Siyasi sosiallaşmabu prosesə təsir edən amillər

 

Əvvəlcə “sosiallaşma nədir?” sualına cavab tapaq. Qeyd edək ki, bu proses insanın cəmiyyətə adaptasiyası deməkdir. Yəni, o, artıq cəmiyyətin fəal bir üzvünə çevrilir. Başqa sözlə,  sosiallaşma insanın fəal vətəndaş, bir şəxsiyyət kimi formalaşma prosesidir. Liderlik isə şəxsiyyət kimi formalaşmanın ən yuxarı pilləsidir (super ego -Z.Freyd). Çünki şəxsiyyət kimi formalaşmada biolojipsixoloji amillərlə yanaşı, sosial təsir amilimövcuddur. Sosial amil dedikdə, ictimai-siyasi fəaliyyət nəzərdə tutulur ki, nəticədə bu, fəal vətəndaşı yaradır.

Sosiallaşma üçün, ilk növbədə, mühit — cəmiyyət, insanın buna psixoloji hazırlığı və sosiallaşmaya olan ehtiyac kimi amillər mühüm rol oynayır.

Bəs siyasi sosiallaşma nədir? Prosesi formalaşdıran amillər hansılardır? Bu proses hansı cəmiyyətdə realdır? Siyasi sosiallaşma insanların siyasi münasibət davranışlarda cəhd göstərdiyi uzunmüddətli, bəzən ömürlük bir prosesdir. Prosesin yüksək nöqtəsi siyasətdə birbaşa iştirak ya siyasi qərarlara təsir etmə gücüdür.

Siyasi sosiallaşma üçün vacib olan ilk amil  siyasi dil”dir. Başqa sözlə, ümumən siyasəti anlamaq, maraqlanmaq, fikir yürütmək məsələlərə münasibət bildirməkdir. Siyasi sosiallaşmanı iki mərhələyə ayırsaq, birinci mərhələnin vətəndaşın ictimai-siyasi proseslərə marağının olması onlara yaxından diqqət yetirməsini qeyd etməliyik. Çünki cəmiyyətdən kənarda bir sistem mövcuddur ki, birbaşa dolayısı yolla cəmiyyətə təsir gücünə malikdir. Əslində isə həmin sistem ümumi mühitin bir hissəsidir. hər bir vətəndaş həmin mühitin, cəmiyyətin sistemin tam hüquqlu bir üzvüdür. Təbii olaraq da onun müəyyən sosial siyasi funksiyaları, öhdəlikləri vardır. Cəmiyyətin siyasi həyatı da məhz insanlar arasındakı siyasi əlaqələrin təcəssümü cəmidir.

Prosesdə ikinci mərhələ, ya da başqa cür desək, prosesin formalaşmasında vacib rol oynayansosial-siyasi agentliklər”dir. Bu agentliklərə ailə, məktəb-universitet, sosial qruplar, siyasi təsisatlar  (bunlara siyasətin sosial əsasları da demək olar)  media daxildir. Yəni, ailədən siyasi sosiallaşmaya maraq başlayır, sonra bu maraq təhsil dövrünü əhatələyir, daha sonra həmfikir mühit, ya sosial qruplarda möhkəmlənir ki, bu da nəticədə vətəndaşı siyasi proseslərdə real iştirakçıya çevirir.

Beləliklə, proses vətəndaşda siyasi fikri, vətəndaşların cəmində isə ictimai-siyasi rəyi formalaşdırır. Medianın prosesdəki rolu olduqca əhəmiyyətlidir. Hətta jurnalistləri siyasi sosiallaşmanın aktiv iştirakçıları da adlandırmaq olar. Kütləvi informasiya vasitələri (KİV) hakimiyyətin IV qoludur,  həmçinin siyasi təsisatdır.

Siyasi sosiallaşma üçün siyasi etika siyasi etibarlılıq da mühüm təsiredici amillərdir. Siyasi etika siyasi sistemin siması kimi çıxış edərək vətəndaşın siyasətdə iştirak normalarını formalaşdırır, siyasi etibarlılıq isə vətəndaşın bu proseslərdə gedəcəyi yolu, “döyəcəyi qapınımüəyyənləşdirir.

Digər bir məsələyə nəzər salaq. Vətəndaşın sistemə olan təbii cavab reaksiyası onun siyasi fəal ya qeyri-fəal vətəndaş olduğundan asılıdır ki, bu da insanların qarşısınahər kəs siyasi fəal vətəndaş olmalıdırkimi bir məcburiyyət qoymur. Lakin insanların təbii olaraq öz hüquq öhdəliklərini bilməsi, özünü cəmiyyətin sistemin tamhüquqlu bir üzvü kimi hiss etməsi, lazım gəldikdə vətəndaş mövqeyini ortaya qoya bilməsi birmənalı şəkildə dəstəklənəndir. Vətəndaş bilməlidir ki o azad, intellektual fiziki şəxsdir onun hər hansı bir sistemdən asılılığı yoxdur, heç nəyə tabe deyil, sadəcə, tamın bir hissəsidir. təbii olaraq da məsələlərdə öz fikrini ortaya qoya bilmə, tələb etmə hüququ vardır. Vətəndaş hüquq vəzifələrini bilməlidiranlayışı tələb təklif prosesinin obyektivliyini təmin edir. Bu, vətəndaşın cəmiyyət sistem qarşısında məsuliyyətini məlumatlılığını artırır ki, hər bir vətəndaş da ən azından yaşadığı cəmiyyəti tanımalıdır.

Burada həmçinin dövlətin məsuliyyətinin artması amili unudulmamalıdır. Aydındır ki, bəzi dövlətlərə öz hüquqlarından bixəbər vətəndaşlarını idarə etmək daha asandır. Ona görə bu məsələdə-maariflənmədə, ilk növbədə, fərd cəmiyyət maraqlı olmalıdır. Bir növ vətəndaş öz müqəddəratını özü həll etməlidir sistem bu yolda kömək-vasitəçi rolunu oynamaqdadır.

Siyasi sosiallaşma prosesi cəmiyyətə sistemlərə görə fərqlənir. Totalitar avtoritar cəmiyyətlərdə siyasi sosiallaşmadan söz gedə bilməz. Çünki şəxsiyyətin azadlığı məhdudlaşdırılır. Demokratik cəmiyyət isə bütün həlləri yuxarılar ilə aşağıların konsesusunda görür. bu tip cəmiyyətlər fərdin şəxsiyyət-vətəndaş kimi formalaşmasında maraqlıdır. Digər tərəfdən prosesə olan mikro makro mühitin təsiri danılmazdır. Çünki mikro mühitdə, plüralizmin olmadığı yerdə sən olmasan belə, siyasət özü səninlə məşğul olur. Müxtəlifliyin olduğu yerdə isə situasiya fərqlidir.

Sosiallaşma ilə siyasi sosiallaşmanın fərqi nədir? İnsan, ilk növbədə, sosiallaşma prosesini seçir. İkinci mərhələ artıq vətəndaş kimi siyasi sosiallaşma prosesinə qoşulmaqdır ki, bu da onun siyasi fəal vətəndaş olub-olmamasından, bunu istəyib-istəməməsindən asılıdır.

Azərbaycan həyatına nəzər salsaq, fikrimcə, cəmiyyətimizdə ictimai həyatın siyasi proseslərin ən aktiv iştirakçıları gənclər onların yaratmış olduğu sosial qruplardır. Bu gün Azərbaycanda əksər insanların siyasi sosiallaşma prosesinə qoşulması məhz yeniyetməlik gənclik yaşlarına təsadüf edir.

Çox nadir hallarda ailələr övladlarının siyasi-ictimai proseslərdə aktiv olmasına maraqlı olurlar. Ona görə azərbaycanlı gəncin bu proseslərdə sərbəst mövqeyi ya onun tələbəlik illərinə, ya da ictimai fəallıq dövrünə təsadüf edir. Çünki gənclərin sosial-siyasi proseslərə qoşulması onlara bir növ ictimai-siyasi dəyərlərin təlqini, ya da özləri tərəfindən özləri üçün yeni ideologiya, dəyərlər sistemini yaratması deməkdir.

Media sosial qrupların, üzvü olduğumuz təşkilat ya müxtəlif adda qurumların prosesdəki rolu danılmazdır, effektivdir bu prosesin davamlı olmasını sığortalayır. Gənclərin fəal sosial-siyasi vətəndaş mövqeyi, ən azı, ölkədə 50 il bundan sonrakı vətəndaş cəmiyyətinin fərqli olacağından  xəbər verir.

 

Günel ABDULLAYEVA,

 

politoloq

 

Xalq qəzeti.- 2013.- 2 iyul.- S. 9.