SUMQAYIT 25 İL ƏVVƏL — fevralın 28-dən 29-na keçən gecə Tarixə obyektiv baxış

Tarixə obyektiv baxış

(əvvəli otən saylarımızda)

Sumqayıtda qan axıdılandan sonra erməni millətçiləri çirkin təbliğat mexanizmini işə saldılar. Mart ayının əvvəllərində Sumqayıtda həlak olmuş ermənilərə Stepanakertdə abidə qoyuldu.

Yazıçı P.Lyukimson “Sumqayıt bir yəhudinin gözü ilə” kitabında yazırdı:"Operatorlar çox soyuqqanlı şəkildə Sumqayıtda baş verən hadisələri ilk dəqiqələrindən lentə aldılar. Bir neçə gündən sonra isə Avropa telekanallarında göstərməyə başladılar". Bununla onlar film vasitəsilə azərbaycanlıları başkəsən, quldur və bandit bir millət kimi qələmə verməyə çalışırdılar.

Dağlıq Qarabağda yaradılan “Krunk” cəmiyyətinin millətçi siyasəti Sumqayıtda öz yerini tapmışdı. SSRİ Baş Prokurorluğunun istintaq qrupu Sumqayıtda fəaliyyətə başladı. Belə məlum oldu ki, ayrı-ayrı müəssisə və təşkilatlarda “Krunk”un fəal üzvləri ermənilər arasında gizlin təbliğat işi aparırdılar. Bunlardan bir neçəsini misal çəkmək olar. Azərbaycan boru-prokat zavodunda baş mühəndisin müavini Osipov, orta məktəb müəllimi Akopov, kimya istehsalat birliyində sex rəisi Abramyan, superfosfat zavodunda növbə rəisi Babayan, sintetik-kauçuk zavodunda sex rəisi Qazarov və başqaları. “Krunk” cəmiyyətinin üzvləri ayda 10 manat üzvlük haqqı toplayırdılar. Kim imtina edirdisə, onları qara siyahıya salırdılar. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, hadisələrdən əvvəl Sumqayıtda 17 min erməni yaşayırdı. Əksəriyyəti gəlirli yerlərdə, bəziləri isə qeyri-leqal şəkildə məhsul istehsalı ilə məşğul idilər. Sumqayıtda mebel, trikotaj, ayaqqabı və daş karxanaları sahələri onların əlində idi və ayda külli miqdarda vəsait toplayırdılar. Baş verəcək hadisələrdən qabaqcadan xəbərdar olan “zirək” ermənilər 1987-ci ilin dekabr, 1988-ci ilin yanvar-fevral aylarında əmanət kassalarında olan bütün pullarını çıxardıb şəhəri tərk etmişdilər. Onları buna məcbur edən nə idi? Bütün bunlar qabaqcadan planlaşdırılmış təxribatın ilk rüşeymləri idi. Təhlükədən uzaqlaşmaq üçün “Krunk”un üzvləri Sumqayıtı tezliklə tərk etdilər.

Maraq üçün həmin vaxt kassalardan çıxarılan pulların sahiblərinin familiyalarını təqdim edirik: N.Ağacanyan-16765 r., S.Gevorqyan-11244 r., K.Martirosyan-8730 r., Z.Melkumyan-13580 r, R.Mikaelyan-7610 r., V.Avanesova-13760 r., A.Poqosyan-9360 r., A.Tanyan-5619 r., S.Kaprielova-16697 r., Q.Qaxşiryan-8795 r., R.Sərkisyan-7752 r., S.Ağanbekyan-6754 r., Q.Akopov-6519 r., A.Sarkisyan-8880 r., Q.Davidyants-8202 r., B.Sərkisyan-5377 r., L.Babayan-17890 r., A.Ambartsumyan-12760 r., R.Tomosyan-8670 r., J.Xaçaturyan-8877 r., E.Baqdasaryan-9228 r., K.Xankoryan-6574 r., M.Azaryan-8570 r...

Ermənistanda “Qarabağ bizimdir!” şüarı altında mitinqlər keçirilirdi. Yerevanda, Xankəndidə və Ermənistanda yaşayan bütün azərbaycanlıları qovmaq, müqavimət göstərənləri qətlə yetirmək şüarları səslənməyə başlandı.

Haşiyə: 29 oktyabr 2010 - cu il saylı “Azərbaycan konqresi” (rus dilində, Moskvada nəşr olunur) qəzeti əlimə düşdü. Burada uzun müddət Sumqayıt Kimya Sənayesi birliyində baş mühəndis vəzifəsində çalışan milliyyətcə yunan olan Lazar Avlastimovun “Mən bu xalqa borcluyam” adlı müsahibəsi dərc olunmuşdur. Həmin müsahibədən bir parçanı maraqlı bilib oxucuların diqqətinə çatdırmaq istərdim. “Sumqayıtda baş verən hadisələrdən sonra mən və Azərbaycan Respublikası Nazirlər Sovetinin sədr müavini M. Məmmədovla Yerevana yola düşdük. Məqsəd Sumqayıtdan Yerevana pənah aparan ermənilərlə görüşmək, onları geri qaytarmaq idi. Niyyətimizi bilən Ermənistan hökuməti buna etiraz etdi. Bizim söhbətimiz alınmadı. Sumqayıtdan gəldiyimizi bilən bir qrup azğınlaşmış gənc qaldığımız pansionata hücuma keçdi, bizə təzyiqlər göstərildi, təhqirlər yağdırıldı. Bir gün axşam eyvana çıxıb siqaret yandırdım, bu vaxt bir erməni mənə yaxınlaşdı və dedi:

— Yaxşı oldu. İndi onları bütün dünyada biabır edəcəyik. — Necə? - deyə soruşdum. — Çox asan. Hadisələri video kameraya çəkmişik. Bilirdik ki, Sumqayıtda erməniləri qətlə yetirəcəklər.

Təəccübləndim. Mənə hər şey aydın oldu. Ertəsi gün bir fəhlə ilə görüşməli idik, o, məni tanıyırdı. Lakin ona da imkan vermədilər ki, bizimlə söhbət etsin. Bir gün pəncərə önündə dayanmışdım. İki gənc erməni öz aralarında söhbət edirdilər. Mən erməni dilini yaxşı bildiyimdən onlara qulaq asmağa başladım. Söhbətdən məlum oldu ki, onlar Bakıdan gələn nümayəndələrin qəhvələrinə zəhər qatıb, onların hamısını öldürmək niyyətləri vardı. Təcili onlardan ayrılıb bizə ayrılmış otağa daxil oldum və Məmmədova dedim.

— Biz getməliyik.

— Nə olub, axı işimizi hələ qurtarmamışıq.

— Sözümə inanın və gəlin çıxaq gedək, yolda izah edərəm.

Sonra bizi gizlin yolla Yerevandan çıxartdılar".

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Sumqayıtda 32 nəfər adam öldürülmüşdü. Erməni və ermənipərəst mətbuat isə 32 nəfərin yox, 500, 1000 nəfərin həlak olduğunu bildirirdilər. SSRİ Baş Prokurorunun müavini A.Katusevlə 1988-ci ilin aprel ayında “İzvestiya” qəzetində müsahibə dərc olunmuşdu. Aleksandr Filippoviç Sumqayıtda baş verən hadisələri Dağlıq Qarabağ hadisələri ilə bağlayırdı. O qeyd edirdi ki, “fevralın 22-də DQMV-də başlanmış kütləvi ixtişaşlar Azərbaycanın ən böyük sənaye mərkəzlərindən biri olan Sumqayıtda vəziyyəti gərginləşdirmişdi. Nəticələr məlumdur: 32 nəfər adam ölmüşdür. 94 təhrikçi və iştirakçı həbs edilmişdir”. Ermənilər Katusevin rəsmi bəyanatına inanmaq istəmir, mətbuatda böhtan xarakterli yazılarla çıxış edir, oxucuları çaşdırır, azərbaycanlılara qarşı nifrət hissi oyadırdılar.

Katusev müsahibəsində daha sonra bildirdi ki, Sumqayıtda yayılan şayihələr, uydurmalar istintaqın işinə mane olurdu.

“Krunk”un fəal üzvü Babayan Moskvadan gələn nümayəndələri görüb qışqıra-qışqıra danışmağa başladı ki, bu gecə, yəni martın 3-də Səməd Vurğun adına mədəniyyət sarayının arxasında iki erməni uşağının başını kəsib atıblar. İstintaq qrupunun rəhbəri, SSRİ Baş Prokurorluğunun mühüm işlər üzrə müstəntiqi V.Qalkin təcili olaraq söylənilən faktı yoxlamaq üçün hadisə yerinə adam göndərdi. Şayiə yalan çıxdı. Sonralar Babayan kimiləri qeyd etdilər ki, 15 nəfər erməni qadınını öldürüb, Corat qəsəbəsinin qəbiristanlığına atıblar. Bu şayiə də yalan oldu. Guya Ceyranbatan gölünün yanında erməni millətindən olan bir qrup adam yandırılmışdır. Müstəntiqlər “hadisə” yerindən qayıdıb bu xəbərin də yalan olduğunu bildirdilər.

Katusevin müsahibəsində maraqlı bir fakt ermənilərin iç üzünü ifşa etdi. Müsahibədə deyilirdi: “Bu yaxınlarda istintaq qrupuna Ermənistan sakini Q.Ulubabyanın məktubu daxil olmuşdur. O, məktuba A.Qriqoryanın ərizəsini də əlavə etmişdir. Ərizədə kütləvi ixtişaş zamanı onun arvadının və üç uşağının həlak olduğu bildirilirdi. Bu vəziyyətlə əlaqədar olaraq Qriqoryan iyulun 4-də SSRİ Prokurorluğunun müstəntiqinə eynən aşağıdakıları qeyd etmişdir: ”Biz hamımız — mən, arvadım, oğlum Pavel və qızım Yelena sağ-salamatıq. Mənim heç vaxt Vladimir adında oğlum olmayıb. Guya, arvadım və uşaqlarım həlak olublar. Mən bu barədə heç kimə deməmişəm və bununla əlaqədar Moskvaya da getməmişəm. Mənim adımdan yazılmış ərizənin surəti mənə təqdim edilmişdir. Lakin imza mənim deyil. Bu ərizədə göstərilənlər uydurmadır".

Bu cür uydurmalar erməni şovinistləri tərəfindən hər gün yazılır, müxtəlif instansiyalara göndərilirdi. Vaxt keçdikcə ermənilərin təbliğat mexanizminin yalan və böhtan üzərində qurulduğu hamıya bəlli oldu.

Sual olunur: Sumqayıtda baş verən hadisələrin qarşısı alına bilərdimi? Mənə elə gəlir ki, alınardı. Lakin gözə görünməyən qüvvələr vardı ki, Sumqayıt hadisələrində maraqlı idilər.

1988-ci ilin iyul ayının 18-də SSRİ Ali Sovetinin sessiyasında M.Qorbaçov tribunadan çıxış edərək demişdir ki, “qoşunlar Sumqayıta bir neçə saat gecikmişdilər”.

Bu ağ yalan idi. Bu yalanı SSRİ müdafiə naziri D.Yazov ifşa etdi. Onun bu sətirlərin müəllifinə verdiyi müsahibəyə belə cavab verdi. “Sovet qoşunu heç bir vaxt, heç bir yerə gecikmir. Mən Ali Baş Komandanın əmri olmadan şəhərdə komendant saatı elan edə bilməzdim. Qorbaçov Sumqayıtda iğtişaşların baş alıb getdiyindən xəbərdar idi, lakin nədənsə susurdu. Qətllərin sayı artanda mən bu əmri aldım və Sumqayıtda komendant saatı elan etdim”. Deməli, bu əvvəlcədən planlaşdırılmış bir aksiya idi.

Bu, təxribatı ifşa etmək üçün mütləq Sumqayıtda baş verən hadisələrin izinə düşmək lazım idi. Bunu özümüz etməsəydik, əvəzimizə kim edərdi? “Sumqayıtın əks-sədası” sənədli filmi də belə yarandı.

Sumqayıtda baş verən hadisələrlə bağlı araşdırmaların ilk müəllifləri biz - mən Eyruz Məmmədov və kino-rejissor Davud İmanov oldu. İllər keçdi, bu məsələ ilə başqaları da maraqlanmağa başladılar.

Sənədli filmin necə başa gəldiyi haqqında oxuculara məlumat vermək də maraqlı olardı. Mən və mərhum dostum Davud İmanov ilk dəfə bu haqda Sumqayıt Şəhər Partiya Komitəsinin rəhbərliyinə məlumat verdik (söhbət 1990-cı ilin yay aylarından gedir - müəllif). Sözdə irəli sürdüyümüz ideyanı bəyəndilər. Lakin kabineti tərk edən kimi, bu haqda Azərbaycan Kommunist Partiyası Mərkəzi Komitəsinə və dövlət təhlükəsizlik orqanlarına məlumat verildi. Filmin çəkilişinə qadağa qoyuldu.

Lakin biz sözümüzdə israrlı idik. Sənədli film çəkilməli idi. Sumqayıtda baş verən hadisələrdə yeniyetmə və gəncləri ətrafına toplayan qatı cinayətkar Eduard Qriqoryandan ilk müsahibəni almaq istəyirdik. O, Stavropol vilayətinin Budyonovsk şəhərində həbsxanada yatırdı. Bu haqda sonra ətraflı məlumat verəcəyik.

Davud İmanovla birlikdə AzTV-nin rəhbərliyinə müraciət etdik, onlardan xahişimiz bu oldu ki, Moskvaya getmək üçün bizə ezamiyyə vərəqəsi versinlər. Biz öz vəsaitimiz hesabına çəkilişləri aparacağıq. Lakin bizə etiraz etdilər.

Davud İmanov “Azərbaycanfilm”də çalışırdı. Oradan da eyni cavabı aldıq. Aydın oldu ki, hər iki təşkilatı artıq məlumatlandırmışlar. Bu, bizim kəskin etirazımıza səbəb oldu. Ermənilər dünya ictimaiyyətinə Sumqayıtda baş verən hadisələr haqqında hədyanlar yağdırırdılar, biz isə həqiqəti üzə çıxartmaq istəyirdik, buna isə mane olurdular. Yaxşı ki, dünyada yaxşı adamlar var. Həmin illərdə məşhur kinorejissor Rasim Ocaqov “Ocaq” kino-studiyasını yaratmışdı. Biz ona da müraciət etdik, niyyətimizi bildirdik. Bir müddət dinmədi. Sonra dedi: — “Etiraz etmirəm. Lakin studiyanın maddi imkanı demək olar ki, yox dərəcəsindədir”.

Biz maddi vəsaitin tapılacağını ona bildirdik. Razılıq verdi. Bizimlə müqavilə imzaladı. Sevincimizin həddi-hüdudu yox idi. Lakin bu sevincimiz uzun çəkmədi. Sumqayıt avtokombinatı bizə maşın ayırmaqdan imtina etdi. Söylədilər ki, Azərbaycanı tərk etmək üçün respublika nəqliyyat naziri rəsmən icazə verməlidir. Dilxor olsaq da ruhdan düşmədik. Nazirə məktub yazıb nazirliyə yollandıq. Məktubumuz qəbul olundu. Lakin nazir mikroavtobusun ayrılmasına icazə vermədi. Sumqayıt avtokombinatın rəhbərliyinə qadağa qoydu. Biz kor-peşman Sumqayıta qayıtdıq. Belə qərara gəldik ki, Sumqayıt Şəhər Xalq Deputatları Soveti İcraiyyə Komitəsinin sədri Rasim Eminbəylinin yanına gedək. Çünki o, bizi dəstəkləyirdi və filmin tezliklə çəkilməsində maraqlı idi, hətta özünün bəzi məsləhətlərini də vermişdi. Kabinetinə daxil olduq. Rasim müəllim hiss etdi ki, əhval-ruhiyyəmiz heç də ürəkaçan deyildir. Gülə-gülə soruşdu: — Nə hadisə baş verib, çox pəjmürdə görünürsünüz ?

Biz məsələni təfsilatı ilə danışdıq.

— Ermənilər bizə hər yerdə damğa vururlar, biz isə bu damğanı dəlil və sübutlarla üstümüzdən götürmək istəyirik, bizə hər yerdə mane olurlar, — Davud dilxor halda dedi.

Rasim müəllimin sifəti ciddiləşdi, katibəsinə tapşırıq verdi ki, avtokombinatın rəhbərini təcili yanına çağırsın.

Bir müddətdən sonra avtokombinatın rəisi otağa daxil oldu. Bizi gərəndə məsələnin nə yerdə olduğunu duydu. Rasim müəllim müqəddiməsiz-filansız dedi:

— Təcili olaraq bu yoldaşlara təzə bir mikroavtobus ayırırsan. Sübh tezdən Stavropola yola düşməlidirlər.

Rəis bir anlığa duruxdu. Sonra astadan dedi:

— Rasim müəllim, bunun üçün nazirin icazəsi lazımdır.

Rasim müəllim əvvəlcə tutuldu və sonra ucadan bildirdi.

— Mən şəhərin meriyəm. Hər şeyə cavabdeh də mənəm. Sumqayıtda baş verən hadisələr ola bilsin, sizin nazirinizi narahat etməsin, amma məni narahat edir. Nədir, ermənilərin qabağından qaçmalıyıq? Bu cavan oğlanlara heç kim kömək etmək istəmir. Öz təşəbbüsləri ilə hadisələrin izinə düşmək, əsl həqiqəti üzə çıxarmaq istəyirlər. Biz onları alqışlamaq və dəstək vermək əvəzinə, yaxamızı kənara çəkirik. Get, maşını hazırla, bütün məsuliyyət mənim boynuma. Naziriniz sənə irad tutsa, mən onunla danışaram. Rasim müəllim axşam bizi yenidən yanına çağırdı. Və bizə iki hərbi maşının nömrəsini verdi.

— Orqanlardan almışam. Azərbaycandan çıxan kimi nömrələri dəyişin, Həmin vilayətdə ermənilər çoxdur. Hər şey ola bilər.

Biz minnətdarlığımızı bildirib kabineti tərk etdik. Ertəsi gün Stavropola yola düşdük. Gecə Rusiyanın sərhədini keçdik. Nömrələri dəyişmək yadımızdan çıxdı. Budyonovska çatdıq. Mehmanxanada yer aldıq. Çəkiliş qrupumuzdan iki nəfər yorğun olduğundan sərin hava almaq üçün həyətə düşdülər. Siqaret çəkə-çəkə söhbət edirdilər. Şəhərdə yaşayan bir neçə erməni onlara yaxınlaşdılar, söz atdılar, arada mübahisə düşdü, bu vaxt rus milisi gəlib bizim uşaqları tutub bölməyə apardı.

Bu, bizə qarşı olan ilk təxribat idi. Rüşvət verib onları birtəhər azad edə bildik. Budyonovskda yaşayan azərbaycanlılar bizə dedilər: “Sumqayıtdan gəldiyinizi bildirməyin, çəkiliş aparmağınızdan da heç kimin xəbəri olmamalıdır, yoxsa qoymayacaqlar. Həm də bilsələr ki, Sumqayıtdan gəlibsiniz, qan düşə bilər”.

Bizə hər şey aydın oldu. Qriqoryan bizə müsahibə verməkdən imtina etdi. Çünki o, Azərbaycanda olanda erməni millətçiləri kütləvi informasiya vasitələrində hay-küy qaldırmağa başladılar. Sözlərindən belə başa düşmək olardı ki, guya onlar Qriqoryanın təhlükəsizliyindən narahatdırlar. Bakıda ona təzyiq edirlər, işgəncə verirlər, təcridxanada onu öldürə bilərlər və s. Nəticədə onu Azərbaycandan alıb Rusiyaya, Stavropol vilayətinin Budyonovsk şəhərinə gətirdilər. Bu işdə canfəşanlıq göstərənlər isə Kaputikyan, Balayan, Staravoytova, Əlixanyan-Bonner və başqaları idi.

(ardı var)

Eyruz MƏMMƏDOV,

əməkdar journalist

Xalq qəzeti.- 2013.- 2 mart.- S. 5.