Su inkişaf və
bolluq amilidir
Azərbaycanın meliorasiya və su təsərrüfatı işçiləri builki peşə bayramlarını da görülmüş işlərdən doğan qürur hissi və yeni vəzifələri uğurla həyata keçirmək əzmi ilə qeyd etdilər. Bu bayramı sahənin çoxsaylı işçilərinə ümummilli lider Heydər Əliyev bəxş etmişdir. Ümumiyyətlə, respublikanın əkinə yararlı torpaqlarının meliorativ baxımdan yaxşılaşdırılması, müasir irriqasiya şəbəkəsinin yaradılması Azərbaycana rəhbərliyinin hər iki dövründə ulu öndərin daim diqqət yetirdiyi, nəzarətdə saxladığı üstün istiqamətlərdən olmuşdur.
Azərbaycan qədim əkinçilik mədəniyyəti yaratmış ölkə olsa da, xalqımız tarixən primitiv suvarma sistemlərindən istifadə etsə də torpaqlarımızda iri meliorasiya tədbirləri ötən əsrin ikinci yarısından sonra həyata keçirilmişdir. Sovet dövləti öz maraqları baxımından gursulu Kür və Araz çayları arasında texniki bitkilər əkinləri aparmaq üçün bu ərazidə müəyyən meliorasiya işləri aparmağa məcbur olmuşdur. Ümummilli lider Heydər Əliyev 1969-cu ildə respublikaya rəhbər seçiləndən sonra isə bu işlərdə xalqımızın köklü maraqları üstün tutulmuş, qısa müddətdə iri su hövzələri, geniş suvarma şəbəkəsi yaradılmışdır.
1970-ci ildə ulu öndərin təşəbbüsü ilə işə başlamış “Azərsutikinti” Baş İdarəsi həmin dövrdə Sərsəng, Madagiz, Araz, Lənkərançay, Zaqolovoçay, Arpaçay, Sirab su anbarlarını və SES-lərini, Mil – Muğan və Baş Mil-Muğan hidroqovşaqlarını, Tərtərçay, Baş-Mil, Yuxarı Mil, Yeni Xanqızı və s. magistral kanallarını, Qaraçuq, Arpaçay nasos stansiyalarını, Naxçıvan, Abşeron suvarma sistemlərini və digər yüzlərlə su obyektini yaratmağa imkan vermişdir. Bu 13 illik müddətdə respublikanın meliorasiya və su təsərrüfatına sovet dövrünün əvvəlki 50 ilindəkindən 2 dəfə çox vəsait qoyulmuş, suvarılan torpaqların həcmi 1,5 dəfədən çox artmışdır.
Suvarılan və şorlaşmaya məruz qalmış torpaqların meliorativ vəziyyətini yaxşılaşdırmaq məqsədilə ölkəmizdə 593 min hektardan çox suvarılan ərazilərdə kollektor-drenaj şəbəkələri inşa edilmişdir. 10 min kilometr örtülü, 9,7 min kilomet drenlər, 11,6 kilometr açıq kollektor, onlar üzərində 9525 körpü və keçid, 27500 hidrotexniki qurğu, 62 suötürücü nasos stansiyası və 34 suölçən məntəqə istismar olunur. Azərbaycanda dünyanın 11 təbii-iqlim zonasının 8-i mövcuddur və ölkəmiz təbii şəraitinin mürəkkəbliyi ilə səciyyələnir. Kənd təsərrüfatında istifadə olunan torpaqlar, əsasən, düzənlik, qismən dağətəyi zonalarda yerləşir.
Respublikada 8350 çayın olmasına baxmayaraq, onların əksəriyyəti yayda quruyur, ölkənin su ehtiyatları olduqca məhduddur. Yerüstü su ehtiyatları sulu dövrələrdə 32,2 milyard kubmetr, quraqlıq illərdə isə 22,6 milyard kubmetr təşkil edir. Su mənbələrindən ildə 10-14 milyard kubmetr su götürülür və 9-11 milyard kubmetr kənd təsərrüfatında suvarmada, 0,6-2 milyard kubmetr sənayedə, 0,4-0,5 milyard kubmetri mənzil-kommunal təsərrüfatında, qalan hissəsi isə digər təsərrüfat sahələrində istifadə olunur. Minerallaşmış qrunt sularının 4-5 milyard kubmetri kollektor-drenaj şəbəkələri ilə dənizə axıdılır.
Ölkənin ərzaq təhlükəsizliyini tam təmin etmək üçün suvarılan torpaqların sahəsini 3,2 milyon hektara çatdırmaq mümkündür. Torpaq və su ehtiyatlarından səmərəli istifadə müasir şəraitdə meliorasiya və irriqasiyanın qarşısında duran əsas məsələlərdən biridir və sahənin gələcək inkişaf istiqamətləri 1996-cı ildə qəbul edilmiş “Meliorasiya və irriqasiya haqqında” Qanun və 1997-ci ildə qəbul edilmiş Azərbaycan Respublikasının “Su Məcəlləsi” ilə müəyyənləşdirilmişdir. Qəbul edilmiş qanun və qərarlar sahənin dayanıqlı inkişafını təmin etmək üçün görüləcək işləri konkretləşdirmişdir.
Birinci növbədə tikintisi yarımçıq qalmış obyektlərin tamamlanması, 6 su anbarının, 235 kilometr kanalların tikilməsi, 6 rayon qrunt sularının səviyyəsinin endirilməsi, daşqın və sel təhlükəsi yaradan çaylarda 38,4 kilometr bəndlərin tikilməsi və s. həyata keçirilmişdir. Sahəyə investisiya qoyuluşunun səmərəliliyini təmin etmək məqsədilə tikintisi yarımçıq qalmış 150 obyektdən ən mühüm 11 obyekt seçildi. Son dərəcə vacib olan 3 obyektin – Baş Mil-Muğan kollektorun tikintisi, Samur-Abşeron suvarma sistemlərinin yenidən qurulması və Vayxır su anbarının tikintisinin birinci növbədə maliyyələşdirilməsi qərara alındı.
Qısa müddət ərzində nəzərdə tutulan işlərin əksəriyyəti uğurla başa çatdırıldı və tikilən obyektlər istismara verildi. Ölkədə meliorasiya və su təsərrüfatının inkişafına Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi altında xüsusi diqqət yetirilir. Son 7-8 il ərzində meliorasiya işlərinə ayrılan vəsaitin həcmi 4,3 dəfə, bütün maliyyə mənbələri hesabına sahəyə əsaslı kapital qoyuluşu 23 dəfədən çox artırılmışdır.
Ümumi su tutumu 268 milyon kubmetr olan Taxtakörpü Su Anbarı SES ilə birlikdə, Taxtakörpü – Ceyranbatan və Vəlvələçay – Taxtakörpü kanallarının tikintisi uğurla aparılır. Şəmkir Maşın Kanalının 1-ci növbəsinin bir hissəsinin, Yuxarı Mil kanalının, Tərtər rayonunda Daşarx və Poladarx kanallarının tikintisi başa çatdırılmışdır. Cəlilabad rayonunda su tutumu 3,7 milyon kubmetr olan Göytəpə su anbarı istifadəyə verilmiş, Şəmkirçay, Tovuzçay su anbarlarının tikintisi, Şamaxı rayonunda Zaqolovoçay su anbarında yenidənqurma və təmir-bərpa işləri davam etdirilir.
Kür – Araz çayları üzərindəki 597 kilometr uzunluğunda mühafizə bəndləri əsaslı şəkildə bərpa edilərək möhkəmləndirilmişdir. Araz çayının suyunun birbaşa Xəzər dənizinə axıdılması üçün baş sugötürən qurğu inşa edilmiş və digər sugötürən qurğuların tikintisi davam etdirilir. 1171 kilometr suvarma kanallarının, 779 kilometr kollektor-dneraj şəbəkələrinin tikintisi və bərpası həyata keçirilmiş, 128 min hektar torpaqların meliorativ vəziyyəti yaxşılaşdırılmış, 83 min hektar torpaq sahəsinin su təminatı yaxşılaşdırılmış, 649 subartezian quyusu qazılıb istismara verilmiş, 66,7 kilometr uzunluğunda dağ çayları və daşqın yaradan çaylar üzərində mühafizə bəndləri tikilmişdir.
Füzuli, Ağcabədi rayonları və Harami düzündə məcburi köçkün ailələri üçün ayrılmış torpaq sahələrini su ilə təmin etmək məqsədilə Yuxarı Mil kanalı və Qarqarçay çayı üzərinə nasos stansiyası tikilmiş, boru kəməri çəkilmiş və hidrotexniki qurğular inşa edilmişdir.
Hazırda Azərbaycan meliorasiya və su təsərrüfatı kompleksində ümumi su tutumu 21,5 milyard kubmetr olan 140 su anbarı, 19 hidroqovşaq, 51,8 min kilometr suvarma kanalı, 31,7 min kilometr kollektor-drenaj şəbəkəsi, 921 nasos stansiyası, 7279 subartezian quyusu, 131 min hidrotexniki qurğu, 2073 kilometrdən artıq sel və daşqından mühafizə bəndləri, 2930 kilometr uzunluğunda boru kəmərləri və digər sistem və qurğular istismar olunur.
Çalışdığım Azərbaycan Hidrotexnika və Meliorasiya Elm İstehsalat Birliyinin baş direktoru, kənd təsərrüfatı elmləri doktoru Ağamir Həşimovun rəhbərliyi ilə hazırlanmış təkliflərdə su problemlərinin həllinə nail olmaq, meliorasiya və su təsərrüfatının davamlı inkişafını təmin etmək üçün gələcək işlər və tədbirlər aşağıdakı istiqamətlərdə qruplaşdırılmışdır:
— Respublikanın suvarılan torpaq fondunun gələcəkdə 1 milyon 628 min hektara çatdırılması fonunda 227 min hektar yeni suvarılan torpaqların istifadəyə verilməsi, 751 min hektar sahədə suvarma sistemləri əsaslı şəkildə bərpa edilməsi, 544 min hektar sahədə drenaj sistemlərinin tikilməsi və bərpa edilməsi istiqamətində su təsərrüfatı tədbirlərinin həyata keçirilməsi; uzun illər aparılmış geniş quruculuq işləri nəticəsində yaradılmış suvarma sistemlərini müasir təsərrüfatçılıq şəraitinə uyğunlaşdırmaq üçün magistral, təsərrüfatlararası kanalların və onlar üzərindəki hidrotexniki qurğuların əsaslı təmiri;
– mövcud kollektor-drenaj şəbəkələrinin istismarının yaxşılaşdırılması və yenidən qurulması;
– şoran və şorakət torpaqların meliorativ vəziyyətinin yaxşılaşdırılması, münbitliyin bərpası və qorunması;
– suvarma suyunun idarə olunması, su ehtiyatlarından səmərəli istifadə edilməsi, suya qənaətedici suvarma texnika və texnologiyaların işlənməsi və tətbiqi;
– su çatışmazlığının aradan qaldırılması üzrə tədbirlərin həyata keçirilməsi;
– sel və daşqın sularının zərərli təsirinin qarşısının alınması;
– nasos stansiyalarının və subartezian quyuların işinin yaxşılaşdırılması və yenidən qurulması;
– sahənin maddi-texniki bazasının gücləndirilməsi, peşəkar mütəxəssislərin hazırlanması;
– meliorasiya və su təsərrüfatının elmi təminatının gücləndirilməsi;
– sahənin sosial inkişafı, fəhlə, mühəndis-texniki işçilərin, elmi əməkdaşların və qulluqçuların əmək şəraitinin yaxşılaşdılması.
Bütün bu tədbirlərin maliyyələşdirilməsi dövlət vəsaiti, Neft Fondu, beynəlxalq qurumların kreditləri və su satışından əldə edilən gəlirlər hesabına nəzərdə tutulur.
Ulu öndər Heydər Əliyevin layiqli davamçısı Prezident İlham Əliyevin rəhbərliyi ilə ölkəmizdə tərəqqi və modernləşmə xətti uğurla davam etdirilir. Melioratorlar və sahənin alimləri bu tarixi prosesin önündə getmək üçün bilik, bacarıq və səylərini bundan sonra da əsirgəməyəcəklər.
İzzət
ABDULLAYEV,
Hidrotexnika və Meliorasiya
Elm-İstehsalat Birliyinin aparıcı elmi işçisi, kənd
təsərrüfatı elmləri üzrə fəlsəfə
doktoru, əməkdar mühəndis
Xalq qəzeti.- 2013.- 9 iyun.- S. 6.