MART SOYQIRIMI: bəşəriyyət
sussa da, faktlar susmur
XX əsrin əvvəllərində
azərbaycanlılara və bütövlükdə türklərə
qarşı baş vermiş dəhşətli mart
qırğınlarının miqyası o qədər
böyük olmuşdur ki, bu hadisələr barədə
kitablar toplusu yazılsa , filmlər çəkilsə
belə, yenə də azdır. Ermənilərin uzun zamanlardan
bəri xalqımıza düşmən kəsilməsi, sonsuz
nifrət və ədavət bəsləməsi ötən əsrdə
tam çılpaqlığı ilə üzə
çıxdı. Biz son Qarabağ hadisələrindəki erməni
vəhşiliyini bir kənara qoyaraq 95 il əvvələ
– 1918-ci ilə ekskurs etməklə bunu bir daha aydın,
qabarıq şəkildə görə bilərik.
1917-ci il oktyabr çevrilişindən sonra Romanovlar
sülaləsinin devrilməsi və bolşeviklərin hakimiyyətə
gəlməsi həm Rusiyada, həm də onun müstəmləkələrində
bir sıra dəyişikliklərlə yadda qaldı. Artıq
bir neçə il idi ki, xalqlar öz
azadlıq və suverenliyini bərpa etmək üçün
gizli və açıq şəkildə mücadilələr
aparır və çarizmə müxtəlif formada dirəniş
göstərirdilər. Rusiyada hakimiyyət
böhranı və vətəndaş müharibəsinin
yaşanması xalqların bir növ azadlıq
arzularının məşəlinə çevrildi. Azərbaycan xalqı da öz vətənpərvər
ziyalılarının arxasınca gedərək, dövlət
müstəqilliyinin əldə olunması üçün səy
göstərdi. Lakin bu arzuları
boğmağa çalışan yeni qüvvələr meydana
çıxdı. Bunlar bolşeviklər və
ermənilər idilər. Əgər
birincilər sadəcə siyasi quruluşu dəyişməklə,
milli dövlətçiliyə son qoymağa
çalışırdılarsa, ikincilər
bütövlükdə yerli türk əhalini məhv edib,
yerinə erməniləri köçürtmək və
“böyük Ermənistan” yaratmağa cəhd edirdilər.
O zaman Bakıda
hakimiyyətdə S.Şaumyanın başçılıq
etdiyi Xalq Komissarları Soveti idi. Və bu qurum əslində
bolşeviklərin və daşnakların arzularının
icraçısına çevrilmişdi. Sual
oluna bilər ki, axı bolşevik və daşnak
ideologiyası fərqlidir. Necə ola
bilər ki, Şaumyan sosialist düşərgəyə
başçılıq edənlərdən biri ola-ola bu
qırğınlarda iştirak etsin? Əvvəla,
onu qeyd edək ki, bəli, bu ideologiyalar fərqlidir. Biri
qatı erməniçilik xəstəliyinə tutulmuş
ağlasığmaz iddialardan ibarət olan qurum və onun
siyasi xətti, digəri isə sosialist-kommunist
düşüncə tərzinin daşıyıcısı
olan, yəni, insanlar arasında etnik və dini mənsubiyyət
fərqi qoymadan “bərabərlik” anlayışını təbliğ
edən ideologiya. Fərqi olmayan bir nüans var
idi ki, o zaman bunu aşkar etmək çox çətin və
xüsusilə sağlam əqidəli sosialistlər tərəfindən
mümkünsüz idi. Bu, Stepan Şaumyan
varlığı idi. Bu şəxs ilk
baxışda bolşevik təsiri bağışlasa da, əslində
ən qatı daşnak liderlərdən biri idi. Sadəcə bolşevik çuxasında gizlənmiş
və özünün cinayət əməllərinə haqq
qazandırmaq üçün fəaliyyətə
keçmiş Şaumyanın türk düşməni
Andronikdən heç bir fərqi yox idi. Mart
soyqırımlarına başçılıq etməsi onun
bir daha mübaliğəsiz bir daşnak olduğunu üzə
çıxarır. Bu onu göstərir
ki, Şaumyan sadəcə sosialistlərin düşərgəsinə
“Daşnaksütyun” tərəfindən “yeridilmiş” kadr idi.
AMEA-nın müxbir üzvü,
tarixçi Yaqub Mahmudov daşnaklara haqlı xarakteristika verir:
“Daşnaksütyun” partiyası, faktiki olaraq, hər biri 10 nəfər
“döyüşçüdən” — terrorçudan təşkil
olunmuş silahlı dəstələrdən ibarət idi. Başqa sözlə, “Daşnaksütyun” siyasi partiya
deyil, silahlı terror təşkilatı idi. “Hnçaq” və “Daşnaksütyun”
terrorçuları Şərqi Anadolu və Azərbaycan kəndlərini
çapıb-talamaqda bir-biri ilə rəqabət aparır,
“yarışırdılar”. Rəsmi
proqramlarında terroru qarşılarına vəzifə qoyan
bu partiya və cəmiyyətlər “Türkə ölüm!”
çağırışı ilə tarixin ən qanlı
cinayətlərinə başladılar.” Bu baxımdan
proqramında silahlı mübarizəyə nisbətən yer
ayırsa da, ümumilikdə irqçilik
baxışlarından uzaq bir firqə təsiri
bağışlayan sosialistlər daşnaklarla yaxın ola bilməzdi. Ümumiyyətlə, sosialistlərlə
daşnakların yaxınlaşmasını Yelizavetpol
qubernatoru A.Kaçalov Qafqaz canişininə etdiyi məruzələrində
belə səciyyələndirirdi: “Millətçilik ruhu ermənilərə
məxsus elə başlıca xasiyyətdir ki, ən qısa
bir vaxt üçün belə ermənilərin ondan imtina edə
biləcəyini təsəvvürə belə gətirmək
mümkün deyil. Sosialistlər partiyasına
qoşulmaqla “Daşnaksütyun” şübhəsiz ki, möhkəm
əqidəli sosialistlər qarşısında
vicdansızlıq etmişdir. Çünki
erməni xalqı heç vaxt sosializm ideyalarını dərindən
dərk edə bilməz. Ermənini
inandırmaq olmaz ki, tatar (azərbaycanlı) millətindən
olan proletar sənə erməni millətindən olan
istismarçı burjua nümayəndəsindən daha
yaxındır, sadəcə olaraq ağlasığmazdır”.
Sadəcə, daşnaklar həmişə
olduğu kimi belə məqamda da özlərini yaxşıca
komuflyaj etməyi bacarmışdı.
1918-ci
ilin martında Azərbaycanın müxtəlif bölgələrində
amansız qarət və qırğınlara start verildi. Tarix elmləri doktoru Həcər Verdiyeva yazır ki,
“1918-ci ilin fevralında Türkiyənin Ərzurum vilayətində
Andronikin quldur dəstələri ağlasığmaz cinayətlər
törədir. Həmin dövrdə erməni
millətçilərinə himayədarlığı Rusiya
bolşevikləri edir və V.Lenin hökuməti təmənnasız
olaraq 6194784 rubl vəsait ayırır. Türkiyə
ermənilərinə muxtariyyət dekretini həyata
keçirmək məqsədilə bolşevizmi süngü
ucunda yaymaq prinsipinə əsaslanan V.Lenin və onun
kampaniyası S.Şaumyana Şərqi Anadoluda sovet hakimiyyətini
qurmağı tapşırır və Qafqazın fövqəladə
komissarı mandatını ona verir. Lakin
Kiçik Asiyaya tələsməyən və bu
tapşırığın reallıqdan uzaq olduğunu
başa düşən S.Şaumyan Bakıda mart
qırğınlarının “ilhamvericisi olur”.
İlk olaraq Bakıda
başlayan qırğınlar təqribən 12000 insanın həyatına
son qoydu. Belə ki, Bakı Sovetinə
keçirilən seçkilərdə “Müsavat”
Partiyasının qələbə qazanması
daşnak-bolşevik qüvələrin daha da
radikallaşmasına səbəb oldu. Azərbaycanda
ən güclü siyasi partiya “Müsavat” hesab olunurdu. Bu partiyanın əsas hədəfləri Azərbaycanın
ərazi muxtariyyəti və siyasi hakimiyyəti idi. S. Şaumyanın rəhbərlik etdiyi bolşeviklər,
Erməni Milli Şurası və “Daşnaksütyun”
partiyasının rəhbərləri “Müsavat”a
qarşı müharibəyə başladılar. Əslində, bu partiyalararası mübarizə yox,
xalqlararası qarşıdurmaya və daha doğrusu, yerli azərbaycanlı
əhaliyə qarşı əsl genosidə çevrildi.
Belə bir vaxtda Azərbaycan milli qüvvələri həm
sayca az, həm də olduqca pis
silahlanmış vəziyyətdə idi. Şaumyan
yaxşı bilirdi ki, çarizm dövründə azərbaycanlı
gənclər əsgərliyə aparılmırdı. Bunun nəticəsində isə bu xalq silahla necə
davranmaq lazım olduğunu unutmuşdu. Buna
görə də yerli əhaliyə “dərs vermək”
üçün ömrü boyu arzuladığı şərait
yetişmişdi. Martın 29-da müsəlmanlardan
ibarət olan “Evelina” gəmisinin şəxsi heyətinin
Bakıda bolşevik qüvvələri tərəfindən tərksilah
edilməsi milli qırğına başlamaq üçün
bəhanə oldu. H.Z.Tağıyevin 1918-ci il martın 17-də həlak olmuş oğlu Məhəmmədin
cənazəsini Bakıya gətirən müsəlman
diviziyasının 48 nəfərdən ibarət dəstəsi
mərhumu dəfn etdikdən sonra “Evelina” gəmisi ilə Lənkərana
geri qayıtmalı idi. Gəminin körpüdən
aralanmasına az qalmış bolşeviklər
müsəlman dəstəsindən silahı yerə
qoymağı tələb etdi. Dəstənin rədd
cavabı gəldikdən sonra onlara tüfəng və
pulemyotlardan atəşlə cavab verildi. Gəmidəki
silahlar bolşeviklər tərəfindən müsadirə
olundu.
Mart soyqırımı ilə
bağlı tədqiqatlar aparmış professor Anar İskəndərov
yazır: “Bakı Soveti qüvvələrinə rəhbərlik
edən S. Şaumyanın erməni hərbi hissələrindən
istifadə etməsi bu qırğını daha da dərinləşdirmişdir.
Bolşevikləri müdafiə etmək bəhanəsi
ilə erməni hərbi hissələri türk-müsəlman
əhalisinə qəddarcasına divan tuturdular. Qeyd etmək lazımdır ki, Bakı Soveti də,
onun yaratdığı ordu da əsas etibarı ilə ermənilərdən
ibarət idi. Sovetdə olan daşnaklar Sako
Saakyan, Arakelyan və başqaları bolşevik dəstələrinə
müsəlman fəhlələrinin qəbul edilməsinə
hər vasitə ilə əngəl törədirdilər.
Daşnaklar azərbaycanlılara milli ordu
yaratmaqda mane olur, Sovetin adından istifadə edərək millətçi-şovinist
siyasətini canfəşanlıqla həyata keçirir,
Bakı, Şamaxı və Azərbaycanın digər bölgələrində
türk-müsəlman əhalisinə qarşı
qırğınlar hazırlayırdılar. Bu baxımdan Erməni Milli Komitəsi xüsusi fəallıq
göstərirdi. Müsəlmanlara
qarşı talanlar Şamaxı, Göyçay, Gəncə,
Nuxa, Qazax, Lənkəran, Salyan, bir sözlə Azərbaycanın
bütün bölgələrini bürümüşdü.”
(4) Şaumyanın başçılıq etdiyi ordunun
bolşeviklərdən daha çox ermənilərdən təşkil
edilməsini erməni alimi Q.Avetisyan da təsdiqləyir. O qeyd
edir ki, “Bakıda 25 alay, 18 min döyüşçüdən
ibarət Qızıl Ordunun dörd briqadası var idi. Qızıl Ordu döyüşçülərinin
də 70 faizi erməni idi”.
Bu minvalla Bakı qəzasında
baş verən qırğınlar öz dəhşətli mənzərəsini
tez bir zamanda ortaya qoydu. Küçələr
minlərlə günahsız insanların meyitləri ilə
dolu idi. Ermənilər bu
qırğınlarda heç kəsə, hətta körpələrə
də rəhm etmirdilər. S.
Şaumyanın rəhbərlik etdiyi Bakı Soveti
anti-müsavat kampaniyası adı altında bütün qəza
əhalisinə divan tutmuşdu. Bu barədə Fövqəladə
Təhqiqat Komissiyasının üzvü A.Y.Kluge
komissiyanın sədrinə “Bakı şəhərinin
müsəlman əhalisinə qarşı törədilmiş
zorakılıqlara dair iş haqqında” məruzəsində
yazırdı: “Yaxşı silahlanmış, təlim
keçmiş erməni əsgərlər çoxlu miqdarda
pulemyotların müşayiəti ilə hücum edirdilər.
Ermənilər müsəlmanların evlərinə
soxulur, bu evlərin sakinlərini qırır, onları qılınc
və xəncərlərlə doğram -doğram və
süngülərlə deşik-deşik edir, uşaqları
yanan evin alovları içərisinə atır,
üç-dörd günlük çağaları
süngünün ucunda oynadır, öldürülən
valideynlərin südəmər körpələrinə rəhm
etmir, hamısını qırırdılar”.
Beləliklə,
qırğınlar nəticəsində Bakının Məhəmmədli
və Zibillidərə məhəllələrinin əhalisi,
demək olar ki, son nəfərinə qədər
qılıncdan keçirildi. Professor Xaqani Məmmədov
yazır: “Ermənilər azərbaycanlılara məxsus
bütün evləri, ictimai binaları, məktəbləri,
mədəniyyət ocaqlarını dağıtdılar.
“Kaspi” mətbəəsi, “Açıq söz” qəzeti
redaksiyası, “Müsəlman Xeyriyyə Cəmiyyəti”nin yerləşdiyi “İsmailiyyə” binası
vəhşicəsinə yandırılmışdı. “Təzə pir” məscidinin minarələri mərmilərlə
dəlik-deşik edildi. Bir sıra yerlərdə
döyüşən əsgərlərə erməni
ziyalılarının rəhbərlik etməsi faciənin
milli zəmin üzərində qurulduğunu qəti sübut
edirdi. Ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərin
canlı şahidi olan görkəmli siyasi və ictimai xadim
S.C.Pişəvəri yazırdı ki, 1918-ci il
martın 30, 31 və aprelin 1-də gecəli-gündüzlü
qırğınlarda çoxlu müsəlman
öldürüldü. Ölənlərin
sayı 10 mindən artıq idi. Pişəvəri
yazırdı ki, 1918-ci ildə ermənilərin vəhşiliklərini,
meyitlərin yandırılmasını öz gözləri ilə
görüb.”
Bu kimi vəhşiliklər təbii ki, tək Bakıda
deyil, Azərbaycanın əksər bölgələrində
həyata keçirilir və yerli əhali vəhşicəsinə
qətlə yetirilirdi. Təkcə Şamaxı hadisələri
bir millətin soyqırımına məruz qalmasını
sübut etmək üçün ən bariz nümunədir.
Azərbaycanın tarixi antik dövrlərə
gedən Şamaxı şəhərində mənfur Lalayevin
başçılıq etdiyi bolşevik-daşnak qüvvələrin
törətdiyi əməllər heç bir insanlıq
müstəvisində müzakirə oluna bilməz. Ən yırtıcı vəhşi heyvanlar belə
öz şikarlarına bu cür vəhşiliklə rəftar
etmirlər ki, ermənilər dinc, silahsız Şamaxı əhalisinə
belə divan tutmuşlar.
Yelizavetpol
(Gəncə) Müsəlman Milli Şurasının sədri
Xasməmmədov 1918-ci il martın 28-də Seymin və Cənubi
Qafqaz hökumətinin sədrinə göndərdiyi
teleqramında yazırdı ki, “martın 18-də bolşeviklər
tərəfindən Bakıdan 2000 yaxşı silahlanmış
top və pulemyota malik olan əsgər dəstəsi
Şamaxı qəzası istiqamətində yola
salınmışdır. Dəstə yol boyu
15-dən çox müsəlman kəndini, Şamaxı şəhərini
darmadağın etmişdir. Minlərlə
müsəlman, o cümlədən qadın və uşaqlar
qılıncdan keçirilmişdir. Faciəni
təsvir etmək olmur. Təhqir və
zorakılıqlar həddini aşmışdır. Təcili hökumətin köməyi
lazımdır.”
Ermənilər Şamaxının 83 kəndinə
hücumlar təşkil etmiş, 53 kənd yerlə-yeksan
edilmiş, minlərlə insan qətlə yetirilmişdir. Təkcə
Şamaxının 2 kilometrliyində yerləşən Əngəxaran
kəndində erməni quldurları dəhşətli
qırğınlar həyata keçirmişlər. Martın 18-də sübh çağı
Şamaxının 3-4 verstliyində olan Əngəxaran kəndinə
də qəfil hücum olur. Müdafiəsiz
kəndə soxulan düşmən tərəfindən Əngəxaranda
ermənilərin törətdikləri vəhşiliklərlə
əlaqədar təhqiqat materiallarında həmkəndlilərinin
və şahidlərin ifadələrinə görə tərtib
edilmiş siyahılarda bu kənddən ermənilərin
böyük işgəncələrlə qətlə yetirdiyi
237 nəfərin adı var.
Qaniçən
Lalayevin türklərə nifrəti o qədər amansız
idi ki, törədilən cinayətlər hətta onun ətrafında
olanların da etirazına səbəb olmuşdu. Onun silahdaşı olan İ.Boqomolov bu hadisələrdə
göstərdiyi qəddarlıqlara görə Lalayevdən
şikayət etmişdi. İ.Boqomolovun A.Caparidzenin adına göndərdiyi müraciətdə
deyilirdi: “Bir daha sizdən xahiş edirəm ki, cəllad
Lalayevi həbs edəsiniz. O, çoxlu sayda qadın və
uşaq öldürmüş, evləri qarət etmişdir. Əmirov onu həbs etmək istədikdə
qaçıb gizlənmişdir. Hamı təsdiq
edir ki, o, məscidi yandırmış və orada çoxlu
qadın qətlə yetirmişdi.” Lakin
Lalayevin arxasında Şaumyanın və onun digər erməni
cəlladlarının necə durduğu hər kəsə bəlli
idi. Ona görə də Lalayevi nəinki həbs
etmirlər, üstəlik o, qırğınları daha da
şiddətləndirməklə ən iyrənc cinayətlərə
imza atırdı.
Hadisələr
zamanı Şamaxıda gecə qaça bilməyənlərin
hamısı öldürülmüş, qaçıb
canını qurtaranların böyük bir hissəsi isə
aclıqdan və soyuqdan ölmüşdülər. Nə dünya müharibəsində, nə də
ondan sonra, heç bir əhali şamaxılıların
başına gətirilən bu cür müsibətlər
görməmişdir. Bu faciə özlərini
müsəlmanların dostu kimi göstərən bolşeviklərin
bayrağı altında ermənilər tərəfindən
törədilmişdi.
“Şamaxı
soyqırımı” kitabının müəllifi,
tarixçi Məhərrəm Zülfüqarlı öz əsərində
qeyd edir ki, “Şamaxıda 1918-ci ilin mart-aprel aylarında
öldürülənlərin sayı haqqında müxtəlif
məlumatlar mövcuddur. Bəzi məlumatlarda
öldürülənlərin sayı 7 min, bəzilərində
8 minə qədər, bəzilərində 8-12, bəzilərində
isə 40 minə qədər olduğu göstərilir. 1920-ci ildə mühacir ədəbiyyatında
öldürülənlərin sayı bir mənbədə 12
minə qədər, digər bir mənbədə isə 17
min nəfər olduğu göstərilir.”
Bütövlükdə,
Şamaxı qırğınlarına nəzər salsaq
görərik ki, cəllad Lalayevin başçılıq
etdiyi qoşun tərəfindən qəzanın 53 kəndində
ermənilər 8027 nəfər azərbaycanlını qətlə
yetirmişlər ki, onlardan da 4190 nəfəri kişi, 2560 nəfəri
qadın və 1277 nəfəri uşaq olmuşdur. Ermənilər Şamaxı şəhərində
azərbaycanlılara məxsus 1 milyard manatdan yuxarı dəyəri
olan əmlakı qarət, şəhərin bütün evlərini
yandıraraq məhv etmişlər. Şəhərdə
13 məscid, o cümlədən böyük tarixi abidə
sayılan və 800 yaşı olan “Cümə məscidi”
yandırılmışdır. Bu
faktları Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının tərtib
etdiyi aktlar da təsdiqləyir.
Şamaxı hadisələri
ilə bağlı “Azərbaycan” qəzetində gedən bir
yazıda qeyd olunmuşdu ki, S.Lalayevin Şamaxı müsəlmanlarına
tutduğu divan bizim bu müharibə dövründə üzləşdiyimiz
bütün dəhşətləri geridə qoyur.
Fövqəladə İstintaq
Komissiyası Şamaxı ilə yanaşı, Kürdəmir
və Göyçay qəzasının Cəngi, Qaravəlli,
Qarabucaq, Mustafalı, Xəlil-Qasımbəy, Ərəb-Mehdibəyli
kəndlərində, Sultanov və Sadalı malikanələrində
ermənilərin törətdikləri vəhşilikləri də
tədqiq etmişdir. Tədqiqatlar nəticəsində məlum
olmuşdur ki, ermənilər Kürdəmirdə 56 evi, 127
ayrıca malikanəni, 2 məscidi, “Quran”ın təfsirinə
dair zəngin kitabxananı yandırmışlar.
(ardı var)
Anar TURAN
Xalq qəzeti.-
2013.- 29 mart.- S. 5.