Adı Bəxtiyar, taleyi Azərbaycan

Vətənini sevən hər bir azərbaycanlının ürəyində bir Bəxtiyar dünyası var. Sanki bu dünyaların vəhdətindən onun müdrik obrazı doğulur. Hər birimizin qəlbindəki Bəxtiyar Vahabzadə bu obrazın monumental surətini yaradaraq, onu bütöv Azərbaycanın Bəxtiyar Vahabzadə abidəsi timsalında canlandırır. Bu abidə qranitdən deyil, dünənədək bizimlə birlikdə nəfəs alan, nəfəslərimizi birləşdirib gurlandıran, iradəmizi toplayıb milli iradəyə çevirən canlı bir ruhdur.

Azərbaycan torpağının, türk millətinin şair obrazında zühur edən ruhudur Bəxtiyar Vahabzadə. Ölümündən qısa bir zaman keçsə də, sanki Nizami ilə yaşıddır. Nizami qədər də əbədidir. İllər ötdükcə yaratdığı sənətinə ehtiyacımızın daha çox olduğunu aydın dərk edirik. Bu anda bir daha Vətənimizlə fəxr edirik. Zaman-zaman Azərbaycan dünyaya belə böyük şəxsiyyətlər bəxş etmişdir - özü də, sözü də Azərbaycanın özü qədər alovlu olan Bəxtiyar Vahabzadə kimi.

Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığının mahiyyətinə vardıqca, şairin poeziya dünyasının incəliklərini aradıqca, bu ulu sənətkarı yetişdirən milli təməlin nə qədər qüdrətli olduğunu görürük. Görürük ki, milli mədəniyyətimizin sanki bütün dalğaları gəlib Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında birləşir, burada okeanlaşaraq , xalqın milli mənəviyyatına və yaddaşına tamamilə yeni bir poetik biçimdə, yeni məzmun qapsamında, yeni ideya tutumunda, yeni bədii-estetik dəyərdə qayıdır. Milli varlığımızın Bəxtiyar Vahabzadə dünyasında bu dərəcədə harmonik əks-səda verməsi - bizim doğma ədəbiyyatımızın öz zənginliyini saxlaya-saxlaya, daim yeniləşə bilməsi deməkdir. Belə bir cəhəti zəmanəmizin görkəmli yazıçısı, türk dünyasının məşhur sənətkarlarından biri Çingiz Aytmatov dəqiqliklə göstərib: “Bəxtiyar Vahabzadənin poetik təfəkkür mədəniyyəti təbiətcə millidir. Bu, müstəsna dərəcədə zəruri haldır ki, sən övladı olduğun xalqın nitq hissəsində fel olmağı bacarasan, xalqın canlı dil memarlığına öz töhfəni verə biləsən”.

XIX əsrdə milli mədəniyyət düşüncəsinə Mirzə Fətəli Axundzadənin verdiyi təkandan sonra davam edən hərəkat XX əsrin ikinci yarısında Bəxtiyar Vahabzadə ilə özünün ən güclü “poetik rezonansını” yaradır. Təsadüfi deyil ki, altmış-səksəninci illərdə Mirzə Fətəli Axundzadəyə həsr etdiyi iki şerində Bəxtiyar Vahabzadə məhz ictimai-milli şüur oyanışını diqqət önünə çəkir, “sarayların zülmətinə daxmasından nur saçan”, “Şərqi cəhalət yuxusundan oyadan” Mirzə Fətəlinin mübarizə yolunu özünə örnək seçir. Milli mədəniyyət, milli əxlaq və milli mənəviyyatımıza bu dərəcədə sadiq qalaraq, onların irəliyə doğru hərəkətində daha dərin ictimailəşdirici xüsusiyyətləri, müasirləşdirici tendensiyaları tapıb qabartmaq - Bəxtiyar Vahabzadə sözünün başlıca missiyasıdır. Arxasında dayanan milli klassikanı Bəxtiyar Vahabzadə sanki “zamanlara səpələnmiş” halda deyil, millətin enerjisini bir nöqtəyə toplayan gur işıq kimi qavrayır. Bu işıq - Dədə Qorquddan zəmanəmizə qədər saçılaraq, bütün mədəniyyət tariximizin yaradıcı gücünü səfərbər edir. Bəxtiyar Vahabzadə də bir mütəfəkkir sənətkar olaraq, öz arxasında belə bir möhtəşəm irsin qüdrətini bütün varlığı ilə, qələminin gücü ilə hiss edir. Məhz belə bir sarsılmaz təməl üzərində yüksəldiyindəndir ki, Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycan mədəniyyətinin yaradıcılarına, Azərbaycan tarixinin həlledici hadisələrinə, milli varlığımızın təlatümlərinə bu qədər doğma, həssas, ərkyana və həm də yeri gəldikcə, tənqidi münasibəti bildirən əsərlər yazırdı. Məhz buna görə onun poetik sözü bu qədər sərrast, qətiyyətli, özünə inamlı və həqiqətə sadiqdir.

Bəxtiyar Vahabzadə müdrikliyində Dədə Qorquda, monumental təsvirlərində, epik təhkiyəsində Nizamiyə, incə, hüznlü lirikasında Füzuliyə, dünyanın ilahi mahiyyətinə varmasında, müqəddəs hissləri dilləndirməsində Nəsimiyə, Sözü Fatehlik qüdrətinə çatdırmasında Şah İsmayıl Xətaiyə, varlığımızı didən cəhalətə, idraksızlığa qarşı üsyan etməsində Mirzə Fətəli Axundzadəyə, Mirzə Ələkbər Sabirə, Cəlil Məmmədquluzadəyə, romantik duyğuların qanadlandırılmasında Hüseyn Cavidə, Məhəmməd Hadiyə, milli ideologiyanın poetik-fəlsəfi laylarını açmasında Məhəmməd Əmin Rəsulzadəyə, Əli bəy Hüseynzadəyə, mənəviyyatımızı musiqi ladlarında duymasında və publisistik kəsərində Üzeyir bəy Hacıbəyliyə, Vətən torpağının ülviyyətini real cizgilərlə obrazlaşdırmasında Səməd Vurğuna bənzəyir. Amma, əlbəttə ki, Bəxtiyar Vahabzadə hər yerdə özüdür, öz Sözünün Ustadıdır. Bəxtiyar Vahabzadə elə ilk şerlərindən orijinal bir üsluba, özünəməxsus poetik deyim tərzinə malik olduğunu və ən əsası - hər hansı bir hadisəyə şair münasibətini ideya müstəvisinə qaldırmaq bacarığına malik olduğunu təsdiq etmişdir. Gənc Bəxtiyarın “Mənim dostlarım” (1949, mart) adlı ilk şeirini - onun böyük, uzunömürlü yaradıcılığının uvertürası adlandırmaq olar. Orta məktəbi qurtaran cavan bir oğlanın otağında, masasının baş tərəfində asdığı diplom şəkli onun uşaqlığından gəncliyinə adlamasını simvollaşdırır: ilk dəfə olaraq insan özünü başqa insanlarla bir yerdə, “ictimai fonda” görür. “Təklər” “cəmə” çevrilir, onların birgə məsuliyyət çevrəsi yaranır. İndi bu fotoda hamı bir yerdədir, amma sonra tale yolları ayrılacaq, hər kəs öz həyatını yaşayacaq. Ancaq onları ömrün məhz bu anında birləşdirən birlik duyğusu heç zaman itməyəcək!.. Bax, bu birlik duyğusunun cücərtiləri sonradan böyüyərək Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığının ən qüvvətli “torpağına” - onun vətəndaşlıq poeziyasına əkilir. Oxucularından aldığı bir məktubda yazılırdı: “Özünüz şəkili olduğunuz halda, hələ Şəkiyə bir şeir həsr etməmisiniz”. Bəxtiyar Vahabzadə bu məktuba cavabında özünün əsil vətəndaşlıq mövqeyini açıqlayır: o, doğulduğu Vətənin beşiyinə - Şəkiyə öz məhəbbətini dilə gətirməklə yanaşı, həm də ulu kökləri ilə bütöv Azərbaycana necə dərindən bağlı olduğunu bir milli amal kimi bəyan edir:

...Mən həm bakılıyam,

həm lənkəranlı,

Gəncəli, qubalı, həm naxçıvanlı,

Şəkili, şirvanlı, qarabağlıyam,

Bütöv Vətənimə bütöv bağlıyam.

Mən sənin qoynunda gəldim cahana,

Məni bəxş elədin Azərbaycana.

Həmişə mən sənin həndəvərində

Uçan bir quşam.

Bir eldə doğulub

Xoşbəxtəm ki, mən

Böyük bir Vətənə oğul olmuşam.

Bəxtiyar Vahabzadə lirikasında Vətən obrazı ən müxtəlif mənalarda canlandırılsa da, onun ulu başlanğıcına - “vətən-beşik” anlamına həmişə dönə-dönə qayıdılır:

Bizim anaların laylalarından

Axdı ruhumuza Vətənin özü.

Beşik kökümüzdür... ucalıb ordan

Tanıdaq dünyaya öz kökümüzü!..

Deməli, Vətən əbədidir, ancaq mücərrəd bir anlayış deyil: bu Vətənin övladları onu dünyanın seçkin bir məkanına çevirməlidirlər ki, o beşik müqəddəsliyinə həmişə üz tutmağa, baş endirməyə haqları olsun. Başqa bir şeirində isə Bəxtiyar Vətən duyğusunun ayrı bir çalarını qabardaraq yazır:

Bu torpaqdan qüvvət alıb boy atdıq.

Vətən üçün biz yaşadıq, yaratdıq.

Bülbül ötməz gülüstansız, çəmənsiz

Biz də köksüz budaqlarıq Vətənsiz.

Kökü üstündə ucalan “budaq-insanlar” dəyişən nəsilləri ilə Vətənin taleyini və tarixini yaradır. Bununla da İnsan və onun Vətəni bir-birinə və Dünyaya layiq olduğunu təsdiq edir. Azərbaycanın böyük ictimai xadimi Bəxtiyar Vahabzadə xalqımızın ən dar günlərində onun varlığını qoruyan bir mücahid olduğu üçün, qələmindən çıxanlarla dilindən çıxanlar üst-üstə düşdüyü üçün, ədəbi şəxsiyyəti əməli fəaliyyətindən ayrılmaz olduğu üçün, ən kiçik şeirləri belə həqiqət saçır, dolğun poetik ideyanın təcəssümü olur. Beləcə, İnsan taleyini Vətəndaş taleyinə ucaltmış Bəxtiyar Vahabzadə özü adi insan həyatı yaşamadı, öz varlığı qədər sevdiyi Vətənin taleyini yaşadı və yazdı:

Nə eybi var unudulsam,

Yaddaşlardan itər olsam,

Mən Vətəndən gedər olsam,

Vətən məndən gedər olmaz!

Məhz belə böyük milli amallarla yaşadığı üçün Bəxtiyar Vahabzadə poeziyasında Azərbaycanın bütövlüyü və istiqlaliyyəti mərkəzi yer tutur. Heç zaman unuda bilmərik ki, Quzey Azərbaycanın Sovet İttifaqı kimi nəhəng imperiya-dövlətin tərkibində olduğu, böyük ideologiya maşınının milli düşüncəni əzib məhv etdiyi bir zamanda - namuslu sözün yasaq edildiyi bir dövrdə bu günkü dövlət müstəqilliyimizi yetişdirən, hazırlayan kəslərdən biri də məğrur gənc - Bəxtiyar Vahabzadə idi. O, dövrünün ilk şair-dissidenti olaraq 1959-cu ildə “Gülüstan” poemasını yazdı. O zamanlar adətən “Gülüstan” adı altında süni optimist pafosla sovet kəndinin sosializm quruculuğundan, pambıq tarlalarından, əmək qabaqcıllarından, bağdan-bostandan bəhs edən poemalar yazılardı. Amma Azərbaycanın birliyi və istiqlalı uğrunda çarpışan Səttar xan, Şeyx Məhəmməd Xiyabani və Pişəvərinin xatirəsinə həsr etdiyi bu siyasi poemada Bəxtiyar Vahabzadə doğma Vətəninin Gülüstan müqaviləsi ilə Rusiya və İran arasında bölünməsi kimi indiyə qədər ağrısını çəkdiyimiz böyük milli faciəni qələmə aldı. Şair bu əsərində imperiya “ağalarını” divara dirəyir: Sizə kim haqq verib ki, tarixində heç zaman bölünməmiş bir ölkəni ikiyə parçalayıb uddunuz? Şairin ən amansız tənəsi isə elə özümüzədir: “...Yaxşı, bölənlər yad idi, bəs siz niyə bu parçalanmaya tab gətirdiniz? ” Tarixlə bu çarpışmada acı həqiqətin gerçəkliyi birər-birər açılır. Ən böyük həqiqət isə - Azərbaycanın bölünmüş torpağında onun millətinin öz birliyini qorumasıdır. Düşmənlər bu birliyi uzun zamanlar ən qəddar şəkildə belə, nə qədər sarsıtmaq istəsələr də, ona nail ola bilmədilər:

Bu taydan o taya axışdı sel tək

Gözə görünməyən könül telləri.

Bu selin önünü nə çay, nə dirək,

Kəsə bilməmişdir yüz ildən bəri.

Ağalar bilmədi birdir bu torpaq

Təbriz də, Bakı da Azərbaycandır,

Bir elin ruhunu, dilini ancaq

Kağızlar üstündə bölmək asandır...

Bəxtiyar Vahabzadə bu mövzuya düz 40 ildən sonra - 1999-cu ildə tamamilə yeni bir tarixi dövrün məntiqi ilə bir də qayıtdı: o, “Gülüstan” poemasının ikinci hissəsi kimi, Güney Azərbaycan Milli Dirçəliş Hərəkatının öndəri Mahmudəli Çöhrəqanlıya həsr etdiyi “İstiqlal” poemasını qələmə aldı. Şair bu əsərində milli tariximizin iki dövrünü - müstəqilliyə qədərki və müstəqillikdən sonrakı mərhələlərini Güney Azərbaycanın azadlığı uğrunda mübarizə kontekstində müqayisə edir və bu nəticəyə gəlir ki, bölünmüş Azərbaycan öz taleyinə dövrün hərəkətdə olan, dəyişən və yeni keyfiyyətlər əldə edən qlobal siyasi münasibətlərinin gözü ilə baxmalı, Müstəqilliyin ikinci - Həlledici addımını da Arazdan o tayda - Güney Azərbaycanda atmalıdır:

Salaq yadımıza bu gün, cahanın

Rəngləri dəyişən beş qitəsini.

Biz də görəcəyik Azərbaycanın

Güneyli-quzeyli xəritəsini.

Bu gün də müasir dünya tarixinin bütün məntiqi məhz bu idealın reallaşmasına doğru aparır. Ümumiyyətlə, Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığının ən qabarıq xüsusiyyətlərindən biri dünya hadisələrinə və eyni zamanda, bu kontekstdə Azərbaycanı dünya ilə bağlayan bütün proseslərə fəal şair-vətəndaş münasibətinin bildirilməsidir. Şair öz yurdunun bir kəndinin bir evini necə abad görmək istəyirsə, dünyanı da elə abad görmək istəyir. Hər bir xalqın mədəniyyəti ilə zənginləşən dünyanın tərəqqisi üçün insanların həmrəyliyinə dəstək olur. Hər bir dövləti beynəlxalq birliyin “sökülməz daşı” hesab edir. Bəxtiyar Vahabzadə hələ 1971-ci ildə - BMT-nin qarşısında 126 dövlətin bayrağının dalğalandığı bir vaxtda “bu boyda planeti bir binaya toplayan” bu təşkilatı beynəlxalq ədalətə - dünya xalqlarının haqq səsini eşitməyə, onların arasında ayrı-seçkiliyə son qoymağa çağırırdı. Müstəqillik dövründə isə öz xalqının tarixini dünya tarixinin ən parlaq səhifələrində gördüyü üçün Vətəndaş-şair bu tarixin “fərziyyə tarixi”, “güman tarixi” kimi deyil, “həqiqət tarixi kimi” yazılmasını istəyir:

Yalanı torpağa gömsən, kol bitər

Biz necə varıqsa, bizə o yetər.

Nəyimizə gərək doğruya bənzər

Fərziyyə tarixi, güman tarixi.

Oxuyaq daşları biz zaman-zaman

Həqiqət sıyrılsın bəzəkli dondan.

Gəlin, biz oyadaq qış yuxusundan

Torpağın altında yatan tarixi...

...Uçaq qanadında öz adımızın

Bu ad şərəfidir övladımızın.

Bizə örnək olan əcdadımızın

Keçdiyi yollardır Vətən tarixi.

(ardı var)

Cavanşir FEYZİYEV,

Milli Məclisin deputatı,

fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2013.- 12 yanvar.- S. 6.