Oğuz yurdu, Dədə Qorqud diyarı, dastanlar ünvanı Bayburt

Türkiyənin təbiətinə görə gözəl vilayətlərindən biri olan Bayburt dünya türkləri üçün mühüm əhəmiyyətə malik məkan kimi diqqəti cəlb edir.

Bunun səbəbi odur ki, bu gözəl diyardakı bir çox yerlər xüsusilə şifahi xalq yaradıcılığının möhtəşəm səhifələrindən biri olan və oğuz türklərinin tarixi yaşantılarını, adət-ənənələrini özündə əks etdirən “Kitabi-Dədə Qorqud” dastanındakı adlarla uyğunluq təşkil edir. Bəzi tarixçilər isə əsaslandırdıqları elmi faktları ortaya qoyaraq qeyd edirlər ki, oğuzların mənəvi atası Dədə Qorqudun qəbri də məhz buradadır. Hazırda Bayburtdan təxminən 40 kilometr məsafədə yerləşən Masat kəndində Dədə Qorqudun tarixi türbəsi ucalır. Uzun illərdir, yerli əhali bu türbəni göz bəbəyi kimi qorumuş, dağıntılara məruz qalmasına imkan verməmişdir. Onu da deyək ki, bəzi tarixçilər Masat kəndinin adını dastandakı Basat adı ilə eyniləşdirirlər. Yəni türk dünyasının incisi olan bu vilayət, həm də Türkiyə və Azərbaycanın ortaq tarixini, xalqlarımızın birgə keçmişini özündə əks etdirən nadir yerlərdən biridir. Azərbaycandan olan bir qrup həmkarımla birlikdə hər iki ölkənin insanları üçün maraqlı olan tarixi məkanları gəzdikcə bu reallığı bir daha dərk edirdim.

Bayburt və Ərzurum vilayətlərinə olan səfərimizin təşkilatçısı son dövrlər böyük yeniliklərə imza atan, yeni-yeni mühüm layihələr həyata keçirərək regionun turizm infrastrukturunu möhkəmləndirməklə birlikdə tanıtımını gerçəkləşdirən Şimal-Şərqi Anadolu İnkişaf Agentliyi (Kuzeydoğu Anadolu Kalkınma Ajansı –KUDAKA), Türkiyənin Azərbaycandakı səfirliyinin mədəniyyət müşavirliyi və Türkiyə Hava Yolları idi. Media mənsubları ilə birlikdə öncə İstanbula uçduq. Günəşin şəfəqləri yeddi təpə üzərində qurulan nəhəng şəhəri işıqlandıranda bura çatdıq. Təyyarənin illumunatorundan uzun müddət yaşadığım, təhsil aldığım, gəncliyimin ən mənalı illərinin keçdiyi doğma şəhəri seyr etməkdən doymurdum. Ümid edirdim ki, Bayburta və Ərzuruma getmədən öncə İstanbulda dəfn olunan qızımın məzarını ziyarət edəcək, tələbə yoldaşlarımla görüşəcəyəm. Ancaq səfər qrafiki o qədər sıx idi ki, bütün bunlara vaxt qalmırdı. Bu isə daxilən məni sıxır, kədərləndirirdi... Türkiyə Hava Yollarına aid təyyarə ilə Ərzuruma, oradan isə Bayburta gələndə bu yerlərin təbii gözəlliyi, göz oxşayan mənzərəsi insana bütün problemlərini unutdurur, çox qəribə bir mənəvi rahatlıq bəxş edirdi.

Anadolunun şimal-qərbində, Çoruh çayının aşağı vadisində, dəniz səviyyəsindən 155 metr yüksəklikdə, yaşıllıqlarla örtülü mənzərəli bir məkanda yerləşən Bayburt, ümumilikdə Şərq ölkələrinin şəhərlərinə xas olmayan bir xüsusiyyəti ilə diqqətimi cəlb etdi. Burada şəhərin düz ortasından keçən nəhəng Çoruh çayı Bayburtu iki yerə bölür. Bu mənzərə Rusiyadakı və Avropadakı bəzi şəhərləri xatırladır. Çayın kənarlarında muncuq kimi düzülən gözəl binalar isə Bayburtun gözəlliyinə gözəllik qatır. Şəhər turistlərin cəlb olunması baxımından yaxşı perspektiv vəd edir. İstər ərzaq, istər otel, istərsə də xidmətlər Türkiyənin digər vilayətlərinə nisbətən daha münasibdir. İnsanlarına isə söz ola bilməz. Səmimi, mehriban, gülərüzdülər. Hələ sizin Azərbaycandan gəldiyinizi bilsələr, “ata yurdumuzdan gəlibsiniz”-deyərək necə sevindiklərinin, sizə necə böyük hörmətlə yanaşdıqlarının bir daha şahidi olacaqsınız. Bəlkə də bunun bir səbəbi bu vilayətdəki oğuz türklərinin öz adət-ənənələrini yüksək səviyyədə qoruyub saxlamasıdır...

Səfərimizə Masat kəndindəki Dədə Qorqud türbəsinin yaxınlığında keçirilən ənənəvi XIX Beynəlxalq Dədə Qorqud mədəniyyət və sənət şöləninə qatılmaqla başladıq. Tədbirdə iştirak etmək üçün bəzi Balkan ölkələrindən, o cümlədən Azərbaycandan da folklor qrupu gəlmişdi. Burada çıxış edən istər Azərbaycan nümayəndələrinin, istərsə də Türkiyə rəsmilərinin hər biri qardaşlığımızı, həmrəyliyimizi, sarsılmaz dostluğumuzu vurğulayır, türk dünyasının gələcəyini bu iki ölkə arasında sıx strateji tərəfdaşlığın müəyyənləşdirəcəyini qeyd edirdilər. Çıxışlarda Azərbaycana və onun qətiyyətli Prezidenti İlham Əliyevə ünvanlanan xoş sözlər hər birimizi qürurlandırırdı. Bir daha anlayırdıq ki, dövlət başçımızın türk dünyasının inteqrasiyası istiqamətində istər enerji, istər iqtisadi, istər mədəni, istərsə də digər sahələrdə həyata keçirdiyi böyük siyasət türk xalqı tərəfindən böyük rəğbətlə, məhəbbətlə qarşılanır.

XIX Beynəlxalq Dədə Qorqud mədəniyyət və sənət şöləni Bayburt şəhərində də möhtəşəm tədbirlərlə davam etdirildi. Azərbaycanlı incəsənət xadimlərinin parlaq çıxışları tədbiri izləyən bayburtlular tərəfindən hərarətli alqışlarla qarşılanırdı. “Yaşa mənim xalqım, yaşa Azərbaycan” mahnısı səslənəndə isə yer yerindən oynadı, alqışlar səmada əks-səda verdi. Bir qrup azərbaycanlı jurnalistlə birlikdə alqış sədaları altında səhnəyə çıxaraq üçrəngli bayrağımızı dalğalandırdıq. Tədbirdə iştirak edən türkiyəli deputatlar və rəsmi şəxslər də bizə qoşuldular. Bu zaman “Yaşasın Azərbaycan!” sədaları yəqin ki, Bayburt şəhərinin hər tərəfindən eşidilə bilərdi...

Şöləndən sonra Bayburt vilayətinin valisi Həsən İpək və şəhər bələdiyyəsinin sədri Hacı Əli Polat Azərbaycandan gələn jurnalistləri qəbul etdi. Səmimi şəraitdə keçən görüşdə Həsən bəy ulu öndərimiz Heydər Əliyev ilə bağlı xatirələrindən söz açdı. Qeyd etdi ki, o, 1991-1992-ci illərdə dəfələrlə Naxçıvana gəlmiş, türk dünyasının böyük oğlu ilə görüşmüşdür. Həmin illərdə blokada vəziyyətində olan və erməni təcavüzünə məruz qalan qədim diyarımızda bir sıra ərzaq məhsullarının çatışmazlığını aradan qaldırmaq üçün Naxçıvan Muxtar Respublikasının rəhbərliyi ilə aparılan danışıqlarda Həsən bəy də iştirak etmiş və bir sıra konkret addımların atılması ona tapşırılmışdı. O, iki qardaş ölkəni bir-birinə bağlayan və blokada vəziyyətində olan qədim diyarımız üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edən “Ümid” körpüsünün tikintisində də yaxından iştirak etmişdir. Bayburt valisi bu gün Azərbaycanın, o cümlədən onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvanın çox sürətlə inkişaf etdiyini və Cənubi Qafqazın parlayan ulduzuna çevrildiyini xüsusilə vurğuladı. Türkiyə ilə Azərbaycan arasındakı əməkdaşlığın, sıx dostluğun yalnız inkişafa xidmət etdiyini və xalqlarımızın gələcəyi üçün önəmli olduğunu bildirdi, qarşlıqlı turist səfərlərinin təşkilinin və bu mənada turizmin inkişafının əhəmiyyətini qeyd etdi...

Görüşdə bizə məlum oldu ki, bu günlərdə Anadoluda ilk Qazi ünvanını alan böyük komandan Abdulvahap Qazi həzrətləri və “Dədə Qorqud” dastanının qəhrəmanlarından olan Bamsı Beyrəyin məzarlarının aşkar olunduğu Erenli (Duduzar) kəndində inşa olunacaq sosial təsislərin təməli də atılıb. Bildirildi ki, buradakı işlər KUDAKA tərəfindən 2013-cü il Turizmin İnkişafına Maliyyə Dəstəyi çərçivəsində gerçəkləşdirilən “İnancın mərkəzindən turizmin mərkəzinə” adlı layihə əsasında aparılır. Layihənin 3 ay ərzində başa çatdırılacağı gözlənilir. Şəhər bələdiyyəsinin sədri Hacı Əli Polat qeyd etdi ki, biz bu ərazidə tarixi və turizm dəyərlərimizi, xüsusilə də inanclarımızı əks etdirən məkanlarda turizmi inkişaf etdirməyi qarşıya məqsəd qoymuşuq. Bununla həm bölgənin iqtisadi yüksəlişi daha da sürətlənə bilər, həm də ümumilikdə türk dünyası arasında mənəvi bağların möhkəmləndirilməsi təmin edilə bilər.

Həqiqətən də bunun üçün real imkanlar da var. Çünki Bayburt Türkiyənin ən qədim, tarixi şəhərlərindən biridir. Burada çoxsaylı tarixi abidələr mövcuddur. Bəziləri Bayburt vilayətini açıq səma altında olan muzeyə bənzədir. Bəlkə də bunun səbəbi odur ki, bölgədə tarixin bütün dövrlərinin maddi-mədəni irsi olduğu kimi qorunub saxlanılıbdır. Bəzi mənbələrdə bu şəhərin tarixinin hətta miladdan əvvələ dayandığı qeyd olunur. Bayburtun Qara dənizi Bəsrə körfəzinə bağlayan ticarət yollarının üzərində yerləşdiyi üçün bura daim bütün dövlətlərin diqqət mərkəzində olub. 1054-cü ildən başlayaraq Səlcuq türkləri bu şəhərə hücumlar təşkil edib. Vaxtilə inşa edilən və sıldırım qayalar üzərində yerləşən nəhəng Bayburt qalası bu hücumlardan qorunmaq üçün çox əlverişli məkan olub. 1071-ci ildə baş verən Malazgirt döyüşündən bir il sonra şəhər Səlcuq imperiyasının nəzarəti altına keçib. Türklərin şəhərə hakim olmasından sonra qala yenidən, bu dəfə daha əzəmətli bir şəkildə inşa olunub. Qala yüksəklikdə yerləşdiyinə görə bura rahat gəlmək üçün maşından istifadə etmək zərurət halını alıb. Qala qapısına çatmadan geriyə baxanda Bayburt şəhərinin möhtəşəm mənzərəsini, hətta şəhərin hər bir küçəsini görmək mümkündür. Bu məqamda bayburtluların tez-tez istifadə etdikləri bir cümlə yadıma düşür: “İstanbul böyüdükcə Bayburta oxşayır”. Zarafatla deyilən bu sözlərdə həqiqət payı da var. Çünki hətta çox ciddi bənzərlik olmasa da qaladan Bayburta baxanda, nədənsə, gözlərimin qarşısında meqapolis olan İstanbulun əzəmətli görüntüsü canlanır. Qaladan şəhərə baxanda daha da möhtəşəm mənzərə ilə qarşılaşırsan. Buradan nəinki şəhəri, ətrafdakı çox geniş ərazini də ovuc içi kimi görmək mümkündür. Bu, qalanın hərbi baxımdan necə strateji bir yerdə yerləşdiyinin sübutudur. Dağ üstündə ucalan abidə elə inşa edilib ki, bəzən aşağıya diqqətlə baxanda adama elə gəlir ki, sıldırım kənarında ucalan divarları əl ilə itələsən aşağıya yuvarlanacaq. Ancaq divarın nəhəng daşlarla inşa edildiyini, eninin iki metrdən çox və kifayət qədər dayanıqlı olduğunu nəzərə alsaq, bunun o qədər də asan olmayacağı anlaşılır...

Bayburtda ən maraqlı məkanlardan biri də Aydıntəpə yeraltı şəhəri adı verilən yerdir. Buranın hansı tarixdə və nə məqsədlərlə istifadə edildiyi tam olaraq bilinməsə də, bələdçilərimiz Müzeyyen xanımın və Fatih bəyin dediklərindən belə anlaşılırdı ki, qədim Roma imperiyası dönəmində yeraltı məkan xristianlığı qəbul edənlərin sığınacaq yeri olub. Deyilənə görə, İkinci dünya müharibəsi zamanı bu məkandan istifadəyə cəhd olunub. 1963-cü ildə ətraf ərazilərdə aparılan infrastruktur layihələr nəticəsində yeraltı şəhərin bəzi hissələrində çökmələr meydana gəlib. Nəticədə sığınacağın müəyyən hissələri su və palçıqla dolub. İlk dəfə yeraltı şəhər barədə məlumatı yazıçı Gülyüz Uslu yayıb. 1988-ci ildən etibarən isə bu məkan hərtərəfli araşdırılmağa başlanılıb. Qazıntılar bu gün də davam etdirilir.

Yeraltı şəhərə daxil omaq üçün pilləkənlərlə 3 metrədək aşağı enmək lazımdır. Burada hələ də bərpa işləri getdiyinə görə bəzi keçidlər bağlıdır. Təxminən bir metrədək enində olan tunellə irəliyə doğru hərəkət edərkən qarşımıza mağaraya bənzər o qədər də böyük olmayan çoxsaylı otaqlar çıxır. Deyilənə görə, yeraltı şəhərə sığınan ailələr vaxtilə həmin “kiçik evlərdə” məskunlaşıblarmış. Burada, necə deyərlər, təhlükəsizlik tədbirləri də görülüb. Düşmən sığınacağı aşkar etdikdə onun yolunu bağlamaq üçün “otaqların” birində böyük yumru daş qoyulub. Onu keçidə yerləşdirdikdə yolu açmaq xeyli çətinləşir. Əslində, bir yol qalır, o da daşı sındırmaq ki, hər halda bu da o qədər də asan olmaz.

Bu sığınacağı hazırlayan qədim insanlar su ilə təminatı da diqqətdən kənarda saxlamayıblar. Belə ki, tunellə təxminən 300 metr irəlilədikdən sonra qarşımıza kiçik hovuz çıxdı. Yeraltı bulaqdan süzülən su bu hovuza dolur və maraqlıdır ki, hovuz tam dolandan sonra su axını dayanır. Əgər davamlı axsa idi, yəqin ki, hər tərəf su ilə dolardı. Tunellərdə havalandırma üçün də xüsusi yerlər mövcuddur. Konus formasında olan ventilyasiya dəlikləri yeraltı şəhərdə temperaturun 12 dərəcə selsidə saxlanılmasında böyük rol oynayır. İçərinin soyuq olması isə burada uzun müddət qalmağın mümkünsüzlüyünü göstərir. Ehtimal ki, bura qısa zaman üçün sığınacaq kimi istifadə olunub. Bələdçilərimizdən biri olan Salih bəyin sözlərinə görə, bəzi tarixçilər yeraltı şəhərin zindan kimi istifadə edildiyini bildirirlər.

Bayburtdan ayrılaraq Ərzuruma doğru yola çıxırıq. Türkiyənin bir tarixi məkanından digər bir möhtəşəm məkanına gedərkən həmkarlarımla bir daha ortaq tariximizin, keçmişimizin daha dərindən tədqiq edilməsinin əhəmiyyəti barədə söhbət edir, bu bölgədə formalaşan mədəniyyətin, ünsiyyət qurulan dilin azərbaycanlılar üçün doğma olması barədə danışırıq...

Rauf KƏNGƏRLİ

Xalq qəzeti.- 2013.- 23 iyul.- S. 7.