416-cı Azərbaycan diviziyasının şanlı döyüş yolu unudulmur

Böyük Vətən Müharibəsinin başlanmasından 72 il ötür

1941-45-ci il Böyük Vətən Müharibəsində Şimali Qafqazdan Berlinədək şərəfli döyüş yolu keçmiş 416-cı Azərbaycan atıcı diviziyası cəbhədə göstərdiyi hünər, qazandığı qələbələrlə adını tarixə yazdırmışdır. Arada 70 illik zaman məsafəsi olsa da, bu qəhrəmanlıqlar unudulmur, yaddan çıxmır...

Bu ilin may ayında Ukraynanın Nikolayev vilayətinin Berezovski rayonundakı Ukrainka kəndində 416-cı milli diviziyamızın şərəfinə açıq səmada ucaldılmış memorial muzeyin açılışı buna sübut ola bilər. Bəri başdan qeyd edək ki, qədirbilənlik nümunəsi olan belə bir memorial kompleksin açılışı ilə əlaqədar təntənəli mərasimin keçirilməsi bütövlükdə Ukrayna Respublikasında, eləcə də Nikolayev vilayətində mühüm tarixi hadisə kimi qeyd edilmiş, kütləvi informasiya vasitələrində geniş işıqlandırılmışdır. Memorialın açılış mərasiminə Azərbaycan Müharibə Veteranları Şurasının nümayəndələri, sabiq “416-cılar” - Əmiralı Əmiralıyev və Məhəmməd Hüseynov da dəvət olunmuşdular.

Böyük Vətən Müharibəsinin odundan-alovundan keçən, cəbhədə göstərdiyi igidliyə görə bir çox orden və medallara layiq görülmüş, 416-cı Azərbaycan Atıcı Diviziyası Veteranlar Şurasının sədri Hacı Əmiralı Əmiralıyevlə görüşüb, 70 il əvvəl işğaldan azad etdikləri yerlərə — Ukraynanın Nikolayev vilayətinə səfərdən aldığı təəssüratı oxucularla bölüşməsini xahiş etdik. Hacı Əmiralı dedi:

— Məlum olduğu kimi, 416-cı atıcı diviziya 1942-ci ilin fevral ayında Azərbaycanın Göyçay, Ucar, Şəmkir rayonlarından və Ələt qəsəbəsindən olan çağırışçılar və könüllülər hesabına təşkil edilmişdi. Diviziyanın şəxsi heyətinin 92 faizdən çoxu azərbaycanlılar idi.

416-cı diviziyanın döyüş yolu Qafqazdan başlanmışdır. 1942-ci il sentyabrın əvvəllərində 44-cü Ordunun tərkibinə daxil edilərək Şimali Qafqazda Xasavyurt rayonuna göndərilmişdi. Həmin vaxt Qafqaz uğrunda döyüşlərin ən şiddətli dövrü idi. Almaniyanın “Cənub” ordu qrupu komandanlığına 1942-ci ilin 25 sentyabrında Bakını zəbt etmək əmri verilmişdi. 1942-ci ilin oktyabrında 416-cı diviziya 58-ci Ordunun tərkibinə daxil edilərək, Sulak çayının şərq sahilində düşmənin Mahaçqala istiqamətindəki hücumlarına qarşı mövqedə yerləşdirildi. Noyabrda diviziya yenidən 44-cü Ordunun tərkibinə daxil edildi və təcili olaraq Terek stansiyası zonasında yeni döyüş xəttinə göndərildi. 1942-ci ilin 30 noyabrında 416-cı Azərbaycan diviziyası əks-hücuma keçdi.

1943-cü il yanvarın əvvəlinə qədərki dövrdə diviziyanın döyüşçüləri Qafqazdan Azov sahilinə qədər məsafəni döyüşlərlə keçərək, növbəti hücumlara hazırlaşdılar. Bu dövrdə diviziyanın komandirlərindən biri polkovnik (az sonra general-mayor rütbəsi aldı) Tərlan Əliyarbəyov idi. 1942-ci ilin noyabrında Şimali Qafqazdan başlanan əks-hücumlar nəticəsində üç ay ərzində Şimali Qafqaz düşməndən azad edildi və Rostov istiqamətində döyüşlərə başlamaq üçün zəmin yarandı.1943-cü ilin 21 fevralında 416-cı diviziya əməliyyatlarının II dövrünə başladı. Bunun üçün diviziyaya Azərbaycandan 1500 nəfər yeni döyüşçü göndərilmişdi. 416-cı diviziya 1943-cü ilin 17 avqustunda Taqanroq istiqamətində başlanmış hücumlarda iştirak etdi və avqustun 30-da 28-ci Ordunun tərkibində Taqanroq şəhərinin düşməndən azad edilməsində böyük qəhrəmanlıq göstərdi. Bu qələbəyə görə ona “Taqanroq diviziyası” fəxri adı verildi. Milli diviziya 1943-cü ilin sentyabrında Azərbaycandan öz tərkibinə 2500 nəfər yeni döyüşçü heyəti qəbul etdi. Müvafiq hazırlıqdan sonra oktyabrın 10-dan növbəti döyüşlərə başladı və Nikolayev şəhərinin düşməndən azad olunmasında fəal iştirak etdi.

1944-cü ilin yanvarında 416-cı diviziya 3-cü Ukrayna Cəbhəsində 5-ci Zərbə Ordusunun tərkibində hücuma qoşularaq, Dnestr çayını keçdi və Dnepr sahillərinə çıxdı. Dneprin keçilməsində qəhrəmanlıq göstərdiklərinə görə M.Ələkbərov, B.Mirzəyev, A.Vəliyev, F.Səfərov və A.Cəfərov Sovet İttifaqı Qəhrəmanı fəxri adına layiq görüldülər.

Həmin ilin 9 aprelində diviziya Odessa şəhəri yaxınlığına çatdı və şəhərin düşməndən azad edilməsində fəal iştirakına görə II dərəcəli Suvorov ordeni ilə təltif edildi. 1944-cü ilin yayından başlayaraq 416-cı diviziya 3-cü Ukrayna Cəbhəsinin tərkibində məşhur Yassa-Kişinyov döyüş əməliyyatında və Moldaviyanın paytaxtı Kişinyov şəhərinin və Moldaviyanın azad edilməsində fəal iştirak etdi. 1945-ci ilin martında diviziyanın 1054-cü alayı “Qırmızı bayraq” ordeni, 1368- ci alayı “Boqdan Xmelnitski” ordeni, 44-cü divizionu isə “Aleksandr Nevski” ordeni ilə təltif edildi. 1945-ci ilin yanvarında Sovet Ordusu bütün cəbhələrdə hücuma keçdi və əsas döyüşlər Varşava-Berlin istiqamətində gedirdi.

416-cı diviziya I Belorusiya Cəbhəsinə daxil olan 5-ci Zərbə Ordusunun tərkibində Visla çayı istiqamətində hücumu davam etdirərək, Varşavanın azad edilməsində iştirak etdi və Oder çayının qərb sahilinə çıxaraq, düşmənin Kyustrin şəhərini ələ keçirdi. Berlinə ilk dəfə daxil olan hərbi hissələr içərisində bizim 416-cı diviziya da var idi. Berlin uğrunda döyüşlərdə kapitan X.Gülməmmədovun batalyonu xüsusilə fərqləndi. Kayzerin sarayı üstündə Qələbə bayrağını ilk dəfə mayın 1-də sancanlardan biri leytenant Vahab Osmanov düşmən gülləsindən həlak oldu. Brandenburq qapıları üstünə mayın 2-də qələbə bayrağını taxanlardan biri isə leytenant A.Məcidov və onun döyüşçüləri oldular. Qafqazdan Berlinədək döyüş yolu keçmiş 416-cı Azərbaycan milli diviziyasına və onun alaylarına müharibə illərində general-mayorlar Tərlan Əliyarbəyov, Heybət Heybətov, Hacıbaba Zeynalov (diviziyanın qərargah rəisi) komandirlik etmişdilər.

...416-cı Azərbaycan atıcı diviziyasının şərəfinə Ukraynada memorialın açılışı olduqca təntənəli keçdi. Bəri başdan deyim ki, bu böyük tədbirin təşəbbüskarı və təşkilatçısı 44 il bundan əvvəl Şəmkir rayonundan Nikolayev vilayətinə gedib əmək fəaliyyətinə başlayan və orada çox böyük hörmət-izzət sahibi olan Yunis Muxtar oğlu Əliyev idi.

Tədbirdə Azərbaycanın Ukrayna Respublikasındakı səfirliyinin birinci katibi Şübhan Hüseynli, üçüncü katibi Ruslan Qurbanov, Rusiya Federasiyasının Odessadakı baş konsulu Andrey Aksyomov, Nikolayev Vilayəti Dövlət Administrasiyasının milli məsələlər şöbəsinin müdiri Viktor Çebotaryov, Vilayət Şurasının deputatı Fazil Hacıyev, Azərbaycan Respublikasının nümayəndə heyəti, habelə Ukraynanın və Nikolayev vilayətinin müxtəlif bölgələrindən gəlmiş müharibə veteranları, ictimaiyyət nümayəndələri, jurnalistlər, yerli sakinlər iştirak edirdilər. Azərbaycan və Ukrayna Respublikasının dövlət bayraqları altında dövlət himnləri səsləndikdən sonra tədbir başlandı.

Ukraynanın milli paltarında cavan qız və oğlanlar Azərbaycan nümayəndə heyətini duz-çörəklə qarşıladılar və bizə gül-çiçək təqdim etdilər.

Memorial muzeyin açılış lentini kəsmək şərəfini bizə–416-cı diviziyanın döyüşçülərinə həvalə etdilər. Giriş sözü ilə Berezovski rayon veteranlar şurasının sədri Nikolay Qorbetenko çıxış edərək 416-cı diviziyanın döyüş yolundan danışaraq, Mozdokdan Berlinə kimi tarixi hadisələri xatırlatdı. O, eyni zamanda 416-cı diviziyanın Nikolayev vilayətinin onlarca yaşayış məntəqəsinin faşist işğalçılarından azad etməsini xüsusi vurğuladı.

Sonra Azərbaycan nümayəndə heyətinin üzvü və 416-cı Azərbaycan Atıcı Diviziyası Müharibə Veteranları Şurasının sədri kimi mənə söz verildi. Mən Azərbaycan xalqının vətənpərvər oğlu, Nikolayev vilayətinin ictimai-siyasi həyatında böyük hörmət və nüfuz sahibi olan Yunis Əliyev tərəfindən inşa edilmiş xatirə memorial kompleksinin Ukrayna ilə Azərbaycan xalqları arasında dostluğun daha da möhkəmlənməsində mühüm rol oynayacağına əmin olduğumu bildirdim. Əlavə etdim ki, 416-cı atıcı diviziyanın şərəfinə inşa edilmiş bu xatirə kompleksini biz Azərbaycan xalqının qəhrəmanlıq tarixinə sayğı və hörmət əlaməti kimi qiymətləndiririk. Bu abidə həmçinin Böyük Vətən Müharibəsinin qələbə ilə başa çatmasında xalqlar dostluğunun qüdrətini nümayiş etdirir.

Bizim Ukrayna xalqı ilə çox səmimi, dövlətlərarası dostluq əlaqələrimiz vardır. Bu əlaqədar həm MDB, həm də GUAM ittifaqı tərkibində bu gün də tam etibarlı səviyyədə davam etməkdədir. Güman edirəm ki, bu abidə gələcək nəsillər üçün əsrlər boyu bir dostluq rəmzi olaraq qalacaqdır.

Çıxışımda əlavə etdim ki, Azərbaycan cəbhəyə lazım olan hər cür hərbi və maddi yardım göstərmişdir. Müharibə illərində Bakının sənayesi hərbiləşdirilərək cəbhəni hərbi ləvazimatla təmin etmək üçün 50-dən çox müxtəlif növ hərbi silah-sursat istehsal edib cəbhəyə göndərirdi. Bakı nefti cəbhənin bütün ehtiyacını təmin edirdi.

Təntənəli yığıncaqda çıxış edən Azərbaycanın Ukraynadakı səfiriliyinin birinci katibi Sübhan Hüseynli, Rusiya Federasiyasının Odessadakı baş konsulu Andrey Aksyomov, Nikolayev Şəhər Soveti Millətlər Cəmiyyətinin sədri Anar Axundov və başqaları bildirdilər ki, bu xatirə kompleksi ata-babalarımızın faşizm üzərində qələbəni hansı çətinliklərlə əldə etdiklərini gələcək nəsillərə xatırıladacaqdır.

Sonda Nikolayev Vilayəti Mədəni Maarif Cəmiyyətinin sədri Yunis Əliyev çıxış edərək bildirdi ki, o, görülən işi özü üçün vətəndaşlıq borcu və vəzifəsi hesab edir. Hər bir vətəndaş öz vətəndaşlıq borcunu yerinə yetirməyə borcludur. Qürbətdə olanların ürəyi həmişə Vətən eşqi ilə döyünür.

Qüdrət PİRİYEV

Xalq qəzeti.- 2013.- 22 iyun.- S. 9.