Tarixin ironiyası: “erməni soyqırımı”

(əvvəli qəzetimizin 25 aprel tarixli sayında)

II Sasun üsyanı

Sasunda 8 avqust 1895-ci ildəki üsyan bir nəticə verməyəndən sonra daşnaklar ikinci zərbəni 1897-ci ildə vurmaq istədilər. Daşnak quldur birləşmələri Türkiyəyə İrandan və Qafqazdan Van yolu ilə daxil olurlar. Lakin yolun üstündə Mazrik kürd aşirəti onlara mane olurlar. Bu tayfanı birdəfəlik məhv etmək üçün komitəçilər 250 nəfərlik bir dəstə ilə aşirətin Honasordakı çadırlarına basqın edirlər. Ancaq istədikləri nəticəni əldə etməyərək geri çəkilirlər. Bundan sonra daşnaklar fəaliyyətlərini Sasun və Muş ərazisinə keçirirlər. Həmin vaxt qaniçən Andronik Ozanyan dəstələrə ümumi rəhbərliyi ələ almışdı. O, 1866-cı ildə Şərqi Qarahissarda doğulmuş və gənc yaşında terror təşkilatlarına daxil olmuş və bir türkü öldürdüyü üçün həbsxanaya salınmışdı. Terror təşkilat komitəsi tərəfindən həbsdən qaçırdılaraq Batuma göndərilmişdi.

1903-cü ilin sonundan etibarən üsyan dalğası bütün Sasunu bürüyür. 13 aprel 1904-də iğtişaşların yatırılması üçün ordu qüvvələri yeridilmiş və üsyan sıxışdırılmışdı. Məğlub olan Andronik Qafqaza qaçmaqla canını qurtarmağı bacarmışdır.

K.Küdülyanın “ Andronik savaşları” adı ilə 1929-cu ildə Beyrutda ermənicə çap etdirdiyi kitabda yazdığına görə bu üsyanda 1132 türk öldürülmüş, sadəcə 19 erməni ölmüşdür. Erməni müəllifin verdiyi rəqəmlərdən də görünür ki, ermənilər məhv edilən deyil, onlar dinc insanları məhv edən toplum kimi təqdim olunmaqdan əksinə təqdim olunur.

Ulduz sui-qəsdi

Daşnakların Türkiyədə göstərdiyi mənfur əməllərindən biri də sultan Əbdülhəmidə edilən sui-qəsddir. Xristofor Mikayelyan, Hersoqovinalı Vram Şabuh Kendiryan, Belçikalı Joris ve həyat yoldaşı, bir tərəfi yunan olan Silvio Rişçi, alman doğumlu Lipa-Rips, Ardaş Kaptanyan,Kris Fenerçiyan, Aşot (Karlo Yovanoviç) və bir qismi Qafqazdan və Avropanın müxtəlif ölkələrindən gəlmiş ermənilər İstanbulda toplanaraq sui-qəsd planını hazırlayırlar. İlkin olaraq 12 bomba götürərək Polonez kəndində və İbrahim paşa dairəsində sınaqdan çıxardırlar. Mikayelyan rus yəhudisi tacir passportu sayəsində Rusiya səfirliyindən aldığı tövsiyəylə bir neçə dəfə sultanla görüş məclisinə gedərək orada qərar tutmuş və sultan keçərkən üstünə bomba atmağı planlaşdırmışdı. Yalnız sonradan aydın olmuşdu ki, Salamlıq vadisində yollara qum tökülməsi səbəbindən bombanın partlaması mümkün deyildir.

Milliyyətcə erməni olan tarixçi Levon Panos Dabağyan sui-qəsd hadisənin təfsilatını belə verir: “1904-cü ilin yanvarında Sofiyada toplaşan Daşnaksütyun partiyasının konqresində önəmli qərarlar qəbul edilmiş və bu qərarlara əsasən hazırlanan plana görə İstanbul və İzmirdə geniş çapda terror hərəkətlərinə başlanılacaq və sultan Əbdülhəmid aradan götürüləcəkdi... Daşnak komitələrinin bölgələrdə bu dərəcə güclənib, yayılmasının başında Hajak və Hraç adlarındakı iki terrorçu idi, bunlar da 1887-ci ildə İzmirdə terror hərəkətlərinə girişmiş və erməni əsilli varlıları xərac verməyə məcbur etmiş və özlərinə qarşı çıxanları namərdcəsinə güllələmişlər...İndi isə yeni hədəflər seçmişdilər və planları banklar, gömrük idarəsi, stansiyalar, körpüləri talamaq və dağıtmaq idi. Təxribatçıların başında duran şəxs isə daşnak qurucularından olan Xristofor Mikayelyan idi. Onun isə birbaşa hədəfi Əbdülhəmid xan idi ”.

Erməni tarixçisinə görə, Sultan II Əbdülhəmidə qarşı sui-qəsd planı Sofiya konqresində qəbul edilsə də, əsl plan İsveçrədə “Siyonistlər”lə birlikdə hazırlanmışdı...İsveçrədə suiqəsd planı təkrar nəzərdən keçirildikdən sonra daşnakların terrorçu lideri X. Mikayelyan Tiflisə oradan da Yunanıstana keçmişdi. Zare adında bir erməni qadın onları qarşıladıqdan sonra təşkilat komitəsində Mari Ançkova və Rubina adlı daha iki qadın iştirak etmişdi. Yunanıstan və Bolqarıstandan bomba emalı ilə bağlı lazım olan çeşidli maddələr alındıqdan sonra İstanbula gedən Mikayelyan yanına Marini də götürmüş, rus səfirliyi vasitəsilə bu qadına Rubina Fayn və özünə də Samuel Fayn saxta ad və soyadla bir pasport hazırlatdırmış və Rusiya yəhudisi adı altında İstanbula gəlmişdi.

Daha sonra Ramazan ayının on beşinci günündəki törəndə, yolda iki adamın tapança ilə padşaha hücum etməsi planı cızılmış və təyin olunan adamlar tapançalarla gözləmişlər, lakin həmin gün sultanın Çırağan Sarayına Ulduz bağçasından keçməsi, quldurların bu planını da nəticəsiz qoymuşdur.

Nəhayət xarici qonaqların olduğu yerlərdə bomba atmaq və eyni zamanda avtomobil ilə böyük bir partlayış planı irəli sürülmüşdür. Sürücünün oturduğu yerə 120 kiloqramlıq partlayıcı yerləşdirilmiş və 42 saniyəlik saatlı bomba hazırlanmışdır. Avtomobilin idarəsi 45 yaşındakı keçmiş erməni qatili Zare Haçikyan adında birisinə həvalə edilmişdi. 1905-ci ilin 18 iyulunda cümə günü sultan salamlaşma tədbirindən saraya qayıdarkən bomba partladılmışdır. Sadəcə məsçiddən çıxdıqdan sonra Şeyxülislamla görüşməsi və bir neçə dəqiqə gecikməsi səbəbi ilə sağ qalmışdır. Sui-qəsd nəticəsiz yekunlaşmışdır. Hadisə ilə bağlı Avstriya mənşəli Eduard Joris adlı şəxs edama məhkum edilmişdir. Bir müddətdən sonra isə həbsxanadan saraya gətirilən Joris, ermənilər əleyhinə çalışmaq üçün agent təyin edilib Avropaya göndərilmişdir.

Adana hadisəsi

Məqsədyönlü şəkildə təşkil edilən erməni üsyanlarından biri də Adana hadisələridir. İki türk gəncinin qətlə yetirilməsi və qatilin ermənilər tərəfindən təslim edilməməsi hadisələrin nəzarətdən çıxması ilə nəticələnmişdir. Tanınmış türk diplomatı və yazarı Kamuran Gürün yazır: “ Müsəlmanlarla ermənilər üç gün dayanmadan küçə döyüşləri aparmışlar. Hökumət dərhal Adanaya qoşun yeritmiş və erməni üsyanı yatırılmışdır. Bəzi mənbələrdə hadisələrdə 17000 erməninin və 1850 müsəlmanın öldürüldüyü bildirilir. Erməni patrixarxı 21300 nəfərin öldürüldüyünü bildirsədə bu öz təsdiqini heç bir yerdə tapmayıb. Osmanlı hökuməti hadisələrdə cinayətlər törətmiş həm erməniləri həm də müsəlmanları məhkəmə cəzasına cəlb etmişdir”.

Gördüyümüz kimi, guya 1915-ci ildə baş vermiş “erməni soyqırımı” deyilən hadisələrin başlanğıcı hələ I Dünya müharibəsindən əvvələ gedib çıxır. 1914-cü ilə qədər artıq ermənilər yuxarıdakı hadisələri törətmiş və onminlərlə dinc türkün həyatına son qoymuşlar. Şübhəsiz ki, ölkədaxili ağır və gərgin mübarizə şəraitində olmasına baxmayaraq, üstəlikdə çar Rusiyasının birbaşa dəstəyi ilə müşayiət olunan erməni xəyanətkarlığı ilə qarşılaşmasına rəğmən, Osmanlı dövləti əhalisinin qırılmasına müşahidəçi qalmamış, müqavimət göstərmiş və nəticədə erməni quldurları da müəyyən itgilərə məruz qalmışdır. Lakin həqiqət budur ki, yerli türklərlə müqayisədə ermənilərin epizodik itgiləri şişirdilmiş və dünyaya bu gündə “real rəqəmlər” kimi sırınmaqda davam edir. Və onu da qeyd edək ki, qırğınlarda türklər tərəfdən ölənlərin əksəriyyəti dinc sakinlər, qocalar, uşaqlar, qadınlar olmuşdur. Ermənilərin itgiləri arasında isə dinc sakinlər deyil, silahlı quldurlar mütləq əksəriyyəti təşkil etmiş və onlar Osmanlı əhalisinə divan tutmaqdan savayı, ordunun təslim çağırışlarına cavab verməmiş, rus qoşunlarının dəstəyinə arxalanaraq dövlətə müqavimət göstərmişdir.

1914-cü ildən sonrakı mərhələ

Ermənilərin 1914-cü ildən sonrakı üsyanları da öz vəhşiliyi, qarət və qətllərin miqyasının böyüklüyü ilə əvvəlki üsyanlardan heç nə ilə fərqlənmir. Əksinə silsilə erməni üsyanlarına nəzər yetirsək dövlətə xəyanət, dinc əhaliyə qarşı amansızlıq, dağıntıların ölçüyəgəlməz mənzərəsi ilə tanış olarıq. Beləliklə çar Rusiyasının birbaşa dəstək verdiyi silsilə erməni qanlı təxribat və üsyanlarının növbəti xronoloji ardıcıllığına diqqət yetirək.

Bitlis üsyanları

Erməni üsyanlarının ən çox alovlandığı bölgələrdən biri də Bitlis nahiyəsidir. Erməni patriarxının və ideoloqlarının Osmanlı hökumətinə qarşı ən çirkin təbliğatı əsasən bu bölgələrdə hiss edilirdi. Üstəlik də bu bölgə Avropanın diqqətini erməni məsələsinə çəkmək üçün ideal yerlərdən sayılırdı.

Osmanlı dövlətində səfərbərlik elan ediləndən sonra bu bölgəyə Vaan Papazyan adlı qatı daşnak göndərildi. Türk gəncləri səfərbərliyə getsə də ermənilər orduya əsgər verməkdən imtina edərək, Osmanlı hökumətini tanımadıqlarını bildirdilər. Bütün bunlar azmış kimi, üstəlik də silahlanaraq 1915-ci ilin yanvar ayında jandarma mühafizə qüvvələrinə basqın edərək onları öldürdülər. Ermənilər Muş ovasında toplaşaraq dövlətin ərazi üzrə nümayəndəsinin və yanındakı polis qüvvələrini atəşə tutdular. Səkkiz saatlıq atışmada doqquz asayiş keşikçisi həlak oldu.

Bitlisdəki rus konsulu İstanbuldakı Rusiya səfirinə göndərdiyi 14 dekabr 1912-ci il 63 saylı raportunda yazır: “ Erməni təxribatlarında Daşnak komitəsinin böyük əməyi vardır. Komitə ermənilərlə müsəlmanlar arasında çarpışmalar çıxarmağa və yaranacaq vəziyyətdən ötrü rusların işə qarışmasını təmin etməyə və bu torpaqların rus əskərləri tərəfindən ələ keçirilməsinə bütün gücləriylə çalışırlar.”

Ərzurum üsyanı

Erməni daşnakları I Dünya müharibəsindən əvvəl sonuncu konqreslərini Ərzurumda keçirirlər. Bu bölgə onlar üçün son dərəcə əhəmiyyətli və Qafqazdan quru, Batumdan su yolu ilə cəbhəxana daşınması üçün əlverişli şəhər idi.

1914-cü ilin noyabrında Ərzurum və sancaqlarında erməni quldur birləşmələri evlərə soxularaq müsəlman qadın və uşaqları öldürməyə başladılar. Müsəlman kişilərin əksəriyyətinin ön cəbhədə olmasından istifadə edən ermənilər daha da cəsarətlənmişdilər. Ordudakı əsgərlərin bir çoxu bu hadisələrdən məyus olmuş və ailələrinə kömək etmək üçün döyüş bölgəsini tərk edərək Ərzuruma gəlmişdilər. Birinci Dünya Müharibəsində Ərzurumun ruslar tərəfindən işğalı sırasında, rus qüvvələrinin komandanı Abgralın, 3 mart 1918-ci il tarixində Qafqaz Ordu Komandanlığına göndərdiyi rəsmi raport ermənilərin müdafiəsiz əhaliyə qarşı necə görünməmiş qətliamlar törətdiyinə açıq-aşkar şahidlik edir. Raportda deyilir: “26 fevral 1918-ci ildə milis qüvvələrindən bir qrup, türkləri toplamağa başladı. Məqsədləri dəmiryolu və yolları türklərə təmizlətdirmək idi. Şübhəsiz ki, bu əmr general Andranik tərəfindən verilmişdi. Türklər buna narazılıq etdilər. Və vəziyyətlə bağlı rus ordu rəhbərliyindən yazılı bir əmr gərəkdiyini tələb etdilər. Lakin məlum oldu ki, belə bir əmr yoxdur. Mən dərhal milis qüvvələrin rəisi Faraxyanla əlaqə saxladım və o dedi ki, kamandir yazılı əmr vermə üsulunu ləğv etmişdir. Toplananlar üç qrupa bölündü... Ərzurumdan çıxanda Qars yolu üzərində 70-dən çox türkün cəsədiylə qarşılaşdım. Başlarından, boyun və kökslərindən güllələndikləri və ürək və qarın nahiyyəsindən süngüləndikləri görünürdü...” Raportdan aydın olur ki, ermənilər 3 qrupa böldükləri əhalini ayrı 3 istiqamətdə apararaq vəhşicəsinə qətlə yetirmiş, sağ qalan azlıq – təxminən 250 nəfər isə yalnız güclə və möcüzə sayəsində sağ qalmışlar.

Görkəmli tədqiqatçı Əhməd Rəfiq “ Qafqaz Yollarında” adlı əsərində Ərzurumdakı hadisələr barədə yazır: “ Yanğın yerindəyəm. Türklərin bu tarixi və fədakar bölgəsi bir xarabalıq vəziyyətində, küçələr və binalar, məsçidlər, mədrəsələr, insan cəsədləri ilə dolu, yanmış və yıxılmış evlərin dağıntıları arasında insan kəllələrinə,uşaq başlarına, qol və qıç, gövdə və ayaq parçalarına rast gəlinir...”

Osmanlı müdafiə qüvvələri tərəfindən sıxışırılan ermənilərin üsyanı yatırılır. Həbs edilən Ərzincandan olan erməni Dikran Papazyan açıq-aşkar etiraf etmişdi ki, “Əgər üç-beş gün daha gecikmə olsaydı, komitədən aldığımız planla Ərzincanı odlara qərq edəcək, bütün türkləri, əskərləri öldürəcəkdik. Lakin hökumət çevik müdaxilə etdiyindən planımız baş tutmamışdı.”

Elazığ üsyanları

Səfərbərlikdən sonra Elazığda erməni əsgərlərinin fərariliyi və müsəlman əhaliyə basqınları geniş miqyas aldı. Elazığda ingilis konsulluğu tərcüməçiliyini edən bir erməni 11 kolordu haqqında bilgi topladı. Bu xəbərlər İstanbuldakı ingilis səfirliyinə gedərkən yolda yaxalandı. Səfərbərlikdən yaralı qayıdan türk əsgərlərinin yolda ermənilər tərəfindən vəhşicəsinə öldürüldüyü faktları ortaya çıxdı. Ordunun dərhal işə müdaxilə etməsi sayəsində erməni kilsəsindən və araşdırma zamanı heç bir silahı olmayan ermənilərin evindən təkcə Ərzurum şəhərində 5000-dən çox silah, 300-ə qədər bomba, 40 kiloqrama qədər bomba fitili, 200-dən çox dinamit və 5000 ədəd dinamit misketi tapıldı. Bundan əlavə tanınmış tədqiqatçı Azmi Süslü yazır ki, bölgədə təşkil edilən məhəlli silahlı çətələr Qafqazdan gələn könüllülərlə birlikdə şəhərdə və ətrafında təxribat-pozuçuluq hərəkətlərinə yol vermiş və bir sıra vəzifəli asayış keçikçiləri və zabitlər öldürülmüşdür. Dersim (indiki Tunceli) kürd-zaza əşirətlərinin Osmanlı hökumətinə qarşı qaldırılmasına cəhd edilmiş, Egin və Arapkirdə erməni kilsələri silah depolarına çevrilmişdir. Müharibənin başlaması ilə eyni zamanda ermənilər şəhər və kəndlərdə qətliam və zalımlıqlar törətmişlər.

Diyarbəkir üsyanları

Diyarbəkirdə ermənilərin say nüfuzunun olduqca az olmasına baxmayaraq daşnak komitəsinin təhriki ilə üsyana qalxdılar. Rus işğalını asanlaşdırmaq, Türk ordusunun hərəkətini çətinləşdirmək üçün var-gücüylə çalışan komitəçilərlə gərgin atışmalarda üsyan yatırılmış və çoxlu sayda cəbhəxana, bomba və fərari əskərlər ələ keçirilmişdir. Ələ keçirilmiş sübutlardan biri də daşnak komitəsinin bildirişi olmuşdur. Bildirişdə yazılır: “ Van tərəfdə ruslar uğurla irəliləsə bütün ermənilər cızılmış plan üzrə üsyana qalxacaq, rəsmi binaları yıxacaq, hökuməti ermənilərin müstəqilliyini tanımağa məcbur edəcək və rus işğalını asanlaşdıracaqlar.”

Darmadağın edilən erməni quldurları qaçaraq Muş, Kığı, Bitlis, Van, Talori kimi yerlərdən gələn ermənilərlə birləşərək hər tərəfə hücuma başlamış və rastlaşdıqları pərakəndə əskərləri, dinc əhalini qətliama məruz qoymuşdular.

Diyarbəkir ərazisində ermənilərin amansız vəhşiliklərinə dair aparılmış tədqiqatın çoxsaylı nəticələrindən birində qeyd olunur: “Mərkəzin şərq nahiyyəsinə bağlı Arzuoğlu və Şanıköy ermənilərinin əlisilah tutan kişiləri öz qəddarlığı ilə tanınmış Hono adındakı quldurun rəhbərliyi altında birləşmiş Xızır İlyas kəndinə hücumlar etmiş kişilərin ümumiyyətlə müharibədə olmaqlarından istifadə edərək, kəndin içində və tarlalarında təsadüf etdikləri bütün qadın və uşaqları Mərsən dərəsinə aparmış, orada güllə və xəncərlərlə onları qətlə yetirmiş, bəzilərini qəssablara şükr ediləcək dərəcədə yırtıcı şəkildə doğramışdılar. Öldürdükdən əvvəl namuslarına da təcavüz etmişlər.”

Diyarbəkir Valiliyinin Osmanlı Daxili İşlər Nazirliyinə göndərdiyi 27 aprel 1915-ci il tarixli məktubunda deyilir: Diyarbəkirdə fərari əsgərlərin və silah-sursatların axtarışı zamanı çoxlu sayda silah, cəbbəxana, əsgər formaları, partlayıcı maddə tapılmışdır. Erməni komitəçilərindən yalnız mərkəzdə 1000-dən çox fərari yaxalanmışdır”.

(ardı var)

Anar TURAN

Xalq qəzeti.- 2013.- 21 may.- S. 5.