Klassik roman
haqqında dəyərli tədqiqat
İlk öncə qeyd etmək
lazımdır ki, “Dəli Kür” romanının poetik
dili" adlı monoqrafik tədqiqat çox mühüm bir
problemi yeni baxış bucağı altında və
çağdaş düşüncə müstəvisində
incələmək iqtidarında olan fədakar bir elm
adamının qələminin məhsulu ola bilərdi.
Belə
bir fədakar elm adamının filologiya üzrə elmlər
doktoru, professor, 20 kitabın, 170-dən artıq məqalənin
müəllifi Əzizxan Tanrıverdi olması təbii və
qanunauyğundur. Əzizxan Tanrıverdi sözügedən monoqrafiyaya qədər “Türk mənşəli
Azərbaycan antroponimləri”
(1996), “Kitabi-Dədə Qorqudda şəxs adları” (1999),
“Kitabi-Dədə Qorqudun obrazlı dili” (2006), “Kitabi-Dədə
Qorqudun söz dünyası” (2008 “Dədə Qorqud
kitabı”nda at kultu" (2012) və s. ədəbi - tarixi və
linqvistik düşüncə prizmasından
aparılmış tədqiqatların müəllifi olaraq
mötəbər söz sahibi kimi tanınırdı.
Roman janrının klassik nümunəsi
olan “Dəli Kür” əsəri, əlbəttə ki,
İsmayıl Şıxlının sənət taleyini müəyyənləşdirən
müstəsna bir əsərdir. Bu möhtəşəm sənət
abidəsi eyni zamanda “Dəli Kür” romanının poetik dili”
(2012) monoqrafiyasının müəllifi Əzizxan
Tanrıverdinin də tale yolunun müəyyənləşməsində mühüm rol
oynamışdır. Araşdırmaçının qeydlərindən
aydın olur ki, “Dəli Kür”ü müxtəlif yaş
dövrlərində oxuması onu yeni-yeni dəyərlərlə
üz-üzə qoymuşdur. Uşaqlıq və tələbəlik
illərində romanı mütaliə edərkən
idrakında və ruhi-mənəvi aləmində baş verən
oyanış, filologiya üzrə elmlər doktoru, ölkədə
mahir dilçi kimi tanınan görkəmli alim olaraq təkrar
oxumasının isə tamamilə başqa mənası, fərqli
yozumu var. Əzizxan müəllimi kölgə kimi izləyən
tale xoşbəxtlikdən onun yolunu zəngin tarixi və ənənəsi
olan Azərbaycan Dövlət Pedaqoji Universitetin filologiya
fakültəsindən saldı. Burada o, uşaqlıqdan əsərlərini
sevə-sevə oxuduğu böyük Azərbaycan
yazıçısı İsmayıl Şıxlının dərin
məzmunlu mühazirələrini dinlədi, könül evində
ucaltdığı mənəvi abidə reallıqda onu bir
daha vəcdə gətirdi. Tale elə gətirdi ki,
İ.Şıxlı onun diplom rəhbəri oldu, dəyərli
məsləhətlər verdi və beləliklə, mənəvi
ünsiyyətin möhkəm bünövrəsi qoyuldu.
Görünür, “niyyətin hara, mənzilin ora” deyimi
heç də təsadüfi deyilmiş. Bunun bariz nümunəsi Əzizxan Tanrıverdinin
keçdiyi tale yolunun məlum məqamları və sonucda “Dəli
Kür” romanının poetik dili" kimi sanballı bir tədqiqat
əsərinin meydana gəlməsidir. Bu araşdırma
romanın daxili mündəricəsinə, iç məna
qatına dərindən varmaq imkanı ilə xarakterizə
olunur. Tədqiqat əsərində mövzunun
sanbalının, kontekst genişliyinin öncədən nəzərə
alındığı bölmə və yarımbölmələrdən,
başqa sözlə, araşdırmanın struktur düzənindən
aydın görünür. Bu mükəmməl struktur müəllifə
mövzunu bütün mümkün rakursları ilə hərtərəfli
araşdırmaq, filoloji faktları yeni baxış
bucağı altında dəyərləndirib konseptual
mövqe sərgiləmək imkanı vermişdir. Müəllifin
mahiyyətə yönəlik açıqlamaları problemin təməl
prinsipləri haqda konseptual qənaət formalaşdırır
və bu, araşdırmaçının — tanınmış
dilçi alimin ədəbi-tarixi, nəzəri-estetik
düşüncə çevrəsinin genişliyini
qabarıq şəkildə göstərir.
Araşdırmada
“Kitabın yazılma səbəbi”, “Dəli Kür” romanı
rus və Avropa ədəbiyyatı müstəvisində”, “Dəli
Kür”ün poetik strukturunda Azərbaycan şifahi və
yazılı ədəbiyyatı”, “Azərbaycan şifahi xalq ədəbiyyatı”
və “Dəli Kür” bölmələrinin
ön sırada yer alması təsadüfi deyil. Bu kimi bölmələr,
bir tərəfdən, müəllifin erudik imkanlarının
genişliyindən soraq verirsə, digər tərəfdən,
ona problemi müqayisə və paralellər müstəvisində
çözmək şəraiti yaradır. Diqqət yetirilsə,
aydın görünər ki, tədqiqatçı yanaşma
bucağını seçərkən heç də ənənəvi
təhlil və tədqiq üsulundan istifadə etməmiş,
həmişəyaşar sənət inciləri olan “Dədə
Qorqud”u, “Koroğlu”nu və “Dəli Kür”ü bir araya gətirən
və eyni zamanda fərqləndirən motivlərin
tipologiyasını bədii mətnlərə istinadən
müəyyən etməyə üstünlük vermişdir.
Daxilə pəncərə açmaq, iç qatdakı dəyərləri
“qəlbin gözü ilə” (Nizami) görmək imkanı
müəllifi “Dəli Kür” kimi incə məqamları
özündə ehtiva edən bir romana dəyər verə bilərdi
ki, bunu Əzizxan Tanrıverdi böyük cəfakeşliklə
etmişdir. Obrazla xarakteri, tiplə prototipi bir araya gətirmək,
oxşar və fərqli cəhətləri müəyyən
etmək, bu kontekstdə həqiqəti ortaya qoymaq, bədiiliyi
ən incə məqamları ilə dərk etmək, əlbəttə
ki, tədqiqatçıdan böyük məharət, dərinliklərə
varmaq kirdarı tələb etmişdir. Nə yaxşı ki,
bu keyfiyyətlər araşdırmaçıda kifayət qədər
cəm olmuşdur. Əks halda mövzunu bu səviyyədə
tədqiq etmək mümkün olmazdı. Bizim dilə gətirdiyimiz,
eyni zamanda araşdırmanın hər bir fraqmetində
özünü göstərən, lakin təfsilata varmaq
imkanımız xaricində olan dəyərləri
reallaşdırmaq mümkün olmuşdu. Poetik dil çox
incə məsələdir. Xüsusilə “Dəli Kür”
kimi çeşidli obraz və xarakteri, tarixiliklə
müasirliyi bir araya gətirən, daha doğrusu, tarixilikdə
müasirlik, müasirlikdə tarixilik aramağa, zahirdən
içə, monoloqdan daxilə pəncərə
açmağa hesablanan geniş düşüncə
çevrəsini özündə ehtiva edən bir romanı
poetik dil kontekstində təhlil etmək dərin zəkasız
və səriştəsiz mümkün ola bilməzdi.
Cahandar ağanın dili, tipi,
xarakteri, obrazının poetikası haqda açıqlamalar
sözün əsl mənasında qürur doğurur.
Çünki tədqiqatçı bir obrazla bağlı elə
məqamları düşüncə müstəvisinə
çıxarır ki, ona qədər heç bir
araşdırmaçı baş qəhrəmanın tipoloji
arsenalının incəliklərinə bu qədər dərindən
vara bilməmişdir. “Dəli Kür”ün şeiriyyəti,
obrazlılığının fonetikası, leksikası,
semantikası, məcazlar sistemi haqda açıqlamalar mahiyyətə
yönəlik olub araşdırmaçının təhlil
imkanlarının tükənməzliyindən soraq verir.
Monoqrafiyanın dəyərini səciyyələndirən
mühüm cəhətlərdən biri də, heç
şübhəsiz ki, tarixi zamanın mürəkkəb
ictimai-siyasi proseslərinin bədii həqiqətlə, filoloji
dəyərin bədii arsenalla, daha doğrusu, “Dəli
Kür”ün poetik strukturunun tarixiliklə müasirliyin sintezi
müstəvisində bir araya gətirilərək tədqiq
edilməsidir.
Himalay QASIMOV,
filologiya üzrə elmlər
doktoru,
professor,
ADPU-nun Azərbaycan
ədəbiyyatı tarixi kafedrasının
müdiri
Xalq qəzeti.- 2013.-24 fevral.- S. 7.