Azərbaycan: region liderinin yeni hədəfləri
Bu gün Azərbaycan
dünyanın bir çox ölkələrindən olan
investorlara Qafqazın, bəlkə
də bütün Asiyanın regional lideri statusuna iddialı
olan ölkə kimi tanınır. Bunu,
Ermənistanla müharibə şəraitində olan gənc, müstəqil bir
ölkənin təkcə zəngin karbohidrogen
ehtiyatlarından qazandığı neft gəlirləri
ilə bağlamaq qətiyyən doğru olmazdı.
Neft bumundan necə gəldi istifadə
etmək bir məsələdir, onu zamanında ölkənin müasir
sənaye infrastrukturuna, kənd təsərrüfatına
və bütövlükdə qeyri-neft
sektorlarına yönəldib ölkənin iqtisadi
potensialını artırmaq başqa bir məsələdir. Bir iqtisadçı ekspert, müasir dünya siyasətini araşdıran politoloq kimi tam qətiyyətlə təsdiq edirəm ki, Azərbaycan neft bumunun başladığı ilk
gündən ikinci yolu
seçdi və bunun
gerçək bəhrələrini görmək isə elə
böyük vaxt istəmədi.
Amma
Azərbaycan buna, heç də
asanlıqla və az bir zamanda nail olmamışdı. Azərbaycan bu iqtisadi
uğurları, sözün həqiqi mənasında,
analoqu olmayan bir şəraitdə yaşaya-
yaşaya, əslində
işğalçı Ermənistanla döyüşə-
döyüşə, müharibənin
dağıntılarını bərpa edə-edə, erməni
işğalı altında olan 20 faiz torpaqlarından qaçqın düşmüş bir milyondan çox vətəndaşının
qayğısını çəkə-çəkə,
ölkə daxilindəki 1992- 1995-ci illərdəki siyasi gərginliyi, bəzi hallarda
qarşıdurmaları tənzimləyə-tənzimləyə
qazanıb. Bu gün bunlar haqqında nə qədər sakit danışsaq belə, müharibə hələ
bitməyib, kövrək atəşkəs hər an pozula bilər və o zaman nələrin baş verəcəyini söyləmək indi çox çətindir.
Bəs Azərbaycanın son 10 ildəki iqtisadi uğurlarının, “Azərbaycan fenomenin” sirri nədədir? Bu uğurların əldə edilməsinə aparan yollar hansılardır? Təbii ki, maliyyəçi ekspertlər bunu ilk növbədə ölkənin zəngin enerji resursları ilə – neft və qaz ehtiyatları ilə bağlayırlar. Amma bu ehtiyatlar, düşünülmüş iqtisadi strategiyanın gerçəkləşdirilməsi üçün yalnız bir, həm də çox qiymətli vasitə idi və bunu zaman da göstərdi.
İflasdan dirçəlişə
XX əsrin sonunda
postsovet Azərbaycanında müstəqil
dövlətçilik quruculuğu
dünyanın geostrateji strukturundakı radikal dəyişikliklərin başlanması
ilə eyni vaxta düşmüşdü. Ayrı-ayrı
dövlətlər arasında olduğu kimi, dövlətlərarası qarşılıqlı münasibətlərin
də artması siyasətin beynəlmiləlləşməsinə
gətirib çıxarmışdı.
“Azərbaycansayağı
yenidənqurma” dalğasında hakimiyyətə gəlmiş
müstəqil ölkənin ilk rəhbərlərinin
diletantlığı və qeyri-peşəkarlığı
respublikanın qazandığı suverenliyə çox
böyük zərbələr vururdu. Hakimiyyətdə
olduqları qısa müddətdə onlar
nəinki dünya ictimaiyyətinin Azərbaycana
etibarını möhkəmləndirə bilmədilər, hətta
özlərinin birtərəfli mövqeləri ilə, qonşu dövlətlərin ünvanına kəskin
münasibətlərini bəyan etməklə ölkənin nüfuzunu qırdılar, dünyada həyata keçirilən, ziddiyyətli yanaşmanı və “soyuq müharibə”
stereotiplərini təkzib edən konstruktiv
siyasət kursunu şübhə altına
aldılar. Ölkə təkcə şimaldan
deyil, cənubdan da Mərkəzi
Asiya və Şimali Qafqaz respublikaları kimi ənənəvi
yaxın tərəfdaşlardan və dostlardan
belə ehtiyatlı etimadsızlıq divarı ilə
ayrılırdı.
Mövcud şərait xarici siyasət konsepsiyasında təcili, radikal yenilənmə tələb edirdi. Elə bir yenilənmə ki, bu konsepsiyaya yeni məzmun versin, müstəqilliyin və demokratik dəyərlərin qorunmasını təmin edəcək taktika və strategiya işlənib hazırlansın. Bunu isə yalnız xalqın böyük əksəriyyətinin tələbi ilə 1993-cü ildə hakimiyyətə qayıdan Heydər Əliyev edə bildi. Postsovet məkanında, hətta beynəlxalq siyasi səhnədə kifayət qədər yaxşı tanınan və nüfuz sahibi olan Heydər Əliyev hər şeydən əvvəl regionda söz sahibi olan qonşu Rusiya ilə bütün sahələrdə münasibətləri normal ahəngə saldı və onun nüfuzundan istifadə edərək Azərbaycanda vəziyyəti normal hala gətirmək üçün çox vacib olan atəşkəsə nail oldu. Siyasət patriarxı qabaqcıl NATO ölkələrinin antiAzərbaycan əhvali-ruhiyyəsini neytrallaşdırmaq, erməni silahlı qüvvələri tərəfindən işğal olunmuş torpaqların geri qaytarılmasında dünya ictimaiyyətinin dəstəyini qazanmaq, ölkənin çökmüş, iflas həddində olan iqtisadiyyatının bərpasında və inkişafında birbaşa rol oynayacaq xarici investorları Xəzərin Azərbaycan akvatoriyasındakı karbohidrogen ehtiyatlarının işlənməsinə cəlb etmək, eyni zamanda onların cəlb olunması ilə Azərbaycan Respublikasının suverenliyi və müstəqilliyinə təminat qazanmaq kimi vacib tədbirlərə ilk növbədə Qərbdə informasiya blokadasını dağıtmaqdan başladı.
İstənilən mürəkkəb və zəhmət tələb edən prosesdə təminatlı uğur formulu özlüyündə bir çox naməlum vəzifələr ehtiva edir. Bu vəzifələrin həlli üçün sistemlilik və düşünülmüş addımlar tələb olunur. Onların köməyi ilə son nəticədə universal və cəlbedici inkişaf modelində əksini tapan kompleks rasional alqoritmlər işlənib hazırlanır. Azərbaycanın inkişaf modelində də bu kompleks alqoritmləri bir çox xarici mətbuat orqanlarının “hakimiyyət ustası” kimi təqdim etdikləri Heydər Əliyev işləyib hazırladı.
Dünyada “enerji diplomatiyası” əsrinin yeni mərhələyə qədəm qoyduğunu gözəl bilən Heydər Əliyevin bu sahədə strateji taktiki gedişlərinin ilk uğuru 1994-cü ilin sentyabrında “Əsrin müqaviləsi”nin imzalanması ilə gəldi. Həmin dövrdə tanınmış rus siyasətçilərindən biri yazırdı ki, “vaxtilə Neft daşlarının kəşfi Azərbaycanı Xəzərin hökmdarı etmişdisə, Heydər Əliyevin ağıllı kombinasiyalarının, dərin zəkasının və qətiyyətinin təntənəsi olan “Əsrin müqaviləsi” gənc müstəqil Azərbaycanı dünyanın qüdrətli dövlətlərinin mühüm iqtisadi tərəfdaşına çevirdi”. Azərbaycan üçün məhz bu tarixi uğurdan sonra iqtisadiyyatda yeni bir dövr başladı. Dünyanın enerji daşıyıcıları bazarında tələblər artdıqca ölkənin neft-qaz sektoruna xarici investisiyaların axını da sürətlə artırdı.
“Əsrin
müqaviləsi”nin imzalanması ilə eyni vaxtda Azərbaycan iqtisadiyyatında aparılan
islahatlar, qanunvericiliyin, vergi və bank sisteminin sürətlə
dəyişən iqtisadi şəraitə
uyğunlaşdırılması, yeni iqtisadi münasibətlərə
cavab verməsi 1994-cü ildə artıq iqtisadi tənəzzülün
qarşısını almağa, sabitliyin əldə edilməsinə
gətirib çıxardı. 1997-ci ildə
isə ümumi daxili
məhsul istehsalı sürətlə artmağa
başlamışdı. “Əsrin müqaviləsi”nin reallaşmağa başlaması sənayenin də
bir çox sahələrinə
investisiyaların yönəlməsinə, kiçik
və orta müəssisələrin
özəlləşdirilməsi üzrə Dövlət
Proqramının həyata keçirilməsinə və
yeni sənaye müəssisələrinin
istifadəyə verilməsinə şərait
yaradırdı.
“Enerji
diplomatiyası”ndan fəal istifadə tədricən ölkənin
iqtisadıyyatını qaldırmağa, həyat səviyyəsini
yüksəltməyə, müasir, demokratik dövlətçiliyin möhkəmlənməsinə
imkan açdı. Dünya
birliyinə, xüsusilə Avroatlantik strukturlara inteqrasiya sürətlənməyə
başladı. Azərbaycan diplomatiyası milli
maraqların prioritetlərinin müəyyənləşdirdiyi
vəzifələrin yerinə yetirilməsində, xarici ölkələrlə olduğu
kimi, dövlətlərarası birliklərlə
də razılığa gələ və üst-üstə
düşən maraqları tapa bildi.
Beynəlxalq Valyuta Fondunun apardığı təhlillər də göstərir ki, Azərbaycanda 1996-cı ildən etibarən iqtisadi dirçəlişin əlamətləri özünü göstərməyə başlamışdı. 1996-cı ildən 2000-ci ilə qədər xarici investisiyaların həcmi 5 milyard dollara çatdı. Daxil olan xarici investisiyaların 50 faizi maşınqayırma, rabitə və qida sənayesinə, xidmət bölməsinə və digər sahələrə yönəldilmişdi. Artıq 1996-cı ildə qeyri-neft sektoruna yönələn investisiyaların həcmi 33 faiz təşkil edirdi.
Neft ölkəsi kimi isə Azərbaycanın bu sahədəki gəlirləri daha çox idi və bu da ölkənin iqtisadiyyatına birbaşa təsir edirdi. Statistika göstərir ki, müstəqilliyinin 20 ili ərzində Azərbaycanda qaz kondensatı da daxil olmaqla 413 milyon ton xam neft, 191,6 milyard kubmetr qaz hasil edilmişdir. Məhz bunun nəticəsidir ki, bu illər ərzində ölkə iqtisadiyyatının inkişafına bütün maliyyə mənbələrindən 100 milyard ABŞ dolları investisiya yönəldilmişdir.
Bu gün müstəqil Azərbaycanın simvoluna çevrilən Heydər Əliyev hakimiyyətinin son on ilində özünün siyasi tərcümeyi-halına bütöv yeni bir regional diplomatiya strategiyasının yaradıcısı adını da əlavə etdi. O, çox vaxtında beynəlxalq nəqliyyat dəhlizi məsələsini aktuallaşdıraraq, Azərbaycana Şərqi və Qərbi birləşdirən ölkə statusu qazandırdı və respublikanı regional geosiyasi oyunçu formatına saldı. Azərbaycan ona özünün unikal siyasi və geostrateji formatına görə seçilən Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəməri, nəhayət, Böyük İpək Yolunun yeni interpretasiyası olan Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihələrinə görə minnətdar olmalıdır. Bəzi dövlətlərin qısqanclıqla yanaşdıqları, hətta reallaşacağına şübhə etdikləri Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft kəməri layihəsi 2006-cı ildə işə salınanda bp şirkətinin prezidenti Con Braun onun əhəmiyyətindən danışaraq deyirdi: “BTC - nin fəaliyyətə başlaması dünyanın enerji xəritəsini dəyişdi.” Amma dəyişən təkcə xəritə deyildi, onunla bərabər Azərbaycan və onun beynəlxalq imici də dəyişirdi.
İnkişaf strategiyasının yeni hədəfləri
Son illər Azərbaycanda əldə olunmuş uğurlu dövlət quruculuğu təcrübəsi bir əhəmiyyətli xüsusiyyəti ilə daha çox diqqət çəkir: bu da optimal prioritetlər naminə intellektual və fiziki resursların fəal şəkildə konsentrasiya olunmasıdır. Belə olan halda isə rasional idarəçilik mövqeyindən yanaşma yaradıcı potensialı artırır və təkcə mövcud problemləri deyil, perspektiv vəzifələri də mükəmməl həll edir.
2003-cü
ildə Heydər Əliyevin siyasi varisi İlham Əliyevin hakimiyyətə
gəlişi Azərbaycanın inkişaf tarixində yeni bir mərhələnin
əsasını qoydu. Öz xalqının İlham Əliyevi
böyük səs çoxluğu
ilə prezident seçməsini onun siyasi karyerasını
diqqət mərkəzində saxlayan dünya ictimaiyyəti də
bəyənir. Çünki
dünyanın siyasi elitası bu gənc siyasətçini “Əsrin
müqaviləsi”nin hazırlanması zamanı 14 ölkənin
19 nəhəng neft şirkətinin rəhbərləri
ilə apardığı danışıqlardan, beynəlxalq iqtisadi forumlarda ölkəsinin
mənafeyinə xidmət edən çıxışlardan,
AŞPA-dakı siyasi fəaliyyətindən
yaxşı tanıyırdı. Qloballaşan
dünyanın siyasi və iqtisadi
aspektlərini çox gözəl bilən
Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyevin həyata keçirməyə
başladığı istər iqtisadi,
istər siyasi kursun təməlində
isə şübhəsiz bütün
keyfiyyətlərinə görə Heydər Əliyevin
müəllifi olduğu neft
strategiyası dururdu. Məhz elə bu strategiya ilk
gündən gənc dövlət
başçısının bələdlədiyi strateji orientirlərə xidmət etməyə
başladı.
Prezidentliyinin ilk günlərində İlham Əliyev deyirdi: “Biz neft dollarlarını boş yerə xərcləməməliyik. Bu pullara gələcək nəsillər üçün yeni şəhərlər, yollar, zavodlar və fabriklər tikməliyik. Bu məqsədlə “mineral-ehtiyatlar” fondu yaratmaq lazımdır. Belə fondlar ABŞ-da, Kanadada, Səudiyyə Ərəbistanında, Küveytdə, Norveçdə və digər ölkələrdə mövcuddur. Onların əsas məqsədi mineral-xammal ehtiyatlarını (ilk növbədə neft və qazı) emal sənayesinə istiqamətləndirilən maliyyə ehtiyatlarına çevirməkdir... Artıq bu gündən neftlə bağlı olmayan yeni iş yerləri, yeni infrastruktur yaratmaq lazımdır, çünki o nə vaxtsa qurtaracaq. Əgər bu proqram bu gün işə düşəcəksə, sabah gələcək nəsil neft hasilatından və neftin dünya bazarlarındakı qiymətindən asılı olmayacaq. Ona görə də neft bizim üçün məqsəd yox, güclü iqtisadiyyat yaratmaq üçün vasitədir”.
Onun
tələbləri və qısa zaman üçün
qarşıya qoyduğu vəzifələr bəlli idi:
zaman-zaman artan neft gəlirlərini çevik şəkildə
ölkədə istehsal sənayesinin yaradılmasına,
respublikanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsi
üçün qlobal enerji layihələrinin
reallaşmasına, yol-nəqliyyat infrastrukturunun genişləndirilməsinə,
regionların inkişaf proqramlarının maliyyələşməsinə,
ərzaq təhlükəsizliyinin təmin olunması
üçün kənd təsərrüfatının
inkişafına, Azərbaycanda müdafiə sənayesinin
yaradılmasına, informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının
tətbiqinə, səhiyyənin və təhsilin
inkişafına və sair sahələrə yönəltmək.
Bəs nəticə necə oldu?
Başlıca nəticə ondan ibarətdir ki, özünün yaxın qonşularından siyasi, iqtisadi və demoqrafik nöqteyi-nəzərdən kəskin şəkildə fərqlənən Azərbaycan iqtisadiyyatı artıq on ilə yaxındır ki, çox böyük sürətlə inkişaf edir. Doğrudur, deyirlər ki, istənilən müqayisə zərərlidir, ancaq ölkənin gerçək potensialını göstərərkən bu müqayisələrsiz ötüşmək olmur. Statistikaya nəzər salanda aydın görünür ki, Cənubi Qafqaz regionunun bütövlükdə iqtisadiyyatında Azərbaycanın payı 75 faiz təşkil edir. Əhalinin sayına gəldikdə, yaxın qonşuları olan Gürcüstan və Ermənistanin bir yerdə əhalisi 7,7 milyan təşkil etdiyi halda bu respublikanın əhalisi 9 milyonu keçir.
(ardı
var)
Arzuman MURADLI,
politoloq, iqtisadçı ekspert
Xalq qəzeti.- 2013.-
10 mart.- S. 5.