“Erməni soyqırımı”nda missioner izləri

 

 

 “Erməni məsələsi” ilə məşğul olan və bu barədə məlumatlı hər kəs bilir ki, istər Osmanlı dövləti ərazisində, istərsə də Azərbaycanda ermənilərin kütləvi şəkildə yerli xalqa və hökumətə qarşı təşkilatlanması, silahlı üsyan, qətl və qırğınlar törətməsi öz-özlüyündən yaranmamışdı. Doğrudur, bunun yaranma səbəblərindən biri böyük dövlətlərin, xüsusilə çar Rusiyasının siyasi maraqlarına xidmət edirdi. Belə ki, rus imperializmi erməni kartından istifadə edərək, Osmanlıya daha çox təsir etmək, müharibədə ermənilərin xəyanəti nəticəsində türklər üzərində hərbi qələbə qazanmaq, türk torpaqlarını işğal etmək və regionda möhkəmlənmək məqsədini güdürdü. Belə məqsədyönlü fəaliyyətin arxasında o dövrün Qərb dövlətləri də Osmanlını bölüşdürmək üçün planlar cızır və bu məsələdə erməni kartından və xristian təəssübkeşliyindən yararlanmağa çalışırdılar. Ermənilər də böyük dövlətlərin maddi və mənəvi dəstəyinə arxalanaraq təbəəsi olduqları Osmanlı dövlətinə qarşı üsyanlara qalxır, dinc  əhalini qətlə yetirir və yurd-yuvasından qovurdular.

 

Lakin məsələ tək bununla bitmir. Bu hadisələrin yaranma səbəblərinə nəzər saldıqda erməni əhalisinə Rusiyadan Qərbdən gələn maddi, ictimai-siyasi dəstəkdən əvvəl dini təsirin xristian təəssübkeşliyinin izlərini görməmək mümkün deyildir.

 

 Erməni qriqorian kilsəsinin dini işlərdən daha çox, erməni etnik üstünlüyü erməni dövləti yaratmaq cəhdlərinin mövcudluğu tarixdən bəllidir. Xristianlığın qriqorianlıq dini təlimi digərlərindən - provaslav, katolik, protestant üsulundan fərqli olaraq yalnız erməni milli mənafeyinə xidmət etməyi ermənilərin ən qədim xristian millət olduğu iddialarını irəli sürməsi ilə fərqlənir. Bu baxımdan qriqorianlıq təliminin erməni milli identifikasiyasının inkişafı uğrunda çalışan gerçək dini dəyərlərdən uzaq bir cərəyan olması qərblilərin özlərində qıcıq doğurur. Lakin həmişə olduğu kimi, erməni zalımlığı, qəddarlığının fövqündəyazıq, bədbəxterməni obrazının olması onların müsəlmanlar tərəfindən əzilməsi fikrinin sürətlə yayılmasına rəvac vermiş nəticədə lazımi məqamda onlar Qərbdən dəstək almağı bacarmışlar.

 

Bu dəstək əvvəlcə Türkiyəyə gələn ilk protestant missionerlərin dəstəyi ilə müşayiət olunmağa başladı.  1804-cü ildə “British and Foreign Bible Society” təşkilatına mənsub olduqları müəyyənləşən missionerlər əvvəlcə İzmirə sonra isə Anadolunun ucqar bölgələrinə yayılmağa başladılar. 1819-cu ildə amerikan missionerləri regionda görünməyə başladı.

 

1896-cı ildə Amerika Birləşmiş Ştatlarını 7, İngiltərənin 4 kilsəsinə mənsub olan missionerlər Osmanlı torpaqlarına yayıldılar. Təkcə ABŞ-dan 176 missioner onların 869 məhəlli köməkçisi işə başladı. Çox keçmədi ki, Bursa, İzmir, Merzifon, Kayseri, Sivas, Trabzon, Ərzurum, Xarput, Bitlis, Van, Mardin, Antep, Maraş, Adana, Diyarbəkir, Urfa, Tarsus, Malatya s. şəhərlər missionerlərin oylağına çevrildi. Bu fəaliyyət əsasən regionun xristian əhalisininmaariflənməsiadı altında aparılır nəticədə ermənilərin gələcək üsyanının reallaşması üçün zəmin yaradırdı. Hərçənd ki, missionerlər erməni üsyanlarını dəstəkləmədiklərini bildirməklə riyakarlıq edirdilər. Bu təşviqat fəaliyyəti üsyanlardan əvvəl , sonra da bölgələrdən gələn hesabatlarda öz əksini tapmışdı.

 

Osmanlı hökuməti xalqa dövlətə xəyanət etmələri səbəbindən ermənilərə xəbərdarlıq etmişdi. Hadisələrin böyüməsi ordunu eyni zamanda iki cəbhədə - həm ölkənin qərb sərhədində müharibə aparmağa, həm şərqdə yerli müsəlman əhaliyə qarşı vəhşiliklər törədən ermənilərə qarşı mübarizə aparmağa vadar edirdi. 1915-ci ilin 24 aprelində erməni komitələri dövlət tərəfindən bağlanır 2345 nəfər erməni dövlət əleyhinə fəaliyyət göstərdikləri üçün tutulur. Dünya ölkələrində hər ilerməni soyqırımının ildönümükimi anılan 24 aprel həmin bu 2345 erməni şovinistin həbs olunduğu gündür.

 

Osmanlı hökumətinin bu qətiyyətli qərarına qarşı çıxan Eçmiədzin katolikosu Kevork ABŞ prezidentinə bu teleqrafı göndərmişdi:

 

 Hörmətli prezident, Türk Ermənistanından aldığımız son xəbərlərə görə, orada qətliam başlamış təşkil edilmiş terror səbəbindən erməni xalqının mövcudluğu təhlükə altına alınmışdır. Belə həssas bir vəziyyətdə böyük Amerikan millətinin əsl hisslərinə xitab edərək, insaniyyət xristianlıq dini adına, böyük dövlətinizin diplomatik təmsilçilikləri vasitəsilə dərhal müdaxilə edərək, türk fanatizminin şiddətinə atılmış Türkiyədəki xalqımın qorunmasını rica edirəm”.

 

Kevork, bütün ermənilərin katolikosu.

 

 Bunu o kəs yazırdı ki, tarix boyu böyük dövlətlər qarşısında heç zaman tab gətirməyən, tabeçilik xüsusiyyətlərini götürən ermənilərin Osmanlıda ədavətdən uzaq, təhlükəsiz şəraitdə yaşamasını bilirdi. Osmanlı ərazisində uzun əsrlərdir məskunlaşan bu dövlətin hərbi sistemi tərəfindən zorakılıq edilməyən ermənilər təkcə XX əsrin əvvəllərində türklərə qarşı elə müsibətlər törətdilər ki, yalnız bundan sonra Osmanlı dövləti adekvat addımlar atmağa məcbur oldu.

 

Xristian missionerləri din pərdəsi altında erməni qriqoryan keşişləri ilə birləşərək Anadoluda bu dinin təsir vasitəsini, ardıcıllarının sayını artırmağa çalışsa da, əslində, əsas məqsədlərdən biri regionun xaçpərəst əhalisini narazılığa, üsyana sövq etmək Osmanlı dövlətini bu üsyanlarla taqətdən salmaq parçalamaq idi.  Amerika tədqiqatçısı Samuel Uins yazır ki, rus silahlı qüvvələri işğal kampaniyasına başlamazdan əvvəl ölkədə yaşayan Osmanlı müsəlmanlarının inamını qırmaq məqsədilə xristianları səfərbər etmək üçün Rusiya çarı agentlərini bu ölkəyə göndərmişdi. Ortodoks xristianları olan ruslar düşünürdülər ki, qarşı tərəfdəki eyni din daşıyıcıları olan yunanlar, Balkanlarda yaşayan slavyanlar ermənilərlə onları birləşdirən ümumi cəhətlər vardır".

 

 

 

Bundan əlavə S. Uins yazır ki, İngiltərə Fransa da oradakı missonerlik fəaliyyətini maliyyələşdirirdi. Bütün tarix boyu olduğu kimi, həmin ölkələr öz maraqlarını həyata keçirmək üçün xristianlıq pərdəsi altında din xadimlərini yerlərə göndərir, onlar isə həm Xrist, həm öz ölkələrinin ali məqsədi üçün fəaliyyət göstərirdilər. Eyni əməliyyat Osmanlı imperiyasında da həyata keçirilməli idi.

 

Xristian dünyası Osmanlı ərazisində yaşayan yəhudilərlə yanaşı, qriqoriyan ermənilərə xüsusi diqqət yetirirdi.  Osmanlı ərazisində aparılan missionerlik fəaliyyətini bütövlükdə iki dövrə bölmək olar: 1820-1860 1860-dan sonrakı dövr. Birinci dövrdə missiya fəaliyyəti üçün konkret məkanlar müəyyənləşdirmək onların əsas hədəflərini sistemləşdirmək nəzərdə tutulurdu. 1860-cı ildən sonrakı dövrdə isə missionerlər yəhudi müsəlmanları xristianlaşdırmağın son dərəcə çətin olduğunu anladıqdan sonra əsas diqqəti ermənilər üzərinə yönəltdilər. Onların fəaliyyətini əsasən bu qruplara bölmək olar: Suriya Fələstin missionu, Mərkəzi Türkiyə missionu, Qərbi Türkiyə missionu, Nasturiaysor missionu, Şərqi Türkiyə missionu, bolqar missionu. Bunların hamısı imperiyanın əraziləri olduğundan həm hərəkət etmək asan maneəsiz, həm ermənilərin əsasən bu dövlətdə yaşamaları missionerlər üçün göydəndüşmə idi. Şübhəsiz ki, onlar təkcəİncil”i təbliğ etmirdilər.Məktəb, kollec, Talas liseyi, internat, Bitlis Protestant liseyi, Bursa Amerika qız liseyi, Mardin qız liseyi, Mardin oğlan liseyi, Adabazarı qız məktəbi, Merzifon qız məktəbi, Xarput (indiki Elazığ şəhərindəki İlahiyyat məktəbi, Maraş İlahiyyat məktəbi, İstanbul Robert kolleci digər təhsil müəsisələri missonerlərin yaratdığı bir növdüşərgəhesab olunurdu.

 

Missionerlərdən biri David Brover Eddu o zaman öz fəaliyyətini belə ifadə etmişdi. “Biz orada gələcək nəslin liderlərinə təlim veririk”.

 

Bəli missionerlər bir neçə onillik keçdikdən sonra, nəhayət ki, istəklərinə çatdılar. Osmanlı dövlətinin ərazisində kütləvi erməni üsyanları başladı. Missioner D.B. Eddunun bildirdiyi həminlider”lər erməniləri öz terrorçu çətələrində birləşdirərək yerli dinc türklərə qarşı kütləvi qətliamlar törədərək onminlərlə günahsız insanın həyatına son qoydu. bu üsyanlarla xristian dövlətlərin dəstəyini qazanaraq, özlərini beynəlxalq ictimaiyyətə məzlum imicində təqdim etdilər. Bununla da gələcəkdəerməni soyqırımıadlanan saxta ittihamlar xarici mətbuatın əsas şüarına çevrildi. Osmanlının öz vətəndaşlarının təhlükəsizliyini təmin etmək cəhdlərini, ərazi bütövlüyünü qorumaq üçün atdığı addımlarısoyqırımıkimi tanıtmağa başladılar.

 

Anar TURAN,

 

        Xalq qəzeti.- 2013.- 3 noyabr.- S. 9.