SUMQAYIT 25 İL ƏVVƏL – fevralın 28-dən 29-na keçən gecə (əvvəli qəzetin 28 fevral nömrəsində)

Tarixə obyektiv baxış

1987-ci ilin dekabr ayında M.Qorbaçov Amerikada rəsmi səfərdə oldu. Kaliforniya ştatında o, erməni elitası ilə görüşdü. Görüşdə Dağlıq Qarabağ məsələsinin ermənilərin xeyrinə həll olunması da müzakirə olundu. M.Qorbaçov bu məsələdə tarixin ermənilərə qarşı ədalətsiz mövqe tutduğunu söylədi və bu problemi Siyasi Büroda müzakirəyə çıxaracağını bildirdi. Amerika-Erməni İcmaası Qorbaçova və onun xanımına Amerika rəssamı İnok Klousonun “Karta Vselennoy”, Ayvazovskinin “Peterburq. Vid na strelku Vasilyevskoqo ostrova” əsərlərini, Şakinyan ailəsi isə XVII əsr rus əlyazmalar kitabını hədiyyə verdilər. Bundan əlavə, Raisa Maksimovna Qorbaçovaya brilyantla bəzədilmiş qiymətli qolbağ da bağışlandı. Moskvaya qayıdan M.Qorbaçov və həyat yoldaşı sənət əsərlərini və əlyazmaları dövlət muzeylərinə təhvil verdilər. Brilyant qolbağı isə birinci xanım qiymətli hədiyyə kimi özündə saxladı.

Azərbaycanda və Ermənistanda Dağlıq Qarabağla vəziyyət isə durmadan gərgin vəziyyət alırdı.

1988-ci il fevral ayının 12-də Dağlıq Qarabağ Vilayət Partiya Komitəsinin qarşısında ermənilər mitinq keçirməyə başladılar və bu, kütləvi xarakter aldı. Əldə olunan materiallara əsasən demək olar ki, erməni xalqı mərkəzdən idarə olunur, əhalini azərbaycanlılara qarşı qızışdırırdılar. Belə ki, Hadrut rayonunda ermənilər üzərində “Bütün müsəlmanlar qırılmalı, Dağlıq Qarabağ azad olunmalıdır!” çağırışları yazılmış vərəqələri yayırdılar.

Antiazərbaycan təbliğatı gündən-günə güclənirdi. Bunu nəzərə alan Moskva rəhbərliyi bir qrup ermənini Mərkəzi Komitədə qəbul etdi. Hadrut partiya komitəsinin qarşısına toplaşan mitinq iştirakçılarına Dağlıq Qarabağ Vilayət Partiya Komitəsinin birinci katibi Gevorkov tərəfindən teleqram göndərildi. Teleqramda deyilirdi :"DQMV nümayəndələri Mərkəzi Komitədə qəbul olundu. Lazımı sənədlər təhvil verildi. Bizi inandırdılar ki, məsələ bizim xeyrimizə həll olunacaqdır”.

Lakin bu, millətçi qüvvələri razı salmadı. Fevralın 16-da vəziyyət daha da gərginləşməyə başladı. Hadrut Rayon Partiya Komitəsinin büro üzvlərinin imzası ilə Moskvaya, M.Qorbaçova aşağıdakı məzmunda teleqram göndərildi: “Biz, Hadrut Partiya Komitəsinin büro üzvləri sizə bildirmək istəyirik ki, son günlər Dağlıq Qarabağ problemi ilə əlaqədar rayonda vəziyyət xoşagələn deyildir. Xahiş edirik məsələnin ədalətlə həll olunmasına qərar verəsiniz”.

Ermənilərin çirkin və əsassız bəyanatları azərbaycanlıların əks- mövqe tutmasına təkan verdi. Dağlıq Qarabağ ətrafında olan rayonlarda mitinqlər keçirilməyə başlanıldı. İki xalq arasında toqquşma baş verdi. Əskəranda iki azərbaycanlı - Quliyev və Hacıyev öldürüldü.

Erməni millətçiləri Dağlıq Qarabağda şayiələr yaymağa başladılar. Guya Hadrutda və Mardakertdə bir qrup azərbaycanlı avtomaşında gedən erməniləri atəşə tutmuş və bir neçə ermənini öldürmüş, Leninavan kəndində isə bir erməni qətlə yetirilmişdir. Azərbaycan Daxili İşlər Nazirliyindən gələn nümayəndələr bu şayiələrin əsassız olduğunu bildirdilər.

Yerlərdə mitinqçilər sakitləşmək istəmirdilər. Mixail Qorbaçov Mərkəzi Komitənin katibləri, Siyasi Büro üzvləri Razumovskini Bakıya, Demiçevi Xankəndiyə, Yakovlevi Yerevana göndərdi. Onlar yerlərdə fəallarla görüş keçirdilər, xalq arasında oldular. Qorbaçovun partiya funksionerlərini Qafqaza göndərməkdə bir məqsədi vardı. O, Dağlıq Qarabağla bağlı hər iki xalqın ictimai rəyini öyrənmək istəyirdi. İctimai rəy isə Ermənistanın əleyhinə oldu. Ermənilər bununla razılaşmadılar və çox iyrənc metodlara əl atdılar. Onlar və xaricdə yaşayan erməni lobbisi Dağlıq Qarabağın Azərbaycandan alınmasının qeyri-mümkün olduğunu anlayıb çirkin təbliğat mexanizmini işə saldılar. Bir sıra erməni yazıçıları, publisistləri yalan və iftira xarakterli yazıları ilə Azərbaycan xalqına böhtan atmağa başladılar. Nuykin, Ulubabyan, Aramyan, Staravoytova, Xanzadyan, Balayan, Kaputikyan Moskvada nəşr olunan kütləvi informasiya vasitələrində çıxış edərək Azərbaycana və onun sülhpərvər xalqına hədyanlar yağdırdılar. Onlara belə geniş şərait yaradan Sov İKP Mərkəzi Komitəsinin katibi, Siyasi Büronun üzvü Aleksandr Yakovlev idi. Ölkədə kütləvi informasiya vasitələri onun əlində cəmləşmişdi. O, redaktorların çoxunu yeniləri ilə əvəz etmiş, özünə və Qorbaçova sədaqətli adamları mətbuat orqanlarına rəhbər təyin etmişdi. Onlar da öz nəşirlərinin səhifələrində ermənilərə geniş yer ayırırdılar. “Moskovskiye novosti” qəzeti və “Oqonek” jurnalı bu məsələdə xüsusilə canfəşanlıq göstərirdilər. A.Yakovlevin kim oduğu da hamıya tezliklə bəlli oldu.

SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin sabiq sədri V.Kruçkov 1993-cü ildə “Sovetskaya Rossiya” qəzetində “Posol bedı” məqaləsində qeyd edirdi ki, “Aleksandr Yakovlev uzun müddət Kanadada SSRİ-nin səfiri işləmişdir. Amerika Mərkəzi Kəşfiyyat İdarəsi onu ələ almış və SSRİ-nin dağılması istiqamətində ondan istifadə etmişdir. Moskvaya rəhbərliyə gətiriləndən sonra A. Yakovlev etnik qrupların arasında konfliktlərin qızışdırılmasında mətbuatdan geniş istifadə edirdi. Belə ki, bütün media onun əlində idi. Onu da demək lazımdır ki, Dağlıq Qarabağla bağlı bütün məsələlərdə o, Ermənistanın tərəfini saxlayırdı”.

Dağlıq Qarabağ problemi ilə bağlı xaricdə yaşayan erməni lobbisi xüsusilə fəallaşmışdı. “Nyu-York Taymes” qəzeti yazırdı ki, DQMV-nin Ermənistanın tərkibinə verilməsi haqqında tələblərin müdafiəsi üçün ABŞ-da keçirilən mitinqlərin, demək olar ki, hamısının təşkilatçısı erməni kilsəsidir. Bu, həqiqətən belə idi. Çünki bu işdə erməni Qriqoryan kilsəsi daha çox fəallıq göstərirdi. Kilsənin Azərbaycana qarşı apardığı təbliğata fikir verək: “Amerikanın səsi” radiostansiyası erməni redaksiyasının etirafıına görə, “aşkarlıq şüarı” ilə erməni Qriqoryan kilsəsi, erməni xalqının hərəkatına başçılıq etməyə və Dağlıq Qarabağın Ermənistanın tərkibinə qatılması tələbini irəli sürməyə başlamışdır. Erməni din xadimləri bildirmişlər ki, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinin Baş katibi Mixail Qorbaçov bu məsələni ermənilərin xeyrinə həll etməsə, daha qəti tədbirlərə əl atacaqlar.

1988-ci il fevral ayının 25-də Ermənistanın milli televiziyası ilə Erməni Qriqoryan kilsəsinin katalikosu Vazgen çıxış edərək demişdi: “Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsini tamamilə qanuni, Konstitusiyaya uyğun və təbii hesab edirəm. Bu günlər mən bizim xaricdəki kilsə təşkilatlarından çoxlu məktub alıram, onlar mənə zəng vururlar ki, Sovet hökumətinə müraciət edim və xahiş edim ki, Dağlıq Qarabağ məsələsinin Sovet İttifaqının Konstitusiyasına və Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayəti Xalq Deputatları Sovetinin qərarına əsasən ədalətlə həll etsin. Mən bu bəyanatlari də işə qoşmuşam və bizim hörmətli Mixail Qorbaçova teleqram vurub xahiş etmişəm ki, DQMV məsələsinin erməni əhalisinin xeyrinə həll olunmasına kömək etsin. Mən sizi əmin edirəm ki, DQMV məsələsi Moskvada SSRİ-də millətlərin öz müqəddaratını təyin etmək hüququna əsasən həll olunacaqdır. Məsələnin bizim xeyrimizə həll olunması naminə sakit halda, ağılla, təmkinlə işin axırını gözləməliyik. Əmin olun ki, DQMV məsələsinin həllində sizə hər cür köməklik etmək istəyən xaricdəki ermənilərin də iradəsi məhz belədir. Əks-təqdirdə biz məğlubiyyətlə üzləşə bilərik. Ehtiyatlı olun, mənim çıxışıma və ata nəsihətimə əməl edin”.

Avstraliyada nəşr olunan “Vohenpress” jurnalının baş redaktorunun müavini Luspan Meyzels Yerevana gəlib çıxmış və qayıtdıqdan sonra jurnalın 1988-ci il, 22-ci sayında erməni kilsəsində ən yüksək vəzifəli xadimlərdən biri ilə müsahibəsinin məzmunu haqqında geniş məqalə dərc etmişdir. Həmin din xadimi ilə görüş Vyanadakı erməni yepiskopu, professor Mesrop Krikoryanın yazılı tövsiyəsi ilə baş tutmuşdu. Bu söhbət indiki münaqişədə erməni ruhanilərinin strategiyasını və taktikasını tamamilə əyani və inandırıcı şəkildə nümayiş etdirir. Avstraliya jurnalistinə deyilmişdir: “Erməni kilsəsi rəsmən indiki münaqişə barəsində öz mövqeyini şərh edə bilməz, amma əmin ola bilərsiniz ki, qardaşlarımıza ürəyimiz yanır. Əgər kilsə öz münasibətini elan etmirsə, Ermənistan hökuməti və partiyası yerində sayırsa, onda Qarabağ ermənilərinin hüquqlarını kim müdafiə edə bilər? -sualına verilmiş cavabı olduğu kimi dərc edirik : - Biz yalqız deyilik. Xaricdəki qardaşlarımız siyasi cəhətdən heç bir məhdudiyyət görmürlər. Onlar bizim haqq işimizin müdafiə olunmasını öz hökumətlərindən tələb edə bilərlər və bu təzyiq, şübhəsiz, az sonra öz təsirini göstərəcək”.

Bəli, deyildiyi kimi də oldu. Xankəndidə kütləvi şəkildə keçirilən mitinq və tətillər, Livandan və Suriyadan göndərilən ilk silahlar, Əsgəranda iki gəncin öldürülməsi, Sumqayıtda törədilən qanlı aksiya bunlara əyani sübutdur.

Azərbaycana qarşı ən böyük təbliğat kampaniyasını aparanlardan biri də “Vatikanın səsi”dir. Bu radiostansiya ilk dəfə “Allahın səsi” adı altında 1931-ci ildə efirə çıxmışdır. Əsas məqsəd islam dinini parçalamaq, təriqətlərə bölmək, nüfuzdan salmaqdır. Radiostansiya getdikcə öz maddi-texniki bazasını gücləndirməyə başladı və onun ətrafına ermənilər və ermənipərəst alimlər, ideoloqlar, təbliğatçılar, politoloqlar toplaşdılar. Hal-hazırda “Vatikanın səsi” dünyanın 37 dilində efirə çıxır. Onun verilişlərində Dağlıq Qarabağ problemi öndə durur. Demək olar ki, hər gün dinləyicilər bu mövzuda müxtəlif verilişlərə qulaq asmalı olurlar.

Əfsuslar olsun ki, “Vatikanın səsi” öz həmvətənlərinə birtərəfli informasiyalar ötürür, bununla da, çox vaxt dinləyiciləri çaşdırır. Radiostansiya geniş şəkildə “Şuşanın dirçəlişi Fondu”nun fəaliyyətini işıqlandırır. Bu işdə onlara xaricdə yaşayan erməni diasporunun nümayəndələri kömək edirlər.

Ermənilərin apardıqları təbliğat mexanizminin çürümüş özüllər üzərində qurulduğu hamıya bəllidir. Yalan, böhtan, oğurluq onların xarakterini müəyyən edən şərtlərdəndir. Sumqayıtda baş verən hadisələrdə azərbaycanlıların “vəhşiliklərini” təbliğ edir, erməni ailələrinin isə azərilər tərəfindən xilas olunduqlarını dillərinə belə gətirmirlər. Bakılı yəhudi 23 iyul 1989-cu ildə, Təl-Əvivdə nəşr olunan “Kruq” məcmuəsində yazır : “Sumqayıt o şəhərdir ki, azərbaycanlılar erməniləri qəhrəmancasına ölümdən xilas edirdilər”.

Ayrı-ayrı məhəllə və mikrorayonlarda yaşayan Q.Nəsibyanı azərbaycanlı qonşusu S.Mirzəyev, Q.Ohanesyanı Q.Kərimov, E.Esayanı F.Kərimov, V.Sərkisyanı R. Tağıyev, A.Arutyunyanı X.İsmayılov, V.Xaçaturyanı Q.Hümbətəliyev, T.Arzumanyanı F.Eyvazov, R.Babayanı F.Məmmədov K.Melkumyanı S.Abbasov, S.Mirzəyanı S.Əliyev öz evlərində gizlətmiş, cinayət dəstələrindən qorumuşlar. Onu da deyim ki, belə hadisələr Sumqayıtda yüzlərlə olmuşdur.

Bunu erməni xalqı unutmamalıdır. Əfsuslar olsun ki, onların gözlərini qan örtmüşdür. Çünki həlli olmayan bir problemi qanla həll etmək niyyətində idilər. Rus yazıçısı Aleksandar Proxanov “Literaturnaya qazeta”da yazırdı ki, ilk qanı ermənilər tökmüşlər və davamı Sumqayıtda baş verdi.

1988-ci il, fevralın 28-29-da iğtişaşların qabağını sovet qoşunları ala bilərdi. Həmin hadisələrdən təxminən on gün əvvəl SSRİ Müdafiə Nazirliyinin 5424, 5426, 5456, 3219, 52332 saylı hərbi hissələri Sumqayıtın ayrı-ayrı məhəllə və mikrorayonlarında dislokasiya olunmuşdular, lakin hadisələrə müdaxilə etmirdilər. Onlar kənardan gözləmə mövqeyi tutmuşdular. Maraqlı fakt burasındadır ki, şəhərdə mitinqlər başlayanda Sumqayıt Şəhər Partiya Komitəsinin birinci katibi C.Müslimzadə məzuniyyətdə idi. Hadisələrdən xəbər tutan kimi Sumqayıta qayıtmış, hadisələri nəzarətə götürmüşdür. Mitinqçilərin “Qarabağ bizimdir!” şüarı ilə küçələrdə iğtişaş yaratmaq istəyənlərin qarşısını almaq üçün Müslimzadə general Zaytsevə və general Krayevə müraciət edərək, tələb etmişdir ki, qan tökülməmiş fəaliyyətə başlayın. Lakin onun tələbini yerinə yetirmədilər.

Hadisələrdə ermənilərin və erməni lobbisinin fəal iştirak etdiyini dəfələrlə qeyd etmişik. Bir faktı da qeyd etmək lazımdır ki, Sumqayıt hadisələrində Rusiyanın ayrı-ayrı regionlarından ezam olunmuş bir sıra hərbçilər, o cümlədən Aleksandr Qraçov, Vadim Muravyov, İqor Aqaev, Aleksandr Vorobyev və başqaları fəal iştirak edirdilər. Bütün bunlara baxmayaraq, nədənsə həmin adamlar məsuliyyətə cəlb olunmadılar.

Bu, bir daha onu göstərir ki, Sumqayıt hadisələrinin iştirakçıları və zərər çəkənləri müxtəlif millətlərə mənsub olsalar da, baş verənləri təkcə azərbaycanlıların üzərinə atmaq düzgün deyildir. M.Qorbaçov azərbaycanlıları əsassız olaraq ittiham etməklə onları haqlı tələblərindən yayındırmaq və Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin ermənilərin xeyrinə həll edilməsi üçün dünya ictimaiyyətində müsbət fikir formalaşdırmağa çalışırdı.

Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsindən, Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsindən SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə, Sovet İttifaqı Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə Dağlıq Qarabağda millətçi hərəkatın genişlənməsi haqqında teleqramlar göndərilir, qəti təbirlərin görülməsini tələb edirdilər. Moskva isə susur, “daxili işlərə qarışmayın,” -deyə, cavab verirdilər.

SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin əməkdaşı A. Kiçixin 1991-ci ilin yanvar ayında “Stolitsa” jurnalında yazırdı:" Biz Sumqayıt, Uzen və Oşda qanlı hadisələrin baş verəcəyi haqqında məlumatlı idik. Bu haqda SSRİ Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinə məlumat verdik. Onlar da Mərkəzi Komitəni xəbərdar etdilər. Bizim bütün yazılı və şifahi məlumatlarımız Mərkəzi Komitənin divarları arasında sükutla qarşılanırdı. Partiya rəhbərliyi separatçıların və cinayət dəstələrinin qarşısını almaqda heç nə etmədi”.

Göründüyü kimi, Sumqayıtda baş verən hadisələrdə SSRİ-nin yuxarı dairələrində maraqlı olan qüvvələr vardı. Bundan başqa, bir sıra iri dövlətlər də SSRİ -də milli münaqişə zəminində konfliktin yaranmasında separatçı qüvvələrə hər cür yardım göstərməkdə maraqlı idilər.

Nəticədə 1988-ci ilin fevral ayının 28-29-da Sumqayıtda erməni millətçiləri Moskvanın dəstəyi ilə qanlı aksiya törətdilər. Nəticədə 32 nəfər adam qətlə yetirildi. Onlardan 26-sı erməni, 6-sı isə başqa millətin nümayəndələri idi. Bu, Sumqayıt və sumqayıtlılar üçün çox gözlənilməz bir hadisə idi. Axı, 83 millətin və etnik qrupun nümayəndəsi yaşayan bir şəhərdə baş verən iğtişaşları, görəsən, kim və nə üçün təşkil etmişdir? Sözsüz ki, toplu şəkildə kütlə öz ixtiyarı ilə küçələrə çıxmamışdır. Deməli, bu hadisələrin sifarişçiləri, təşkilatçıları və icraçıları vardı. Kim idi, onlar? Bax, bu sual, hamını, ilk növbədə, Sumqayıt ziyalılarını düşündürməyə başladı. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, həmin günlər Moskvadan Dövlət Təhlükəsizlik Komitəsinin əməkdaşları Çernenko, Qalkin, Stepaşin, Nikolayev Sumqayıtda idilər. Onların Sumqayıta gəlməkdə məqsədləri nə idi? Və niyə iğtişaşların qarşısını almadılar? Bizdə olan məlumata görə, həmin adamlar Sumqayıtda baş verən hadisələrdən sonra Moskvaya qayıtmış, rəhbərlik onların rütbəsini artırmış, vəzifələrini yüksəltmişdir. Deməli, nəzərdə tutulan plan müvəffəqiyyətlə həyata keçirilmişdir.

(ardı var)

Eyruz MƏMMƏDOV,

əməkdar jurnalist

Xalq qəzeti.- 2013.- 1 mart.- S. 7.