu resurslardan ölkənin və xalqın mənafeynə necə istifadə etmək də son dərəcə mühüm əhəmiyyət daşıyan məsələlərdən idi. Amerikanın 26-cı prezidenti, Nobel mükafatı laureatı Teodor Ruzveltin belə bir fikri var: “Bizi böyük millət edən bizim zənginliyimiz yox, onlardan necə istifadə etməyimizdir.”

Azərbaycan da özünün dahi lideri Heydər Əliyevin dərin zəkası və qətiyyəti sayəsində karbohidrogen ehtiyatlarından yetərincə səmərəli istifadə etməyi bacardı.

Böyük karbohidrogen ehtiyatlarına və təbii sərvətlərə malik Azərbaycan 20 il əvvəl Heydər Əliyev başda olmaqla elə bir hakimiyyəti seçdi ki, o hakimiyyət bütün çətinlikləri dəf edərək, zəngin təbii ehtiyatları və resursları, nəinki bu xalqın rifahına xidmət edəcək bir istiqamətə yönəltdi, həm də regionda və dünyada söz sahibi olan möhkəm bir dövlət qurdu.

Neft ölkəsi kimi isə Azərbaycanın bu sahədəki gəlirləri iqtisadiyyatımıza birbaşa təsir edən və təkcə bu sahədə deyil bütün sahələrə yeni həyat verən mənbəyə, ədəbi dillə ifadə etsək “dirilik suyuna” çevrildi. Statistika göstərir ki, təkcə müstəqilliyin ilk ilindən sonrakı 20 il ərzində, yəni 2010-cu ilə qədər ölkədə qaz kondensatı da daxil olmaqla 413 milyon ton xam neft, 191,6 milyard kubmetr qaz hasil edilmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, bu illər ərzində ölkə iqtisadiyyatının inkişafına bütün maliyyə mənbələrindən 83,4 milyard manat (100 milyard ABŞ dollar) investisiya yönəldilmişdir.

Şübhəsiz, iqtisadiyyatın bu sürətlə artmasının başlıca səbəblərindən biri də “Əsrin müqaviləsi” imzalandıqdan sonra ölkəyə axan xarici investisiyalar olmuşdur. Statistik məlumatlara diqqət yetirsək görərik ki, 1994-cü ildən 2010-cu ilə kimi iqtisadiyyatımızın inkişafına 54,4 milyard dollar məbləğində xarici investisiya cəlb edilmişdir. İnvestisiyaların 68,8 faizi iqtisadiyyata birbaşa investisiya şəklində yönəldilmiş, eyni zamanda 33,1 milyard dollar və ya 60,9 faizi isə neft sənayesinin inkişafına sərf edilmişdir.

(ardı var)

Arzuman MURADLI,

politoloq, iqtisadiyyat üzrə fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2013.- 26 dekabr.- S.3.