Erməni vandalizmi və XOCALI SOYQIRIMININ sağalmaz
yaraları
(əvvəli ötən
sayımızda)
Ona görə erməni cəlladlarının
törətdikləri Xocalı soyqırımında təsadüfən
sağ qalıb yarımcan olmuş xocalılar adından
dünyaya haray çəkirəm, beynəlxalq təşkilatlara
müraciət edirəm ki, erməni vandallarını
dayandırsınlar, heç olmasa, onları bu hərəkətlərinə
görə cəzalandırsınlar. Minilliklərdən bəri
naxış-naxış yaradılmış və
bütün bəşəriyyətin malı olan Xocalı,
Xankəndi, Ağdərə, Xocavənd, Zəngilan,
Laçın, Kəlbəcər, Qubadlı, Füzuli, Cəbrayıl,
Ağdam və Şuşadakı tarixi gözəllikləri,
elm, mədəniyyət, incəsənət məbədlərini
məhv etdiklərinə görə günahkarlar cəzalandırılsın.
Mən
bu yaxınlarda (16 fevral 2013) İctimai televiziyada Türkiyə
və Krım tatarları ilə keçirilən
telekörpünün ikinci hissəsində bu
yazdıqlarımın anonsu kimi xocalılar adından “SOS”
harayı ilə çıxış edərək beynəlxalq
aləmə səsləndim. Bu haray tək mənim yox
bütün xocalıların, bütün Qarabağın,
bütün Azərbaycanın harayıdır.
Telekörpünün birinci hissəsində millət vəkillərindən,
professor Nizami Cəfərov, Mübariz Qurbanlı, ikinci hissəsində
Xarici İşlər Nazirliyi Mətbuat Xidmətinin rəhbəri
Elman Abdullayev, Milli Məclisin deputatı Rasim Musabəyov,
Dağlıq Qarabağın Azərbaycan İcmasının əlaqələndiricisi
Orxan Əkbərov və başqaları çıxış
etdilər. Mən onlardan da xahiş edirəm ki, imkanları
daxilində internet saytlarına
girib şəkillər əldə etsinlər və erməni
vandallarının Xocalı aeroportu ətrafındakı qədim
kurqanların, qəbiristanlıqların, digər tarixi abidələrin
başına gətirdikləri vəhşilikləri
dünyaya çatdırsınlar. Mənim və digər
xocalıların imkanları bu cəhətdən
çox məhduddur.
1988-ci
il fevralın 12 və 13-də Xankəndidə ermənilər
“Miatsum” mitinqlərini başlayanda Dağlıq Qarabağda
yaşayan azərbaycanlılar, o cümlədən də
xocalılar vəziyyətin çox ciddi olduğunu hiss etsələr
də torpaqların daşnak quldurları tərəfindən
işğal olunacağını heç ağıllarına
belə gətirmirdilər, ona görə də bu mintiqlərə
hərə bir cür münasibət bəsləyirdi. Kimisi
bunun ötəri bir hal olduğunu zənn edir, kimisi bunu
separatçı hal kimi dəyərləndirib
qarşısının tezliklə alınacağını
güman edir, kimisi də ermənilərə arxa duran sovet
hökumətini köməyə
çağırırdı. Belələri həm Bakıya,
həm də Moskvaya bu separatçılığın
qarşısının alınması üçün
dövlət tərəfindən tədbirlər görülməsini
tələb edirdi və elə bilirdilər ki, Moskva buna
reaksiya verəcək. O, zamankı Bakı, respublika rəhbərliyi
Moskvanın əmrləri ilə hərəkət etdiyindən
susur, Moskva, SSRİ rəhbərliyi isə ermənilərə
həmfikir, onlarla əlbir olduğuna görə
Xocalının, Xankəndinin, Şuşanın, Dağlıq
Qarabağ azərbaycanlılarının harayına ironiya ilə
yanaşırdı.
Xankəndidə
başlayan mitinqlərin alovu Dağlıq Qarabağ Muxtar Vilayətində
yaşayan azərbaycanlı əhalini ayağa qaldırsa da
onlar çarəsizlik məngənəsində boğularaq
yuxarılara xəbərdarlıq məlumatları, “Krunk” təşkilatı
rəhbərlərinin adlarını göndərməkdən
başqa əməli bir tədbir görmək iqtidarında deyildilər.
Xankəndidə
mitinqlərin başlanılmasına ilk siqnal isə 1987-ci il
noyabrın 18-də akademik Aqanbekyanın Fransada “Humanite” qəzetinə
verdiyi müsahibədəki məlumat olmuşdu. O, demişdi
ki, Dağlıq Qarabağın Ermənistana birləşdirilməsi
haqqında M.Qorbaçovun razılığını alıb
və bu, baş tutacaq. Niyə məhz qeyd olunan tarix?
Çünki həmin tarix ərəfəsində ermənilərin
ən çox qorxduqları və çəkindikləri bir
şəxsiyyət artıq Moskvada tutduğu yüksək vəzifədən
kənarlaşdırılmışdı. Bu, ümummilli
liderimiz Heydər Əliyev idi. Heydər Əliyev fenomenindən
Mixail Qorbaçov da ehtiyatlanır, onu hiyləgər fəndlərlə
aradan götürməyə çalışırdı. Ermənilərin
fəallaşması ulu öndər Heydər Əliyevin vəzifəsindən
uzaqlaşdırılmasından sonra başlandı. Yalnız
ulu öndərin istefasından sonra ermənilərin fəallığı
artdı. Bundan sonra daşnaklar həm Ermənistanda, həm də
Dağlıq Qarabağda işğalçılıq siyasətinin
icrasına, fasiləsiz mitinqlərə başladılar. Bu
mitinqlərin də planı, proqramı Moskvada və Yerevanda
hazırlanmışdı. Xankəndidə başlanan mitinqlərlə paralel istiqamətdə Ermənistanda
azərbaycanlıların etnik təmizlənməsi işləri
böyük sürətlə aparılırdı. Hər
gün Ermənistandan ağır xəbərlər gəlirdi.
Erməni quldur dəstələri azərbaycanlıların
evlərini dağıdır, məcburən Ermənistanı
tərk etdirir, dəhşətli qırğınlar törətməkdən
də çəkinmirdilər. Qukarkda, Spitakda ermənilərin
azərbaycanlılara qarşı törətdikləri vəhşiliklərə
SSRİ rəhbərliyi göz yumurdu. Azərbaycanlı uşaqları,
qadınları, qocaları borulara doldurub, borunun hər iki
ucunu qaynaq edib onları diri-diri
boğub öldürürdülər. Ermənilər
heç bir cəza almadıqlarını görüb daha da
ürəklənirdilər. Belə vəhşiliklər
Baqanis- Ayrımda da, Dağlıq Qarabağda da davam etdirilirdi.
1988-ci
ilin fevral ayının 22-də Ağdamdan olan 2 azərbaycanlı
gənc - Əli və Bəxtiyar Əsgəran
yaxınlığında silahlı ermənilər tərəfindən
qətlə yetirildi. Fevralın 28-də isə SSRİ
Dövlət Təhlükəsizliyi Komitəsinin əli ilə
və Qriqoryan soyadlı erməninin bilavasitə
iştirakı ilə Sumqayıt hadisəsi törədildi.
Sumqayıt hadisəsi hələ törədilməmiş ermənilər
Xankəndidə artıq orada “ölənlərin xatirəsinə”
həsr olunmuş abidəni yonub hazırlamışdılar və
vilayət xəstəxanasının qarşısında elə
həmin gün abidənin açılışını elədilər.
Bununla ermənilər və onların Moskvadakı
havadarları azərbaycanlıları
dünya ictimaiyyətinə “vəhşi” obrazında təqdim
etmək istəyirdilər, ancaq
Qriqoryan faktı üzə çıxandan sonra quldurlar tələyə
özləri düşdülər. Sumqayıt hadisəsini əlində
bayraq edən ermənilər Xankəndidəki azərbaycanlıları
kütləvi surətdə işdən qovur, küçələrə
çıxmağa, çörək almağa belə imkan
vermirdilər. Lakin bütün bu hədələrə
baxmayaraq, 1988-ci ilin may bayramında Xankəndidəki Nizami Gəncəvi
adına 4 nömrəli orta məktəbin azərbaycanlı
müəllimləri şagirdlərlə birlikdə
nümayişə çıxmışdılar və
başları üzərinə Azərbaycan
bayrağını qaldırmışdılar. Ermənilər
bayrağı onların əllərindən almağa cəhd
etsələr də şagirdlər onu bədənləri ilə
qoruyub buna imkan verməmişdilər.
1988-ci
ildə azğınlaşan ermənilər azərbaycanlıların
Ermənistandan zorla qovulma mərhələsini başa
çatdırdıqdan sonra növbəti etnik təmizləmə
dalğasını Dağlıq Qarabağa keçirdilər.
Ermənilər Dağlıq Qarabağda da hamını birdən-birə
yox, mərhələlərlə, tədricən, kiçik
yaşayış məntəqələrindən böyüyə
doğru, yəni “sadədən mürəkkəbə
doğru” taktikasını işə saldılar. Volskinin
Dağlıq Qarabağa gəlişi bu məsələni daha
da asanlaşdırdı.
1988-ci
il sentyabrın 18-də Xocalıya ilk çoxsaylı hücum
oldu. Xankəndidə keçirilən növbəti mitinqdən
sonra minlərlə mitinqçi qərar qəbul etdi ki, buradan
birbaşa Xocalıya yürüş etsinlər, evlərə
od vurub yandırsınlar, xocalıları Xocalıdan qovub
çıxarsınlar. Buna qədər onlar artıq Meşəlidə,
Cəmillidə və başqa kəndlərdə bu əməliyyatı
aparmışdılar. Xocalıda isə bundan heç kimin xəbəri
yox idi. Xocalıda həmin gün el-oba iki gəncin toy məclisinə
yığışmışdı. Toyun qızğın
çağında xocalıların tanımadıqları bir
azərbaycanlı toy mağarına girib həyəcanla dedi
ki, ermənilərdən ibarət böyük bir insan seli iri
KAMAZ maşınlarının arxasınca Xocalıya
yaxınlaşır. O dedi ki, Ağdamdan Şuşaya getmək
istəyirmiş. Yolda daşla onun maşınının
şüşələrini sındırıblar, bir təhər
geriyə dönüb canını ermənilərin əlindən
qurtara bilib.
Fikirləşməyə,
tədbir görməyə vaxt yox idi. İlk növbədə
gəlini və qızları, qadınları qonşu kəndə
apara bildilər. Gülarə ana qızının uzun
hörüklərini kəsib ona kişi paltarı
geyindirmişdi ki, ələ keçməsin. Düşmən
Həsənabadla aeroportun arasındakı asfalt maşın
yolu ilə Xocalıya yaxınlaşırdı. Silahsız
xocalıların cavanlarının əllərində ağac
çomaqlardan, yabalardan başqa heç nə yox idi.
Xocalının qonşu bölgələrinin oğlanları
da köməyə gəlmişdilər. Onlara indi
dünyasını dəyişmiş mərhum Yavər Əzimov
başçılıq edirdi.
Xocalının
ümumi əhalisindən qat-qat çox olan minlərlə
mitinq iştirakçısı kuzası soyuq silahlarla dolu olan nəhəng KAMAZ
maşınlarının arxasınca irəliləyirdi. Ermənilər
kəndin girəcəyindəki evlərə benzin
töküb od vurdular. Yavər Əzimov ölümünü
fikirləşmədən KAMAZ-lardan birinin üstünə
atılıb bir anın içərisində cəld hərəkətlə
maşının qapısını açdı və
sürücünü yerə
saldı. Sonra təkbaşına digər, maşını da
zərərsizləşdirdi. Kəndin içində əlbəyaxa
döyüş başlandı. Yanan evlərin
tüstüsü kəndi bürümüşdü. Köməksiz
insanların qışqırtısı, naləsi ərşə
qalxırdı. Kənd sakinləri mərdliklə vuruşub qəfil
hücumun qarşısını ala bildilər. Aleksandr
Motrosov kimi sinəsini qabağa verib ən böyük təhlükə
mənbəyi olan KAMAZ-ları idarə edənləri zərərləşdirən
və öz cəsarətli hərəkətilə nümunə
göstərən Yavər Əzimov həmin döyüşdən
təsadüfən salamat çıxdı, əsl qəhrəmana
layiq şücaət göstərdi. Xocalılar həmin
gün Azərbaycana şərəf gətirən bir qələbə
əzmi nümayiş etdirdilər. Ermənilər 70 nəfərdən
artıq erməni yaralısını özləri ilə gətirdikləri
təcili yardım maşınlarına doldurub gəldikləri
yolla geriyə qaçmağa məcbur oldular. Bu
xocalıların qəhrəmanlıq salnaməsi idi və
tarixə düşəsi bir hünərdir.
Həmin
günün səhərisi rus əsgər və zabitləri
Xocalıya gəlib hücumu təşkil edənlərin əvəzinə
hücuma məruz qalanları tutub həbs elədilər, həbsxanada
onlara işgəncələr verildi. Rus zabitləri istəsəydilər
ermənilərin qarşısını elə Xankəndidə
kəsər, heç onların 12 kilometrlik bir məsafəni gəlib Xocalıya
çatmalarına imkan verməzdilər. Lakin onlar bunu etmədilər,
əksinə özləri şərait yaratdılar ki, ermənilər
Xocalıya hücum edib kəndi talan etsinlər, viranəyə
çevirsinlər. Təkbətək döyüşdə az
sayda olan türkün çoxsaylı erməniyə qalib gəldiyini
görən rusların özləri də çaş-baş
qalmışdılar və gözlərinə
inanmırdılar ki, xocalılar bu qədər erməninin
qarşısını ala bilərlər.
Bundan
sonra ermənilər soyqırımına qədər daha bir
neçə dəfə Xocalıya həmlələr
etmiş, onları dədə-baba yurdlarından qovmağa cəhd
göstərmişdilər. Dəyanətli xocalılar
torpaqdan güc alaraq yerlərində möhkəm
dayanmışdılar və artıq erməniyə sübut
etmişdilər ki, onları hürkütməklə
qaçırmaq mümkün deyil.
1989-1991-ci
illərdə ermənilər Xocalını və azərbaycanlılar yaşayan digər
yaşayış məntəqələrini toplardan, “Qrad”
qurğularından açılan mərmilərlə
sınağa çəkdilər. Xocalıda Lətif
kişinin oğlu elə öz evinin qapısı
ağzında erməni mərmisinin qurbanı oldu. Xocalıdan
Ağdama getmək istəyən 5 nəfər qadın,
uşaq Əsgəranda maşının içində
öldürüldü.
Evimizin
yanında partlayan raket evin pəncərə tərəfini
uçuranda beyninə qan sızan atam bir neçə gündən
sonra şəhid oldu və yalnız onda inandı ki, sovet
hökuməti ermənilərin qarşısını almaq
istəmir. Mitinqlər təzə başlayanda isə atam sadəlöhvlüklə
deyirdi ki, “Ermənilər heç nə edə bilməzlər.
Sovet hökuməti heç vaxt buna yol verməz!”. O, bunu
1935-ci ildən Kommunist Partiyasının üzvü kimi inamla
deyirdi və bu inam da heç oldu.
1991-ci
ildə mən Azərbaycan Tibb Universitetinin Qarabağdan olan
40-a yaxın tələbəsi ilə birlikdə
Şuşada, Xocalıda, Malıbəylidə,
Quşçularda, Qaybalıda oldum. Vəziyyətin təhlükəli
məqama çatdığı aydın hiss olunurdu. Əvvəllər
qorxa-qorxa ehtiyatla mitinqə çıxan ermənilər indi
daha aqressiv görünürdülər. Dağlıq
Qarabağda olan azərbaycanlılar tamam köməksiz
qalmışdılar. Azərbaycana rəhbərlik edənlərin
zəifliyi, səriştəsizliyi, Moskvanın təsiri
altından çıxa bilməmələri aydın
görünürdü. Azərbaycan KP MK-nın ovaxtkı
birinci katibi Kamran Bağırov Xankəndiyə gələndə
ermənilər onunla çox qaba rəftar etmişdilər, hətta
onu təhqir etmişdilər. O vaxt Dağlıq Qarabağa xeyli
azərbaycanlı polis işçisi gətirilmişdi və
onlar deyirdilər ki, Azərbaycan rəhbərliyi bizə imkan
vermir, əgər imkan versələr münaqişəni bir
günün içində həll edə bilərik.
Xocalı
1988-ci ilin fevral ayından ermənilər tərəfindən
mühasirəyə alınaraq blokada vəziyyətinə
salındı. Xankəndidə, Meşəlidə, Kərkicahanda,
Qaybalıda, Daşbulaqda evləri
yandırılmış, var-dövləti talan edilib əllərindən
alınmış azərbaycanlıların ölümün pəncəsindən
salamat çıxan hissəsi Xocalıya pənah gətirmişdi. Axıska türklərindən, həmçinin
Ermənistandan zorla qovulmuş bir neçə ailə
Xocalıda məskunlaşmışdı.
1991-ci
ilin noyabr ayında artıq Xocalıya gediş-gəliş
tamamilə kəsilmişdi. Hərdən bir yalnız vertolyot
uçuşları olurdu. 1992-ci ilin əvvəllərindən
artıq vertolyotla da əlaqə saxlamaq mümkünsüz
oldu.
Faciə
ərəfəsində xocalıların ərzaq ehtiyatı
tamam tükənmiş, ümid yalnız Allaha
qalmışdı. Əvvəlcədən planlı şəkildə
aparılan tədbirlər nəticəsində ermənilərin
satın aldıqları Mixail Qorbaçovun əmri ilə rus əsgərləri
azərbaycanlı əhalidə olan ov tüfənglərini də
əllərindən almışdılar.
Silahsız,
ərzaqsız, köməksiz qalan Xocalı 1941-1945-ci illərdə
İkinci dünya müharibəsi dövründəki Leninqrad
(Sankt-Peterburq) blokadasından da ağır bir vəziyyətə
düşmüşdü. Lakin vətənsevər
xocalılar ümidlərini itirmirdilər, torpaqlarını
qorumaq üçün çıxış yolları
axtarırdılar. Onları yaşadan torpaq sevgisi, doğma
torpağa bağlılıq idi.
Dörd
illik blokada zamanı dövlət tərəfindən heç
bir dəstək almayan Xocalının köməyinə
ayrı-ayrı həkimlərdən başqa gələn olmadı.
Xocalılar şəhidliklə razılaşıb son nəfəslərinə,
soyqırımı gününə qədər bir yerdə
oldular. Xocalıların hamısı qəhrəman adına
layiq idi. Xocalının
özü isə qəhrəman şəhər adına
layiqdir. O, 4 ildən artıq bir müddətdə
torpağını erməni yağılarından nə qədər
gücü-qüvvəsi var idisə, o qədər qorudu.
Şəhid olanda da Vətən uğrunda, torpaq uğrunda
şəhid oldu. Xocalıda şəhid olanlardan Əlif
Hacıyev, Araz Səlimov, Aqil Əliyev, Tofiq Hüseynov, Ələsgər
Novruzov, Füzuli Rüstəmov, İnqilab İsmayılov,
Hikmət Nəzərli Milli Qəhrəman adına layiq
görüldülər. Hazırda Şuşa polis idarəsi
şöbəsinin əməkdaşı olan Milli Qəhrəman
Mövsüm Şahin oğlu Məmmədov (Xocalı rayonu
Kosalar kəndi) Vətənə xidmətini şərəflə
davam etdirir. Bunların sayı çox da ola bilərdi,
xüsusilə də hamı Xocalı toxuculuq fabrikinin direktoru
Yavər Əzimovun adını bu sırada görmək istəyirdi.
Onun təkcə 1988-ci il sentyabrın 18-də həyatını
təhlükəyə ataraq Vətən uğrunda göstərdiyi
şücaət, ağlasığmaz igidlik buna kifayət
edirdi.
Xocalı
soyqırımından sonra Y.Əzimov bir müddət
Xocalı icra başçısı nümayəndəsi vəzifəsində
çalışdı. Xocalıda aldığı
sarsıntılardən zədələnmiş ürəyinin
döyüntüsü 2011-ci il
may ayının 17-də iş başında dayandı.
Xocalılar onun adını daim əziz tuturlar və bu
adın böyüklüyü illər ötdükcə daha
möhtəşəm görünəcək, Xocalı
adının böyüklüyü ilə birgə çəkiləcək,
heç vaxt unudulmayacaq, ölməzlik simvoluna çevriləcəkdir.
Mübariz ALLAHVERDİYEV,
Xocalı sakini, Azərbaycan
Tibb Universitetinin
insan anatomiyası kafedrasının
professoru,
əməkdar müəllim
Xalq qəzeti.- 2013.-
5 mart.- S. 5.