Xocalı
soyqırımı: gizlinlər və həqiqətlər
Ermənistanın hərbi
separatçı birləşmələri və Dağlıq
Qarabağın silahlı quldur dəstələri Xankəndidəki
366-cı Sovet alayının hərbçiləri ilə
birlikdə 1992-ci il fevralın 25-dən 26-na keçən gecə
Xocalı şəhərində beynəlxalq miqyaslı,
ağır və qanlı cinayət törətdilər. Bu
müstəqil Azərbaycanın genefonduna qarşı
açılan ən böyük atəş idi. Nəticədə
regionda Birləşmiş Millətlər Təşkilatının
Baş Məclisinin “Soyqırım cinayətinin
qarşısının alınması və ona görə cəzalandırma
haqqında” 9 dekabr 1948-ci il tarixli Konvensiyasının, eləcə
də 1949-cu il 12 avqust tarixli “Döyüşən silahlı
qüvvələrdə yaralıların və xəstələrin
vəziyyətinin yaxşılaşdırılması
haqqında”, “Hərbi əsirlərlə rəftar haqqında”
və “Müharibə zamanı mülki əhalinin qorunması
haqqında” Cenevrə Konvensiyalarının tələbləri
pozuldu. Azərbaycan xalqı erməni genosidinə məruz
qaldı.
Soyqırımın
ildönümü günlərində Xocalıda törədilmiş
qətliam barədə hərbi və strateji qurumların
aşkara çıxardığı fakt və materialları
oxuculara təqdim edirik.
Hələ
1988-ci ildə ermənilər Xankəndidə yaşayan azərbaycanlılara
qarşı kütləvi hücumlar təşkil edib, evlərini yandıraraq şəhərdən
məcburən çıxarmış, azərbaycanlılara
qarşı zor tətbiq edərək, əmlaklarını
qarət etmişdilər. Xankəndidə yaşayan 15 min nəfərdən
çox azərbaycanlı şəhərdən məcburən
köçürülmüşdü. 1988-1991-ci illərdə
Ermənistan tərəfindən Dağlıq Qarabağ ərazisinə
qanunsuz yolla silahlı dəstələr yeridilərək həmin
ərazidə yaşayan azərbaycanlı əhaliyə
qarşı mütəmadi olaraq terror aktları həyata
keçirilirdi.
1991-ci
ilin sentyabrından başlayaraq ermənilərin azərbaycanlıların
yaşayış məntəqələrinə
basqınlarında keçmiş SSRİ-yə məxsus, Xankəndidə
yerləşən 366-cı motoatıcı alayın komanda heyəti
və hərbi texnikası da iştirak etmişdir. Həmin vaxtdan
ermənilər Dağlıq Qarabağda yaşayan azərbaycanlı
əhalini son nəfərinə kimi qırmaq məqsədilə
kənd və şəhərləri mühasirəyə
alır, dinc əhaliyə qarşı müxtəlif
çaplı odlu silahlardan istifadə etməklə,
ağır hərbi texnika vasitəsilə hücumlar edir,
mühasirədən çıxıb qaçmağa cəhd
edən şəxsləri isə yollarda, meşələrdə
pusqu quraraq məhv edirdilər.
24
sentyabr 1991-ci ildə erməni silahlı dəstələri
366-cı alayın hərbi texnikasının köməyi ilə
əhalisi ancaq azərbaycanlı olan Ağdərə rayonunun
İmarət Qərvənd kəndinə basqın etmiş, kənd
əhalisinin bir hissəsini xüsusi amansızlıqla qətlə
yetirmişlər. Azərbaycanlıların bütün əmlakları
qarət olunmuş, evləri yandırılaraq
xarabalığa çevrilmişdir. 30 oktyabr 1991-ci ildə
Tuğ və Səlakətin kəndləri, 12 noyabr 1991-ci ildə
Axullu, 19 noyabr 1991-ci ildə Xocavənd, 15 dekabr 1991-ci ildə
Cəmilli kəndləri də erməni silahlı qüvvələri
tərəfindən 366-cı alayın hərbi texnikası və
komanda heyətinin iştirakı ilə işğal
olunmuşdur. Həmin kəndlərin azərbaycanlı əhalisinin
bir hissəsi məhv edilmiş, bir hissəsi isə
bütün əmlaklarını ataraq qaçmağa məcbur
olmuş, evləri yandırılmışdır.
Erməni
silahlı qüvvələri və terrorçu dəstələri
1991-ci ilin dekabrından başlayaraq Dağlıq
Qarabağın azərbaycanlılar yaşayan kəndlərinə
amansız və ardıcıl hücumlara başladılar.
Bütün bu kəndlərin işğalı zamanı azərbaycanlılar
vəhşicəsinə, xüsusi amansızlıqla
öldürülmüş, kəndlər isə
yandırılmışdır.
Xocalı
Dağlıq Qarabağda Şuşadan sonra azərbaycanlıların
yaşadıqları ikinci böyük yaşayış məntəqəsi
idi. 1990-cı ildə şəhər statusu
almışdı. 1991-ci ilin məlumatına görə, əhalisinin
sayı 7 min nəfər idi. Dağlıq Qarabağdakı
yeganə təyyarə meydanı Xocalıda yerləşirdi.
Erməni separatçıları, silahlı muzdlu dəstələr,
terrorçu qruplar Xocalıda 7 min nəfər silahsız azərbaycanlıya
ən dəhşətli və amansız divan tutdular.
Erməni silahlı birləşmələri həmin vaxt Xocalını hər tərəfdən mühasirəyə almışdılar, yolları, keçidləri tutmuşdular. Elektrik enerjisi yox idi. Xocalının xarici aləmlə əlaqəsi 1991-ci ilin noyabrından etibarən ancaq radiotelefonla və mülki vertolyotlarla idi. 28 yanvar 1992-ci ildə ermənilər tərəfindən Dağlıq Qarabağ üzərində Azərbaycan Hava Yolları Dövlət Şirkətinə mənsub Mİ-8 markalı mülki vertolyot vurulduqdan və xeyli azərbaycanlı həlak olduqdan sonra Xocalı şəhəri ilə hava əlaqəsi də kəsilmişdi.
25
fevral 1992-ci il də saat 22 radələrində erməni
silahlı qüvvələri Xocalı şəhərinə
366-cı motoatıcı alayının komanda heyəti və
hərbi texnikası ilə birgə hücuma keçmişdi.
Mayor Ohanyan Seyran Muşeqoviçin
komandası (bu gün işğal olunmuş Dağlıq
Qarabağdakı separatçı rejimin müdafiə
naziridir) altında, 366-cı alayın 2-ci batalyonu və Yevgeni
Nabokixin komandası altında 3-cü batalyonu, 1-ci batalyonun qərargah
rəisi Çitçyan Valeriy İsayeviçin rəhbərliyi
ilə Dağlıq Qarabağda ağır cinayətlər
törətmiş, etnik təmizləmə siyasəti
aparılmışdır.
İstintaqla
müəyyən edilmişdir ki, erməni silahlı qüvvələri
Xocalı şəhərinə quldurcasına gecə saat 22
radələrində basqın etmişdir. Əvvəlcə
şəhəri şiddətli artilleriya atəşinə
tutmuşlar. Sonra isə çoxsaylı ağır tanklar, PDM
və zirehli transportyorlar vasitəsilə şəhərə
daxil olmuşlar. Evlərində yatmış dinc əhalini
vahiməyə salaraq vəhşicəsinə məhv etməyə
başlamışlar. Bu zaman qadın, uşaq və ya qocaya
aman vermədən qarşılarına çıxanı atəş
yağışına tutaraq tank, PDM və digər texnika
altına salaraq əzmiş, məhv etmişlər.
Azğınlaşmış ermənilər azərbaycanlıları
xüsusi amansızlıqla işgəncə verərək
öldürmüşlər. Onlar mühasirədən
çıxıb qaçmağa müvəffəq olmuş
azərbaycanlıları da yollarda, keçidlərdə,
meşələrdə pusqu quraraq tutur, vəhşicəsinə
məhv edir, meyitlərə od vurub yandırmışlar.
Azərbaycan Respublikası Hərbi
Prokurorluğunun təhqiqatları, meyitlərin xarici müayinəsi,
məhkəmə-tibb ekspertizalarının rəyləri,
mühasirədən çıxmağa müvəffəq
olmuş Xocalı sakinlərinin ifadələri ilə ermənilərin
və 366-cı alayın hərbi qulluqçularının azərbaycanlılara
qarşı törətdikləri ağlasığmaz
işgəncə, vəhşilik faktları: baş dərisinin
soyulması, bədən üzvlərinin kəsilməsi, erməni
qəbrinin üstündə azərbaycanlı
başının qurbanlıq kimi kəsilməsi faktları
müəyyən edilmişdir. Silahlı quldurlar qadına,
qocaya və uşağa da fərq qoymadan hamıya işgəncə
vermişlər. Qadınların döşlərinin kəsilməsi
adi hal olmuşdur.
Müəyyən edilmişdir ki,
1956-cı ildə anadan olmuş Orucov Telman Ənvər
oğlu Xocalı şəhərindən mühasirədən
çıxıb qaçarkən Naxçıvanik kəndi
yaxınlığında ermənilər onu güllə ilə
vurub öldürmüş və başının dərisini
soymuşlar. 1963-cü ildə anadan olmuş Mustafayev Vidadi
Şəfa oğlu, 1962-ci ildə anadan olmuş Nuriyev Hafiz
Yusif oğlu, 1968-ci ildə anadan olmuş İlyasov Əhməd
Məmməd oğlu və başqalarının başı kəsilmişdir.
Bakıdan olan Bədəlov Tofiq, 1961-ci ildə anadan olmuş
Rəcəbov Cəbrayıl Mehti oğlu tankın
tırtılları altına atılmış, gözləri
çıxarılmış, qulaqları kəsilmişdir.
Məmmədova
Tamara Səlim qızı, Dadaşova Əsli Bəbir
qızı, Əmirova Mahı Bəbir qızı, Hümbətova
Ənahət Eldar qızı, Nuralıyeva Dilarə Oruc
qızı və başqalarının gözləri
çıxarılmış, döşləri kəsilmişdir.
D.Nuralıyevanın qızıl dişləri isə
öldürüldükdən sonra
çıxarılmışdır. Səlimov Bahadır
Mikayıl oğlu, Aslanov İqbal Qulu oğlunun bədən
üzvləri kəsilmiş, gözləri
çıxarılmış, diri-diri
yandırılmışlar. Səlimov Arzu Bahadır oğlunu
tutaraq, körpə övladının gözü
qarşısında dəmir dəyənəklə işgəncə
verərək öldürmüşlər. Kərimova Firəngül
Məhəmməd qızının bədəni tam
doğranmış, gözləri
çıxarılmış, qulaqları və döşləri
kəsilmişdir.
Erməni
separatçılarının terrorçuluğu ilə
bağlı 27 fevral 1992-ci il tarixdə Qarabağ üzrə
Rayonlararası Prokurorluq tərəfindən Azərbaycan
Respublikası CM-nin 70-ci maddəsi, 94-cü maddənin
4.6-cı bəndləri, 255-ci maddənin “v” bəndi ilə
cinayət işi qaldırılmışdır.
1992-ci
ilin fevralın 28-də Vyanada (Avstriya) nəşr edilən
“Kudir” qəzeti belə bir məlumatı dərc edir:
“...Keçmiş Sovetlər İttifaqının məkanlarından
birində baş verən dəhşətli yanğınlar
fevralın 25-dən davam edir. Ermənilər bir yerə
yığışaraq, rusların köməyi ilə Qara
şəhəri (Qarabağı - R.N.) viran etdilər.
Moskvanın Vyanadakı diplomatlarından olan Oleq
Aleksandrviç Ayvazyan iddia etdi ki, onun heç nədən xəbəri
yoxdur” (?).
İspaniyada
nəşr edilən “Levante” qəzeti isə 1992-ci ilin
martın 3-də Valensiyadakı erməni icmasının
başçısı Leon Toroyanın müsahibəsini dərc
edir. O deyir: “...Ucqar bir yerdə torpaqlarımız
uğrunda vuruşduq. İnsan azadlıq uğrunda vuruşa-vuruşa
özünü dərk edir. Biz ermənilər indi-indi
ayağa qalxırıq. Hər yerdə
torpağımızı əlimizdən alıb, bizi
qovublar...” (?).
1992-ci
ilin martın 26-da isə eyni qəzetdə Kanada ermənisi,
hüquqşünas Vaskel Sitaryan çıxış edərək
göstərir: “...Biz ermənilər
özümüz-özümüzü dünyada rüsvay
etdik. Bizim üçün ağır olan beynəlxalq məhkəmələr
qurulacaq. Kimdir erməni millətini məhkəmə
qapılarına sürükləyən?...”.
Törədilmiş
cinayətlərin nəticələri ağır, miqyası
geniş idi. Yaradılmış “Xocalı
İstintaq Qrupu” bütün baş verənləri imkan
daxilində araşdırır, yeni fakt və sənədləri
üzə çıxarırdı. Qrupun üzvləri Tbilisi
şəhərinin Vaziani stansiyasında Xocalıda cinayət
törətmiş 366-cı alayın komandiri Y.Y.Zarviqorovu və
alayın digər zabitlərini dindirməyə səy göstərsələr də, Xankəndi hərbi
qarnizonunun keçmiş prokuroru Lazutkin, Zaqafqaziya Hərbi Dairəsi
Qoşunları Komandanının müavini, general Ohanov
(milliyyətcə ermənidir) müstəntiqlərə
maneçilik törədib dindirmələrə imkan verməmişdilər.
İlkin
olaraq müəyyən edilmişdi ki, Xocalıda erməni
quldurları vəhşicəsinə, xüsusi
amansızlıqla 339 nəfər azərbaycanlını
öldürmüş, 371 nəfəri əsir
götürmüşlər. Onlardan əksəriyyəti
müxtəlif vasitələrlə azad edilmişdir. 30 nəfər
Xocalı sakini isə indiyədək ermənilərin əsirliyində
qalmaqda davam edir. 421 nəfər Xocalı sakini müxtəlif
dərəcəli bədən xəsarətləri alaraq, məhv
olub sıradan çıxıb. Aparılan istintaq
zamanı müəyyən edilmişdi ki, Xocalı hadisələri
zamanı 120 nəfər də itkin düşüb.
Xocalı beynəlxalq terrorizminin və separatizmin
qurbanı oldu.
Bu işğalçılıq siyasətinin də
başında erməni silahlı birləşmələri,
cinayətkar qruplar dayanırdı. Az
sonra onların bir qismi Ermənistanda və işğal
olunmuş Azərbaycan torpaqlarında müxtəlif vəzifələrə
təyin edilmişdi.
İstintaq
zamanı müəyyən edilmişdi ki, Ermənistan
Respublikası Yuxarı Qarabağda münaqişənin ilk
günlərindən silah, döyüş sursatı, hərbi
texnika ələ keçirərək, silahlı dəstələr
yaradılması sahəsində güclü fəaliyyətə
başladığı, Azərbaycan ərazisinə təxribatçı
qruplar göndərdiyi bir vaxtda respublika rəhbərliyi
müdafiə qüvvələrinin yaradılmasını ləngitmiş,
gözləmə mövqeyi tutmuşdu.
31 avqust
1991-ci il tarixdə SSRİ müdafiə
naziri Y.Şapoşnikov Azərbaycan Respublikasının o
vaxtkı prezidenti Ayaz Mütəllibova məktubla müraciət
edib, müttəfiq respublikalarda milli qvardiya və ya Müdafiə
Nazirliyi yaratmaq təklifi irəli sürmüşdü. Mərkəzin
bu təşəbbüsündən sonra respublika prezidenti 5
sentyabr 1991-ci il tarixli fərmanla Azərbaycan
Respublikası Müdafiə Nazirliyi yaratmış, müdafiə
naziri vəzifəsinə Bərşatlı Valeh Əyyub
oğlunu təyin etmiş, bununla da işini bitirmişdi.
Faktiki olaraq ordu quruculuğu işi ilə heç kim məşğul olmamışdı. Müdafiə Nazirliyi və Silahlı Qüvvələr
yalnız kağız üzərində
yaradılmışdı.
SSRİ
Silahlı Qüvvələrinin 4-cü Ordu hissələri Azərbaycan
Ali Sovetinin 9 oktyabr 1991-ci il tarixli qərarı ilə milliləşdirilərək,
respublika prezidentinin sərəncamına verilmişdi. Lakin ordu komandanlığı hissələrin
inventarlaşdırılıb, respublika tabeçiliyinə
keçirilməsinə imkan verməmişlər. Azərbaycan Respublikasının o vaxtkı rəhbərliyinin
qorxaqlığı, cəsarətsizliyi və Azərbaycan
Xalq Cəbhəsinin keçirdiyi ağılsız tədbirləri
nəticəsində hər şey pozulurdu. Faktiki olaraq Azərbaycan dövləti başsız,
ordusuz, müdafiəsiz qalmışdı. Onun dağılması, parçalanması labüd
idi.
Altı ay ərzində dörd müdafiə nazirinin dəyişdirilməsi
respublika silahlı qüvvələrinin qoşun kontingentinə
böyük psixoloji, mənəvi ziyan vurmuşdu (V.Bərşadlı
05.09.1991-ci ildən 11.12.1991-ci ilə kimi, T.Mehtiyev 12.12.1991-ci
ildən 11.02.1992-ci ilə kimi, Ş.Musayev 11.02.1992-ci ildən
24.02.1992-ci ilə kimi, T.Əliyev 24.02.1992-ci ildən
07.03.1992-ci ilə kimi müdafiə naziri işləmişlər).
Oktyabr-dekabr
aylarında keçirilməli olan payız
çağırışı üç ay gecikdirilmişdi
(çağırış barədə fərman Respublika
Prezidenti tərəfindən 5 dekabr 1991-ci ildə verilmiş,
çağırış kompaniyası isə 1991-ci ilin
dekabrından 1992-ci ilin 1 martına kimi
keçirilmişdi). Halbuki qüvvədə
olan hərbi təlimatlara görə bir
döyüşçünün hazırlanmasına
üç ay vaxt tələb edilir. Kurslara görə,
gənc döyüşçünün hazırlıq
proqramı 72 saat, döyüş hazırlığı
proqramı 120 saat, mütəxəssis hazırlanması
proqramı 520 saat olduğu nəzərə alınarsa,
çağırışın üç ay gecikməsi nəticəsində
respublikamızın silahlı qüvvələrinin
yaradılması prosesinə hansı ziyan vurulduğu aydın
olur.
O vaxt ordu
sıralarına çağırış da yarıtmaz təşkil
olunurdu. Müdafiə naziri və respublikanın
hərbi komissarı vəzifəsini eyni vaxtda icra edən
T.Mehtiyev bütün
çağırışçıların ordu
sıralarına aparılmamasının səbəbini
4-cü Ordunun kazarmaları təhvil verməməsində
görürdü. Halbuki, istintaq zamanı
müəyyən edilmişdi ki, respublikamızda kifayət qədər
çağırışçı qəbul edib,
döyüşçü hazırlamaq üçün baza
var idi. Bu hərbi-təlim bazalarında 30
min döyüşçü hazırlamaq imkanı olub.
Eyni zamanda, 1992-ci ilin yanvar—fevral aylarında təşkil
olunmuş hərbi hissələrə də biganə
yanaşılırdı.
Müdafiə
naziri, general V.Bərşadlının 19 noyabr 1991-ci il tarixli əmri
ilə respublikanın Ermənistan və Dağlıq
Qarabağla sərhəd olan 22 rayonunda, o cümlədən də
Xocalı şəhərində ərazi
özünümüdafiə batalyonları
yaradılmışdı. Xocalı şəhər
özünümüdafiə batalyonu, əsasən, Xocalı əhalisindən
təşkil olunmuşdu. Batalyonun komandiri
Xocalı şəhər orta məktəbində hərbi təlim
üzrə müəllim, ehtiyatda olan baş leytenant Tofiq Hüseynov
təyin edilmişdi. Batalyonun şəxsi
heyəti 237 nəfər zabit və əsgərdən ibarət
idi.
Xocalı şəhəri uzun müddət ermənilərin
mühasirəsində olmuşdu. Şəhərə
gediş-gəliş hərbçilərin müşayiəti
ilə və ya hava yolu ilə həyata keçirilirdi.
1991-ci ilin noyabrında keçmiş SSRİ DİN
qoşunları Dağlıq Qarabağdan
çıxarıldıqdan sonra Xocalıya quru yolla gediş-gəliş
tam kəsilmişdi. Xocalı ilə əlaqə ancaq Zabrat
xüsusi aviasiya birliyi “Azalaero”nun vertolyotları vasitəsilə
həyata keçirilmişdi. 28 yanvar 1992-ci ildə
Ağdam—Şuşa marşrutu ilə
uçan vertolyot ermənilər tərəfindən vurulduqdan
sonra Xocalı şəhəri ilə vertolyot əlaqəsi də
kəsilmişdi.
Faciə baş verən ərəfədə yalnız
bir dəfə Xocalı şəhərinə Mİ-26
markalı nəqliyyat vertolyotu uçmuş və 300 nəfərdən
çox sakin Xocalıdan çıxarılmışdı. Sonralar
vertolyot üçün dəfələrlə müraciət
edilməsinə baxmayaraq, MDB hərbi vertolyot
eskadrilyasının komandiri Zolotuxin Xocalı şəhərinə
vertolyot göndərilməsindən imtina etmişdi. Bu məsələ ilə əlaqədar müraciət
edən şəxslərə isə Zaqafqaziya Qoşunları
Hərbi Dairəsinin komandanının müavini Qrekov və
başqa yüksək rütbəli zabitlər Azərbaycanın
MDB-yə daxil olması zərurətinə işarə
etmişlər.
Xocalının
mühasirədə olması, əhalinin çıxılmaz
vəziyyətə düşməsi, şəhərin ermənilər
tərəfindən işğal olunacağının
labüdlüyü hamıya: hakimiyyətdə, eyni zamanda,
müxalifətdə olan qüvvələrə yaxşı məlum
idi. Dağlıq Qarabağda hadisələrin
inkişafı da bunu göstərirdi. Lakin
respublikanın prezidenti Ayaz Mütəllibov və başqa
rütbəli məmurlar, Təhlükəsizlik Şurasının
üzvləri, sanki, qəflət yuxusunda idilər.
(ardı var)
Rövşən NOVRUZOĞLU,
politoloq-publisist
Xalq qəzeti.- 2013.- 24 fevral.- S. 3.