Ağ Ulusdan
Dış Ulusa və yaxud
Yuxarı Əylisdən Aşağı Əylisə
Qədim türk yurdları
Əylis tarixi türk torpağıdır. Əylis toponimindən
bəhs edərkən filologiya elmləri doktoru Adil Bağırov
yazır: “Ordubad rayonunda
Aşağı Əylis və Yuxarı Əylis adlı iki kənd vardır. Bu adlar 1590-cı ildə Əylis və Səhrayi-Əylis,
1727 və 1728-ci illərdə isə Aşağı və
Yuxarı Əylis kəndləri kimi qeydə
alınmışdır”. Toponimin izahı ilə bağlı bir çox tarixi mənbələrdən
iqtibaslar gətirən müəllif “Əylis”
sözünün Əl-Leys, Ağ Kilis və Ağ Ulus kimi
formalarından bəhs edir və göstərir
ki, bütün hallarda bu toponim
əski türk dilində izah
olunur.
Fikrimizcə, qədim türk yurdu olan bu yaşayış məntəqəsinin bu diyarın aborigen sakinləri olan türklər tərəfindən salınması və türk dilində adlandırılması daha ağlabatandır. Əylisin qədim sakinləri buranı “Ağ ulus” adlandırmışlar. “Ağ” sözü bu gün də dilimizdə işlənən rəng mənasındadır. “Ulus” sözü isə qədim türk mənbələrində şəhər mənasında işlənmişdir. Dəqiqləşdirmə aparmaq üçün AMEA-nın müxbir üzvü Əbülfəz Quliyevin “Orxon-Yenisey abidələrində toponim və etnonimlər” kitabından aşağıdakı sitata diqqət yetirək: “Uluş termini. Bu leksem ...“İki yıldız nom” abidəsindəki “Talas uluş” oykonimində işlənmiş, runik abidələrdə isə “Bukarak uluş” bodun şəklində çıxış etmişdir. Bu coğrafi termin də türklərin böyük bir qismi tərəfindən “şəhər” mənasında işlədilirdi: Balasaqun şəhərinə “Kuz uluş” deyildiyi kimi".
Göründüyü kimi, “uluş” sözü şəhər mənasında hələ Orxon-Yenisey abidələrində işlədilib. Əylisin isə orta əsrlərəqədərki dövrdə böyük bir şəhər olduğu inkarolunmaz faktdır. Tarix üzrə fəlsəfə doktoru Elbrus İsayev “Böyük İpək yolu və Naxçıvan” kitabında yazır: “Orta əsr qaynaqlarına əsaslanan tədqiqatçılar artıq XVI əsrdə Azərbaycan şəhərləri haqqında danışarkən onların sırasında Əylisin də adını çəkirlər”.
Digər tərəfdən, Əylisi “Ağ ulu su” kimi də izah etmək olar ki, “ulu” türk dillərində qədim mənasını ifadə edir. “Su” hissəciyini isə həm su tayfaları ilə, həm də maye, su, çay anlayışları ilə izah etmək olar. Nəzərə alsaq ki, Araz çayının cənub tərəfində eyni istiqamətdə Siyahrud - Qara çay - “Qara su” adlı yaşayış məntəqəsi var, onda Ağ ulu su və Qara su sakinlərinin fərqlənmək üçün bu ifadələrlə yaşadıqları məntəqələri adlandırdıqları iddiasını da irəli sürmək olar. Araz çayının qollarından biri məhz Əylis adlanır. Mənbəyini Zəngəzur silsiləsinin cənub-qərb yamacından götürür. Türk tayfa adlarında “ağ” və “qara” təyinedici sözləri ilə fərqlənməni biz Ağqoyunlu və Qaraqoyunlu tayfa adlarında da görürük.
“Əylis” sözünü “Ay ulusu” kimi izah edərkən yenə də yol əski türk inanclarından keçir. Məlumdur ki, əski türklərdə Ay tanrısına inam olub. Hətta arattalıların bərəkət tanrısı İnanna da (En-ana - hökmdar qadın, ana) bəzi hallarda Ay tanrısı kimi göstərilir. Ay tanrısına inancın qalıqları bu gün də məişətimizdə qalmaqdadır. İslamaqədərki inanclardan bəhs edən tarix üzrə fəlsəfə doktoru Türkan Qədirzadə bununla bağlı yazır: “Təzə Ay çıxanda müəyyən inamlara əməl olunur. Xalq arasında Ay təzələnəndə deyirlər ki, Ay yeng olub. Deyirlər ki, Aya salavat verib yaşıl ota, qızıl üzüyə baxanda ruzi bol olar” (Türkan Qədirzadə, “İslamaqədərki adətlər, inamlar və mərasimlər (Naxçıvan materialları əsasında)”, Bakı, 2006).
Aşağı Əylisə
keçmişdə niyə “Dəşt” deyirdilər?
Mənbələrin əksəriyyətində
bugünkü Aşağı Əylisdən
“Dəşt” kimi bəhs olunur.
N.Məmmədov “Vətən dərdi” adlı
kitabında Aşağı Əylisə “Dəşt” deyilməsinin
səbəbini ərazinin relyef quruluşu ilə əlaqələndirərək
yazır ki, “Aşağı Əylis kəndi
həm də ”Dəşt" adlandırılıb (Dəşt
- fars dilində düz,
çöl deməkdir). Görünür, eramızdan əvvəl indiki Aşağı Əylis kəndinin ərazisi
düzənlik, tikintisiz olduğuna
görə “Dəşt” adlandırılmışdır.
“Aşağı Əylis” adlandırılan kənd XVII əsrin
sonuna qədər “Dəşt”
adını qoruyub saxlamışdır".
İstənilən
halda, etnonimin İran dillərində izah olunması belə, ərazinin
ermənilərə məxsusluğuna əsas vermir. Digər
tərəfdən, bəzi tədqiqatçılar
Aşağı Əylis əhalisinin Yuxarı Əylisdən
gələrək məskən saldıqlarını iddia edirlər. O zaman “Dəşt”in
“Dış” (kənar) olması daha
ağlabatandır. Hər hansı bir səbəbdən
Yuxarı Əylisdən çıxan yerli
sakinlərin “Dış Ulus sakinləri”
deyə adlandırılması mümkündür.
Digər tərəfdən, mahalın İç
Ulus və Dış Ulus
adlanması mümkündür. Tarixi-coğrafi baxımdan
yanaşdığımız zaman da görünür ki, Yuxarı Əylis nisbətən
dağların içinə tərəf uzanır.
Sonralar
İç Ulusun Əylisə çevrilməsi, Dış
Ulusun isə “ulus” komponentinin düşməsindən sonra
“Dış” kimi adlanması fikrini irəli sürmək olar. Sasanilər
dövründə sərhəd məntəqələrinə
köçürülmüş pəhləvidilli
əhalinin isə bu ərazidə məskunlaşdıqdan
sonra “Dış”ı özlərinə daha yaxın olan “Dəşt”
kimi ifadə etməsi də mümkün bir haldır.
Necə ki, “Dəşt” sözünü
tələffüz edə bilməyən ruslar
ərazini “Nijniy Akulis”
(Aşağı Əylis) adlandırmışdılar.
Qədim türk torpağı olan Əylisdə iki cüt-bir tək erməninin adına 1828-ci ildən sonra rast gəlinir. O adları da rus “cildinə girmiş” ermənilərdən başqa heç kim yaza bilməzdi.
Elnur KƏLBİZADƏ,
“Şərq qapısı” qəzetinin əməkdaşı
Xalq qəzeti.- 2013.- 14 fevral.- S. 4.