Azərbaycanın Türkdilli ölkələrlə
əməkdaşlığının
inkişaf perspektivləri
Müasir dünyada sürətlə inkişaf edən qloballaşma və regionallaşma prosesləri zəngin tarixi ilə dünya mədəniyyətinə böyük töhfələr vermiş Türk Cümhuriyyətlərini də hərtərəfli əhatə etmişdir.
XX əsrin son onilliyində sovet
imperiyasının süqutu,
dünyanın bloklara bölünməsinin
aradan qaldırılması soyuq müharibəyə son
qoydu, böyük bir coğrafi bölgədə
geosiyasi vəziyyəti kökündən
dəyişdirdi. Bəşəri tərəqqi
üçün dünya
təsərrüfatı sisteminin bütün həlqələri arasında
qarşılıqlı faydalı hərtərəfli əlaqələrin
daha da dərinləşməsi
yolunda geniş imkanlar yarandı. Bu coğrafi məkanda Xəzər hövzəsinin
zəngin neft yataqlarının mühüm bir hissəsinə
nəzarət edən Orta Asiya
və Qafqazın yeni müstəqil
dövlətləri özünəməxsus yer
tutur. Dünyanın neft
xəzinəsi sayılan İran körfəzindən
sonra öz əhəmiyyətinə
görə ikinci yerdə duran
bu regionda neft ehtiyatı 30 milyard ton, qaz ehtiyatı isə onlarla trilyon kubmetr təşkil edir.
Mütəxəssislərin hesablamalarına görə, XXI əsrin
ikinci yarısında orta
illik neft hasilatı burada 100 milyon tona çata bilər. Uran və digər mühüm
filiz növləri, qızıl
ehtiyatı, habelə pambıq parça
istehsalı imkanları nəzərə alındıqda regionun əhəmiyyəti daha
da artır.
Türkdilli Cümhuriyyətləri arasında regional əməkdaşlığın
inkişafında 2013-cü ilin avqust ayında keçirilən dövlət
başçılarının zirvə görüşü
mühüm bir layihənin
həyata keçirilməsi üçün
növbəti bir mərhələdir və
Azərbaycan üçün xüsusi əhəmiyyətə
malikdir.
Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq
Şurasının Qəbələdə baş
tutmuş zirvə görüşündə
iqtisadi əlaqələrin gücləndirilməsinə,
nəqliyyat və gömrük münasibətlərinin
inkişaf etdirilməsinə,
üzv-dövlətlər arasındakı
qarşılıqlı ticarət və investisiya
axınlarının
artırılmasına və birgə layihələrin həyata
keçirilməsinə mühüm diqqət
yetirildi.
Analitiklərin fikrinə
görə, türkdilli dövlət
başçılarının Qəbələ zirvəsində
qəbul edilmiş qərarlara görə
gələcəkdə ortaq dövlət
qurumlarının yaradılması baş
verə bilər. Bütün bunlar türk ölkələrinin
vahid iqtisadi məkan, sonradan isə gələcəkdə vahid siyasi məkan
yaradılmasını gündəliyə gətirmək üçün çox vacib cəhddir. Qətiyyətlə demək olar ki, Qəbələ sammiti türk dövlətlərinin
təşkilatlanması yönündə atılmış
növbəti bir addımdır. Burada mühüm olan məqam hazırda türk
respublikalarının ortaq türk
əlifbasının və ortaq türk ordusunun yaradılması
ilə bağlı danışıqlardır. Analitiklərin
fikrinə görə, Sammit həm də
Azərbaycan dövlətinə verilən dəstək kimi qiymətləndirilməlidir: “Ortada qonşu ölkələri
narahat edən layihə mövcuddur.
Azərbaycan və Türkiyə arasında çevik
hərbi qüvvələrin formalaşdırılması ilə
bağlı müzakirələr var.
Artıq Gürcüstan dövləti də
bu layihəyə maraq
göstərir. Bu məsələ Rusiya dövlətini və siyasi
dairələrini də narahat etməyə
başlayıb. Türkiyə bir NATO
dövlətidir, əgər bu gün Türkiyə belə bir
layihədə iştirak edirsə, deməli,
bu NATO və ABŞ-ın
razılığı ilə baş verir. Bu, Avroatlantik
blokun öz müttəfiqlərini
qorumaq üçün
ortaya atdığı bir
layihədir. Bu mənada, Türkdilli
Dövlətlərin Əməkdaşlıq Şurası BMT Baş
Assambleyasına “Daha yaxşı
bağlantı və telekommunikasiya tranzit marşrutları üçün
əməkdaşlığı inkişaf
etdirmə” başlıqlı qətnamə layihəsi təqdim
etmişdir. Layihə regional əməkdaşlığın
gücləndirilməsi məqsədini daşıyır. Trans-Avrasiya İnformasiya Super Magistralı (TASİM) haqda
“67/194 saylı qətnamə”nin davamı olan
bu layihə Avrasiya
Bağlantı İttifaqının (ABİ) təsis
olunmasını təklif edir. ABİ informasiya-kommunikasiya texnologiyaları istifadəsi
sahəsində regional və beynəlxalq əməkdaşlığı
asanlaşdırmaq məqsədi daşıyır.
Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyevin qeyd etdiyi kimi, türkdilli dövlətlər
arasında turizm sektorunda
birgə əməkdaşlığın böyük
perspektivi vardır. O göstərmişdir:
“Bu, çox dəyərli
məsələdir. Ölkələrimizdə və ya xaricdə türk
dünyasının turizm potensialı ilə
bağlı sərgi keçirilə bilər. Eləcə də
beynəlxalq sərgilərdə birgə təqdimatla
çıxış edə bilərlər. Bu,
praktik nöqteyi-nəzərdən ölkələrimizə
turizm axınını gücləndirmiş
olar”.
Türkdilli dövlətlər arasında tranzit daşımalar sahəsində əməkdaşlığın
da böyük perspektivi vardır. Azərbaycan artıq Xəzərin
şərq sahilində yerləşən ölkələr üçün tranzit
ölkə rolunu oynayır. Nəqliyyat infrastrukturunun
yaxşılaşdırılması məqsədilə həm
ikitərəfli, həm üçtərəfli formatda işlər həyata keçirilir”.
Bu baxımdan
Avropa və Asiyanı birləşdirən
və 2014-cü ildə istifadəyə
veriləcək Bakı-Tiflis-Qars dəmir yolu
xətti böyük əhəmiyyətə
malikdir. Bundan başqa, Azərbaycan Prezidenti
İlham Əliyevin qeyd
etdiyi kimi, Azərbaycanın
hazırda Xəzərdə qurduğu dəniz
limanı bölgənin ən böyük
limanı olacaqdır: “Mərhələlərlə bu limanın yük qəbulu
10 milyon tondan 20 milyon tona çatacaq.
Bu da Xəzər dənizi
üzərindən ötürülən yüklərin həcmini
artıracaqdır”.
Qazaxıstan Prezidenti Nursultan Nazarbayev Qəbələ
görüşündə türkdilli
ölkələr arasında iqtisadi əlaqələrin
inkişafının vacibliyini vurğulayaraq göstərmişdir:
“Hazırda altı müstəqil türkdilli
ölkə arasında ticarət dövriyyəsinin həcmi 1 trilyon 150 milyard dollar təşkil edir. Lakin bu rəqəm ölkələrimizin
potensialını əks etdirmir. Biz iqtisadi münasibətlərimizi
daha da gücləndirməli,
ticarət dövriyyəsini artırmalıyıq”.
Azərbaycan,
Qazaxıstan, Qırğızıstan və Türkiyənin
dövlət başçıları türkdilli
dövlətlər arasında ticarət və
investisiyaların artımına böyük
əhəmiyyət verirlər. Onlar özəl biznesi Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq
Şurasının işçi
qruplarında aktiv iştirak
etməyə, Dünya Türk
İş Şurasını öz üzvləri arasında iqtisadi
əməkdaşlığı sadələşdirməyə
çağırıb, o cümlədən
dörd ölkənin ixraca
və sərmayələrə cavabdeh
olan strukturları arasında
qarşılıqlı anlaşma
haqqında memorandumun imzalanmasının əhəmiyyətli
olduğunu vurğulamışlar. Dörd
ölkə rəhbəri, o cümlədən
iyulun üçündə Bakıda
keçirilən Türkdilli Dövlətlərin
Əməkdaşlıq Şurasının Katibliyinin
nəqliyyat nazirlərinin görüşlərinin yekununa dair hesabatı və
nəqliyyatın inkişafı barədə bəyannaməni
və Aktau, Bakı və Samsun
limanları arasında əməkdaşlıq
haqqında qarşılıqlı anlaşma
haqqında memorandumu dəstəkləyirlər.
Azərbaycan, Qazaxıstan,
Qırğızıstan və Türkiyə prezidentləri,
habelə regionda daşımaların
potensialını artırmaq üçün
Türkdilli Dövlətlərin Əməkdaşlıq
Şurasının iştirakçıları arasında mövcud olan nəqliyyat infrastrukturunun işlənmə effektivliyinin artırılması məqsədilə
cavabdeh strukturların bu sahədə səylərinin
artırılmasını vacib hesab edirlər. Həmçinin,
əsas hissəsi Bakı-Tbilis-Qars dəmiryolu olan
Qafqaz və Mərmərə dənizi
vasitəsilə Mərkəzi Asiya və
Avropanı birləşdirən Şərq-Qərb dəhlizinin
böyük əhəmiyyəti, o cümlədən “Silk Wind” layihəsinin qısa, təhlükəsiz
və iqtisadi cəhətdən səmərələli
olduğu xüsusi qeyd edilmişdir. Dövlət başçıları habelə türkdilli ölkələr arasında gömrük əməkdaşlığının
genişləndirilməsinə və gömrük
strukturlarının rəhbərlərinin öz
fəaliyyətlərini koordinasiya etmələrinə,
gömrük üzrə işçi
qrupunun yaradılmasına böyük
əhəmiyyət verirlər. Onlar sərnişin və
yükdaşımalarının sadələşdirilməsi
və tranzit potensialının
artırılması və idxal və ixrac prosedurlarının sadələşdirilməsi
üçün mexanizmlərin
yaradılması və inkişaf etdirilməsinə,
müasir texnologiyalarla
mübadilə sisteminin tətbiqinə böyük ehtiyac olduğunu xüsusi vurğulayıblar.
Türkdilli diasporlar
arasında əməkdaşlıq layihəsi haqqında təşəbbüslər
də əhəmiyyətlidir. Türkdilli dövlətlərlə əməkdaşlığın
genişlənməsi istiqamətində gedən proseslərdə
fəal və səmərəli iştirak
Azərbaycanın xarici siyasətinin prioritet istiqamətlərindəndir.
“Bir millət, iki dövlət”
idealının nümayəndələri olan
Azərbaycan-Türkiyə əlaqələri türkdilli
dövlətlərin iqtisadi əməkdaşlığının
onurğa sütununu təşkil
edir və regional əməkdaşlıgın
genişlənməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. 13 noyabr 2013-cü ildə Ankarada keçirilən Yüksək Səviyyəli
Strateji Əməkdaşlıq
Şurasının iclasından sonra yeddi müqavilə və protokollar
imzalanmışdır.
Baş nazir Rəcəb Tayyib Ərdoğan 13 noyabr
2013-cü ildə Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevlə görüşündə
qeyd etmişdir ki, hazırda iki ölkə
arasında ticarətin həcmi 4,2 milyard dollara çatmışdır. Gələcəkdə
bunun 15 milyard dollara çatdırılması nəzərdə
tutulmuşdur. Səfər zamanı mühüm strateji obyektlər yenidən dəyərləndirilmiş
və bu sahədə yeni
layihələr haqqında da fikir mübadiləsi
aparılmışdır.
İki ölkə arasında strateji
əhəmiyyətə malik olan enerji sahəsində əməkdaşlığın
inkişaf etdirilməsi nəzərdə tutulur. Bunlardan biri müzakirə edilən TANAP layihəsidir.
Azərbaycan Prezidenti İlham
Əliyevin qeyd etdiyi kimi, həmin layihənin həyata keçirilməsi
Avropanın enerji
xəritəsini tamamilə yenidən quracaqdır. Bu xəritədə Türkiyə və Azərbaycanın rolu
xüsusi yer
tutacaqdır. Çünki TANAP layihəsi dünya
miqyasında enerji layihələri
arasında ən böyüklərdən biridir.
Bu məsuliyyəti, bu
siyasi yükü,
maliyyə yükünü Türkiyə
və Azərbaycan öz üzərinə
götürmüşdür. Biz burada da
birgə səylərlə liderlik nümayiş etdirdik. Bizim liderliyimiz sayəsində bir
çox ölkələr fayda
götürəcək. Çünki bugünkü dünyada enerji siyasətini xarici
siyasətdən ayırmaq mümkün deyildir. Biz bütün
işləri birgə qururuq, birgə
müzakirə edirik. Yüksək Səviyyəli
Strateji Əməkdaşlıq
Şurasının mahiyyəti və üstünlüyü
ondan ibarətdir ki, bu toplantılar əsnasında bir
çox məsələlər öz həllini
tapır. Bu tarixi
layihə ilin sonuna qədər
başa çatdırılacaq və
2014-cü ilin əvvəlində təməlinin
qoyulması nəzərdə tutulur.
Bakı-Tbilisi-Ceyhan layihəsi və “Şahdəniz” layihəsi
Azərbaycan-Türkiyə və ümumiyyətlə Türkdilli dövlətlərin iqtisadi əməkdaşlığının
aparıcı istiqamətidir. Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu layihəsi uğurla həyata
keçirilir, regional əməkdaşlığı
yeni yüksək mərhələyə
çatdıracaqdır. Bunlar “Marmaray” layihəsi ilə birləşəcəkdir.
“Marmaray” layihəsi ilə birləşdikdən
sonra da
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xəttini əhatə
edəcək şəkildə Pekindən Londona
qədər dəmir yolu şəbəkəsi
olacaqdır. Eyni zamanda,
İğdırdan Naxçıvana təbii qaz
kəmərinin çəkilməsi ilə əlaqədar
görüləcək işlər də
planlaşdırılır. Hətta İğdır ilə
Naxçıvan arasında dəmir yolu
şəbəkəsinin yaradılması ilə bağlı
məsələ də müzakirə edilir.
Türkiyə və
Azərbaycan dövlətləri Trans-Anadolu
və “Cənub” dəhlizi layihələrinin həyata
keçirilməsi məsələsində də ciddi mövqe nümayiş etdirir. “Marmaray” layihəsi ilə birgə
Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu xətti
layihəsi Qərbi Avropadan çıxan bir qatarın birbaşa Xəzər
sahillərinə, oradan isə Aktau və Türkmənbaşı
limanlarından Pekinə çatmasını da
mümkün edəcəkdir. Bu da, təbii ki, qlobal və regional əməkdaşlıq
proseslərinə böyük fayda verəcəkdir.
Azərbaycanda fəaliyyət
göstərən türk iş
adamlarından indiyə qədər alınan vergi
rüsumları 1270 dollar idi.
Ankarada qəbul edilən qərara əsasən,
həmin məbləğ 50 dollara endirildi. Elm adamları, tələbələr
və iş adamları üçün
Azərbaycan güzəştli viza rejimi tətbiq edəcəkdir. Dövlət
başçıları, siyasət və elm
adamları Türkiyə və Azərbaycan arasında qarşılıqlı sərmayə
qoyuluşu prosesinə yüksək qiymət
verirlər.
Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev
Ankaradakı görüşlərində xüsusi
vurğulamışdır: “Azərbaycanın xaricə qoyulan və qoyulacaq ən
böyük sərmayələri
Türkiyəyə qoyulacaq sərmayələrdir.
Türkiyədən Azərbaycana qoyulan sərmayələr
bizim iqtisadi
inkişafımızı sürətləndirir. Bu sərmayələr qarşılıqlı
etimad, inam, dostluq, qardaşlıq üzərində qoyulan sərmayələrdir. Mən deyəndə
ki, bizim münasibətlərimizin
təməlində qardaşlıq dayanır, bax,
həyata keçirilən layihələr bunu
təsdiqləyir. Qardaşlıq, dostluq əbədidir,
əbədi olacaqdır. XXI əsr ı dünyasının əsri
olacaqdır. Türkiyə və Azərbaycan bu
istiqamətdə liderlik rolunu
öz üzərinə götürüb və əminəm ki,
biz birgə səylərlə gələcəkdə
də böyük uğurlara
imza atacağıq.”
Dünyamalı VƏLİYEV, iqtisad
üzrə elmlər doktoru,
AMEA-nın
Z.Bünyadov adına Şərqşünaslıq
İnstitutunun
Şərq-Qərb
şöbəsinin müdiri,
Sulduz Məhərrəmov,
Şərqşünaslıq
İnstitutunun doktorantı
Xalq
qəzeti.- 2013.- 20 noyabr.- S.5.