SUMQAYIT 25 İL ƏVVƏL: fevralın 28-dən 29-na keçən gecə

Tanınmış jurnalist Eyruz Məmmədov 25 ildir ki, Sumqayıtda baş verən hadisələrin tədqiqi ilə məşğul olur. Onun “28-dən 29-na keçən gecə”, “Erməni təxribatı”, “Sumqayıtda ermənilərin qanlı aksiyası”, “İyirmi ildən sonra”, “Sumqayıt hadisələrinin sirrləri” kitabları nəşr olunub. Əsərləri rus, alman və ingilis dillərinə tərcümə olunmuşdur. Eyruz Məmmədov həm də “Sumqayıtın əks-sədası” tammetrajlı, “Sumqayıtın əks-sədası-2”, “Sumqayıt” sənədli filmlərinin ssenari müəllifidir. Sumqayıtda baş verən hadisələrlə bağlı onun məqalələri Rusiya, Türkiyə, Almaniya və İngiltərə mətbuatında çap olunmuşdur. E.Məmmədov Sumqayıtda baş verən hadisələrlə bağlı redaksiyamıza tədqiqat materialı göndərmişdir. Qəzetimizin bu sayından etibarən onu oxuculara təqdim edirik.

Təxribatda Mixail Qarboçovun, DTK-nın və Hərbi-Sənaye Kompleksinin əli vardır.

1988-ci ilin fevral ayında Sumqayıtda baş verən hadisələrdən 25 il keçir. Ötən illərə nəzər salsaq, bir çox hadisənin şahidi olarıq. Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Baş katibi M.Qorbaçovun 1985-ci ildə elan etdiyi “yenidənqurma” siyasəti bəzi respublikalarda birmənalı qarşılanmadı. Ermənistan rəhbərliyi və Qarabağda yaşayan erməni millətçiləri “yenidənqurma”dan tarixi bir şans kimi istifadə etmək niyyətinə düşdülər. Onlar Kremlin dəstəyi ilə Azərbaycana qarşı torpaq iddiası ilə çıxış etdilər. İki qonşu respublika arasında münaqişə yarandı, bu da böyüyüb müharibə səviyyəsinə çatdı. Lakin Azərbaycan xalqının qətiyyəti və dəmir iradəsi bu avantürist siyasətin qarşısını mərdliklə aldı. Ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycanı parçalanmaqdan, qorudu, xalqı səfərbər edib düşmənlərə öz iradəsini göstərdi. Diplomatik gedişlər edib Ermənistan-Azərbaycan arasında gedən müharibədə atəşkəsə nail oldu. “Əsrin müqaviləsi”nə imza atdı, xarici dövlətlərlə əməkdaşlığı genişləndirdi, Qərbə iqteqrsiya siyasəti önə çəkildi. Hazırda umummilli lider Heydər Əliyevin layiqli davamçısı, möhtərəm Prezidentimiz İlham Əliyev də həmin siyasəti uğurla davam etdirir. Dövlət başçımızın Azərbaycanda apardığı islahatlar onun dünya ölkələri arasında nüfuzunu artırmışdır. Bütün bunlar asan başa gəlməmişdir.

Bu gün Azərbaycan inkişaf dövrünü yaşayır. 25 il bundan əvvəl isə Sovetlər Birliyində, o cümlədən Azərbaycanda xaos, anarxiya baş alıb gedirdi. SSRİ-nin ayrı-ayrı respublikalarında milli zəmində münaqişələr baş verir, qarşı tərəflər biri-birinə düşmən kimi baxırdılar. Bu münaqişələrin yaratdığı alov Azərbaycanı da bürüdü. 1988-ci il fevral ayının 28—dən 29-na keçən gecə Sumqayıtda qan töküldü. Onun kökünü və mahiyyətini açıqlamazdan əvvəl onu qeyd etmək lazımdır ki, Sumqayıt SSRİ dövlətinin bünövrəsinə qoyulmuş bir barıt çəlləyi oldu. Böyük bir imperiyanı dağıtmaq lazım idi. Bu işdə, şübhəsiz, Mixail Qorbaçovun da əli var idi.

İri dövlətlər, transmilli korporasiyalar, hərbi-sənaye kompleksi ona təzyiq edir, SSRİ-ni dağıdılması üçün məsləhətlər verirdilər. Bir neçə plan hazırlanmışdı. Pribaltika ölkələri, Orta Asiya respublikaları , Moldava və Qafqaz. Heç birində ciddi iğtişaşlar törətmək mərkəzin və kəşfiyyat orqanlarının istəyi kimi alınmadı. Azərbaycan və Ermənistan arasında olan münaqişə isə torpaq iddiası ilə başlandı və onun mümkünsüzlüyünü anlayandan sonra nəzərdə tutulmuş ssenari həyata keçirilməyə başlanıldı. Bu, Sumqayıt idi. Sumqayıt SSRİ-nin iri sənaye şəhəri kimi tanınırdı. Burada istehsal edilən məhsullar Sovet İttifaqının 500 şəhərinə və 25 xarici dövlətə ixrac olunurdu. Bununla belə, burada yaşayanların vəziyyəti heç də xoşagələn deyildi. Kimya sənayesi gündən-günə inkişaf edir, yeni zərərli sex və istehsalatlar işə salınırdı. Burada çalışan gənc fəhlələr ekoloji vəziyyətin acınacaqlı olduğundan daim şikayət edirdilər. Lakin onların şikayətinə baxan yox idi. İyirmi minə yaxın fəhlə gecəqondularda yaşayırdı, kriminogen vəziyyət də camaatın narazılığına səbəb olurdu. On doqquz min adam ev növbəsinə dayanmışdı. Mənzil tikintisi sənaye obyektlərinin inşasından geri qalırdı. Əhalidə Kommunist Partiyasına, hökumətə qarşı bir etiraz, narazılıq vardı. Camaat öz iradlarını mitinqlərdə söyləməyə başladı. Lakin onların sözlərini eşidən olmadı.

Burada təxribat törədən qüvvələr, insanları qızışdıran provakatorlar da vardı. Çox maraqlıdır ki, Sumqayıtda hadisələr baş verəndə SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi yerli orqanlara hadisələrə qarışmamaq əmrini vermişdi. Hadisələr zamanı Sumqayıtda 100-ə yaxın qara gödəkçəli gənclər yeniyetmə uşaqları iğtişaşlara təhrik edib, cinayət törədirdilər. Məgər Sumqayıta ekstremist qrupların gəlişi yerli təhlükəsizlik orqanlarına məlum deyildimi? Əlbəttə, məlum idi. Ancaq Moskvadan qadağa vardı. Son nəticəni gözləyirdilər. Nəticədə isə insan tələfatına yol verildi.

Sumqayıtda baş verən hadisələrin kökünü, mahiyyətini və qiymətini verməzdən əvvəl bəzi siyasətçilərin, alimlərin və tarixçilərin fikrini bilsək pis olmazdı:

Svetlana Lurye, Yerevan Dövlət Universitetinin elmi işçisi: “Qarabağ uğrunda mübarizəyə qoşulan andan bu işlərin Moskvanın icazəsi ilə aparıldığına əmin idik”, (“Ermənilərin kütləvi şüurunda Rusiyanın və rusların obrazı” məqaləsi).

S.Qriqoryants, Parisdə yaşayan dissident: “SSRİ-nin tarixi başdan-başa qan içindədir. Cinayətkarlar və təşkilatçılar hamıya məlumdur. Bəs kimdir günahkar? Əlbəttə ki, Qorbaçov”. (“Russkaya mısl” qəzeti. “Qafqazda faciə” məqaləsi.)

Svante Kornell (ABŞ), Con Xopkins adına Orta Asiya və Qafqaz Universitetinin baş direktoru: “Qoşunlar konfliktə qarışmırdılar. Onlar hadisələrə kənardan laqeydcəsinə baxırdılar. Yeri gəldikdə isə iki etnik qrupu qızışdırır və ədavət salırdılar”. (“Dağlıq Qarabağda konflikt:məsələnin həllinin dinamikası və perspektivi” məqaləsi.)

Aleksey Zverev, rus politoloqu: “SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi Sumqayıtda hadisələr zamanı iğtişaşların baş verəcəyindən və qətllərin törədiləcəyindən xəbərdar idi”. (“Qafqazda mübahisəli sərhədlər” məqaləsi).

Gevorq Emin, erməni şairi: “Rus xalqına bir o qədər də vacib deyildir ki, erməni xalqının tarixini bilsin. Rusiya öz tarixinə diqqət yetirməlidir və onda o, Ermənistanı müdafiə etməli olacaq. Bu iki dövlətin siyasəti həmişə üst-üstə düşüb. Rusiyanın Qarabağ problemində mövqeyindən isə çox şey asılıdır”. (V.Stupişinin “Mənim Ermənistanda missiyam” məqaləsindən sitat).

Leonid Borisov, rus politoloqu: “1988-ci ildə ağır faciə baş vermişdir. Rusiyanın ziyalıları bir milləti satıb, o biri millətin tərəfinə keçdilər. Bu, azərbaycanlılara qarşı bir xəyanət idi”.

N.Boroyan, erməni tarixçisi: “1918-20-ci illərdə daşnak hökuməti erməni xalqının güzaranının yaxşılaşdırılması əvəzinə, müsəlmanları öz ana torpaqlarından qovmaq və həmin torpaqları işğal etmək məqsədini güdürdü”.

Bu ayrı-ayrı politoloq və tarixçilərin fikirləri idi. İndi isə bir az keçmişə qayıdaq. 1986-87 -ci illərdə (hadisələrdən xeyli əvvəl - müəllif ) Moskvada erməni kilsəsinin qarşısında mütəmadi olaraq mitinqlər keçirilirdi. Həmin mitinqlərdə özlərini demokrat adlandıran Çerniçenko, Staravoytova, Stankeviç, Nuykin, Afanasyev və başqaları çıxış edir, Dağlıq Qarabağla bağlı Stalin dövründə ermənilərə qarşı ədalətsiz qərar verilməsini sübut etmək istəyirdilər. Antiazərbaycan təbliğatı gündən-günə artırdı. Və son nəticədə iki respublika arasında müharibə başlandı...

25 ildir ki, Sumqayıtda baş verən hadisələrin tədqiqatı ilə məşğulam. Bu illər ərzində bir çox məqamlara aydınlıq gətirilib, erməni millətçilərinin hiyləgər və məkirli siyasətini ifşa etməyə çalışmışam. 1980-cı illərin ikinci yarısında Sovetlər Birliyində demokratiya, aşkarlıq, fikir plüarizmi şüarı ön plana çəkildi. Kütləvi informasiya vasitələrində mövcud hakimiyyətin 70 il ərzində SSRİ-də baş verən neqativ halları, insan hüquqlarına qarşı haqsızlıqları, mətbuat üzərində olan senzuranı açıq-aşkar tənqid etməyə başladılar. Radikal qüvvələr insanları işdən ayırıb küçələrə mitinqlərə dəvət etdilər. Zavod və fabriklərdə tətillər başlandı. Bütün bunların qarşısını almaq üçün partiya funksionerləri, kommunist rejiminin saxlanılmasını arzulayanlar ölkədə xaos yaradanlara qarşı ciddi tədbir görməyi Mərkəzi Komitədən, M.Qorbaçovdan tələb edirdilər. Lakin Qorbaçov qəti addımlar atmırdı. Bütün bunları o, demokratik hərəkat adlandırırdı. Həmin illər milli respublikalarda SSRİ-nin tərkibindən çıxmaq şüarları artıq səslənməkdə idi.

Ermənilər M.Qorbaçovun dəstəyi ilə Dağlıq Qarbağı Azərbaycan Respublikasından alıb Ermənistan Respublikasına qatmaq istəyirdilər. Bunun da öz səbəbi vardı. Rus imperiyası əsrlər boyu Qafqazı öz nəzarəti altında saxlamağa çalışmış, Şərqdə təsir dairəsini genişləndirməyə səy göstərmişdir.

M.Qorbaçov ermənipərəst mövqe tutsa da, bu problemlə bağlı apardığı gizlin siyasət düyünə düşmüşdü. Bu problemin həll olunmasında böyük bir maneə ilə qarşılaşmışdı. Bu da Heydər Əliyev idi. Ulu öndərin Siyasi Büroda və hökümətdə böyük nufuz sahibi olduğunu nəzərə alan Baş katib M.Qorbaçov ilk illərdə Dağlıq Qarabağla bağlı məsələni qabartmırdı. 1987-ci ildə Heydər Əliyev vəzifədən gedəndən sonra Dağlıq Qarabağ mexanizmi işə salındı.

M.Qorbaçovun iqtisadi məsələlər üzrə köməkçisi, akademik A.Aqanbekyan Fransaya ezam olundu. O, Parisdə erməni elitası qarşısında çıxış etdi və Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan alınıb Ermənistana verilməsinin mümkün olduğunu sübut etməyə çalışdı. Bu haqda Parisdə nəşr olunan “Humanite” qəzeti geniş material dərc etdi. Onu da qeyd edim ki, bu sətirlərin müəllifi 1990-cı illərin əvvəllərində “Sumqayıtın əks-sədası” adlı sənədli filmin çəkilişləri zamanı Mərkəzi Komitənin katibi, Siyasi Büronun üzvü, M.Qorbaçovun “yenidənqurma” siyasətinin baş “memarı” sayılan Aleksandr Yakovlevdən müsahibə alarkən o, qeyd etmişdir ki, “Aqanbekyan Fransaya getməmişdən qabaq Qorbaçovun yanında olmuş, Parisdəki çıxışının tezisləri ilə onu tanış etmişdir. Qorbaçovdan dəstək alandan sonra o, Parisdə belə bir bəyanatla çıxış etmişdir”.

Haşiyə: Burada bir faktı oxucuların diqqətinə çatdırmaq istərdim. Aqanbekyanın Fransanın paytaxtında çıxışından xeyli əvvəl Dağlıq Qarabağ məsələsi xaricdə erməni diasporları tərəfindən qaldırılmışdı. 1987-ci ilin yazında Yunanıstanın paytaxtı Afina şəhərində “Erməni məsələsi və türk ekspansionizmi” adı altında beynəlxalq konfrans keçirilmişdi. Bu konfransda Ermənistan SSR-dən bir neçə nümayəndə də iştirak etmişdir. Burada Dağlıq Qarabağ probleminə də toxunulmuşdu. Konfrans belə bir qərar çıxartmışdı ki, ermənilərin irəli sürdükləri problem siyasi yolla həll olunmalıdır".

Göründüyü kimi, Afinada keçirilən konfrans Dağlıq Qarabağ problemini qabartmaq üçün atılan ilk addımlardan idi. Aqanbekyanın çıxışı da təsadüfi deyildi. Onun bu bəyanatına Azərbaycan xalqı kəskin reaksiya verdi. “Ədəbiyyat və incəsənət” qəzetində mərhum akademik Ziya Bünyadovun ifşaedici məqaləsi dərc olundu. Yerlərdə yığıncaqlar, toplantılar keçirildi. Aqanbekyanın avantürist çıxışı tənqid olundu. Ermənilər isə istəklərindən əl çəkmək istəmirdilər. Onlar daha radikal mövqe tutdular. SSRİ rəhbərliyinə təzyiqlər etməyə başladılar.

Dağlıq Qarabağda erməni millətçiləri, Yerevanda yaşayan və qatı şovinist yazıçılar Zori Balayan, Silva Kaputikyan, Sero Xanzadyan və başqaları xalqı itaətsizliyə çağırır, Dağlıq Qarabağı Azərbaycandan ayırmaq şüarları küçələrdə gecə-gündüz səslənirdi.

Həmin illər Moskvada ermənilərin tərəfini saxlayanlar, onlara maddi və mənəvi dəstək verənlərin sayı günbəgün artırdı. Rusiyanın kütləvi informasiya vasitələrində Azərbaycan əlehinə kəskin yazılar dərc olunur, Dağlıq Qarabığın tarixən ermənilərə məxsus olduqlarını sübut etməyə çalışırdılar. Bu işdə canfəşanlıq göstərənlərdən Boroviki, Staravoytovanı, Saxarovu, Burlatskini, Nuykini, Korotiçi, Əlixanyan-Bonneri, Çerniçenkonu və başqalarını misal göstərmək olar. Erməni lobbisinin maddi imkanlarına arxalan və ondan sui-istifadə edən Moskavanın bu “demokrat qüvvələri” xalqımızın ünvanına yalan—böhtan yağdırmaqla məşğul idilər. “Böyük Ermənistan” dövləti yaratmaq xülyası erməni millətçilərini, radikal qüvvələri sakitləşdirmir, torpaq iddiası ilə tez-tez kütləvi informasiya vasitələrində çıxış edirdilər. Burada başqa bir misal çəkmək istərdim.

1967-ci ildə Türkiyədə nəşr olunan “Cümhuriyyət” qəzeti yazırdı: “Sovet Rusiyasının xarici işlər naziri Molotov 1945-ci il iyunun 7-də Türkiyəyə nota verdi. Bu notada Qafqazın şərq vilayətlərindən Qars, Ərdahan geri istənilir və boğazlarda rus üstünlüyünü təmin etmək üçün bir sıra tələblər irəli sürülürdü. Bu məsələ də o dövrün qanlı rus imperializminin zəfər məstliyi türk inamının və cəsarətinin qranit qayasına toxundu. Almaniyaya qalib gəlsələr də, Stalin siyasətinə məğlub olan anqlosaksonlar həmin anlarda Türkiyəyə arxa durmadılar. Elə o zaman Türkiyə xarici işlər naziri Nurulla Sümər ilə Sovet elçisi Vinoqradov arasında baş tutmuş aşağıdakı söhbət maraqlıdır.

Nurulla Sümər: - Dünya üzünün böyük bir parçasına sahib olan Rusiyanın doğrudanmı daha artıq torpağa ehtiyacı vardır?

Vinoqradov:-Torpağa ehtiyacı olan Rusiya deyil, Ermənistan Sovet Sosialist Respublikasıdır".

Yaxın tarixdən daha bir misal çəkmək istəyirəm: SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsi sədrinin birinci müavini Filip Bobkovun Moskvada “DTK və hakimiyyət” adlı kitabı çapdan çıxmışdır. Müəllif həmin kitabda yazır: “Sumqayıtda baş verən dəhşətli gecələrdən sonra mən tikinti kombinatının fəhləsi olan bir erməni qadını ilə söhbət etdim. Onun gəlini ağır gün keçirmiş, oğlu isə yaralanmışdı.

-Siz elə bilirsiniz ki, Yerevanda olan ziyalılar biz ermənilər haqqında düşünürlər? - deyə qadın bildirdi. - Xeyr. Onlar torpaq haqqında düşünürlər. Dağlıq Qarabağ da onlara bu məqsəd üçün lazımdır"

Həmin kitabdan daha bir misal: “Mən bir neçə aydan sonra Moskvada Ermənistan SSR Nazirlər Soveti sədrinin sabiq birinci müavini Kirokosyanla görüşdüm. Təqaüddə idi. O, uzun müddət mənə izah edirdi ki, Dağlıq Qarabağ onlara nə üçün lazımdır.

-Bizə torpaq lazımdır, - dedi.

-Niyə? - təəccüblə soruşdum.

-Çünki ermənilər Ermənistandan çıxıb gedirlər, ona görə ki, torpaqları yoxdur.

- Hara?

-Stavropol vilayətinə, Sibirə, Mərkəzi Rusiyaya.

-Burada pis nə var ki?

-Necə yəni? Millət dağılır. Rusiyanın müxtəlif rayonlarına köçmənin qarşısını almaq üçün bizə mütləq torpaq lazımdır".

Artıq şərhə ehtiyac yoxdur.

(ardı var)

Xalq qəzeti.- 2013.- 28 fevral.- S. 7.