Kulturologiya, təhsil və milli inkişaf

(əvvəli qəzetin 11 yanvar tarixli sayında)

Mədəniyyəti bəşəriyyətin tərəqqisinə xidmət edən amillərin məcmusu kimi nəzərdən keçirən V. Ostvald, sivilizasiyalarda baş verən real prosesləri öyrənəcək mədəniyyət haqqında elmin yaradılması zəruriliyi haqqında elan etdi. Biologiyanın tipik olmayan tarixi hadisəsi olaraq, cəmiyyət haqqında elmin psixofiziologiyadan az fərqləndiyini hesab edərək, 1915-ci ildə V. Ostvald XX əsrin elmlər sistemində kulturologiyanın yerini müəyyən etdi. Bütöv müstəqil elm olan müasir kulturologiyanın banisi amerika antropoloqu, 1949-cu ildə dərc edilmiş məşhur “Mədəniyyət haqqında elm” kitabının müəllifi Lesli Alvin Uayt (1900-1975) hesab edilir. Uayt, insanın enerjisi ilə şərtlənən mədəniyyəti, cəmdə insanın həyat fəaliyyətini təmin edən, texnoloji (aparıcı), sosial və ideoloji altsistemlərdən ibarət bütöv, mütəşəkkil, qarşılıqlı əlaqəli və inteqrasiya edilmiş sistem kimi nəzərdən keçirir. Kulturologiyanın yaradılmasında və inkişafında L.A. Uaytın əsas töhfəsi kulturologiya anlayışının yeni konsepsiyasının yaradılması, mədəniyyətin təkamülü konsepsiyasının yenidən mənalandırılması və onun bəşəriyyət mədəniyyətinin təhlili üçün tətbq edilməsi, həmçinin kulturologiyanın mədəniyyət haqqında elm kimi əsaslandırılması olmuşdur. Amerika alimi ilk dəfə yalnız “kulturologiya” terminini əsaslandırıb və kuturologiyanın predmet sahəsini müəyyən etməyib, həm də mədəniyyətin tədqiqi üçün mədəni inkişaf qanunauyğunluqlarını meydana çıxarmağa imkan verən sistemli yanaşmanı təklif etmişdir. O göstərdi ki, elmlərin inteqratoru olan kulturologiya tədqiqin yeni məntiqini və yeni keyfiyyətini verir.

Tədqiqatlarının pioner xarakteri həm də onunla şərtlənmişdir ki, etnologiya, antropologiya, tarix, fəlsəfə, sosiologiya, bihevioral psixologiya və psixiatriyanı Luizian, Kolumbiya və Çikaqo universitetlərində öynərərək, sonralar Miçiqan Universitetinin professoru olaraq, o, mədəniyyətin təkamülü problemlərinin sistemli təhlili məqsədilə bu elmlər tərəfindən əldə edilmiş bilikləri ilk dəfə olaraq sintezləşdirmişdir. Uayta görə, mədəniyyətin və sivilizasiyanın hər bir mərhələsi əvvəlki tarixi pillənin əsasında inkişaf edir. Bu zaman, əsası E. Taylor, L.Morqan və digər alimlər tərəfindən qoyulmuş mədəni antropologiyanı yenidən həyata dirçəldərək L.A.Uayt göstərdi ki, mədəni təkamül nəzəriyyəsi Darvinin bioloji təkamül nəzəriyyəsi ilə əlaqəli deyil, lakin öz kökləri ilə Horasiya və İbn Halduna, Yuma, Kondorseyə, Kanta, Herderə, Baxofenə, Konta və biologiya ilə əlaqəsi olmayan bir çox digər alimlərə gedib çıxır. O göstərdi ki, əgər heyvanlarda bioloji orqanizm davranış determinantı kimi çıxış edirsə də, insanın davranışı “ekstrasomatik amilin, yəni onun mədəniyyətinin dəyişilmələri ilə bərabər şəklini dəyişir.Alim insanın fikirləri, hərəkətləri, əşyaları və işarələri simvolik olaraq qəbul etmək kimi unikal qabiliyyətinə diqqət yetirirdi. O göstərirdi ki, əgər psixologiya simvollaşdırılmış əşyaları “somatik” ölçüdə, yəni insanın bioloji orqanizmi ilə qarşılıqlı əlaqədə görürsə, onda ekstrasomatik (qeyri-bioloji- F.M.) obyektiv aləm haqqında elm kimi, kulturologiya insanın həyat fəaliyyəti ilə əlaqəli olan simvolik əşyalar və təzahürlərin bütün tamlığını öyrənməlidir. Maddi əşyaları mədəniyyətin komponentləri qismində qəbul etməyən antropoloqların yanaşmalarını, maddi mədəniyyətin inkarını absurd hesab edən etnoqrafların və arxeoloqların yanaşmaları ilə sintezləşdirərək, ideya və münasibətləri, xarici təsir və maddi əşyaları daxil edən ruhi və maddi reallıq olan mədəniyyət haqqında bütöv təsəvvür vermək, ilk dəfə olaraq Uayta nəsib oldu. Bununla yanaşı, belə yanaşma insanın davranışının mahiyyət və xarakterini onun mədəniyyətindən asılı olaraq aşkar etməyə imkan verdi.

Təəssüf ki, hətta Amerika kimi mütərəqqi bir ölkədə təfəkkür ətaləti və elmi cəmiyyətin yeni olana qarşı qısqanc münasibəti səbəbindən, ilk əvvəl alimin kulturoloji tədqiqatlarının nəticələri həmkarlarının anlaması və dəstəyinə rast gəlmədi. Hətta kulturologiyanın elm kimi təşəkkül tapması müqavimət və əks təsirlə qarşılaşdı. Bununla bərabər, kulturologiyaya ekstrasomatik kateqoriya kimi baxan və insanların davranışının nə ilə müəyyən edilməsi sualına cavab tapmaq məqsədi qoyan Uayt, çox gözəl qanunauyğunluq aşkar etdi ki, ona uyğun olaraq, “insanın davranışı onun mədəniyyətinin dəyişməsi ilə dəyişilir.” Uayt tərəfindən mədəniyyətin düzgün anlamının aşkar edilməsi elmdə ciddi addımlardan biri oldu. Bu onun tərəfindən “elm tarixində nə vaxtsa Kopernikin heliosentrik sistemi və ya bütün həyat formalarının hüceyrə əsasının kəşfi ilə bir sıraya qoyulacaq” tək qiymətləndirildi.

Uaytın mühakimələrinin ədalətliliyi və məntiqiliyi, sosiologiyanın atası, qanunauyğun olaraq görkəmli kulturoloq adlandırmaq mümkün olan, orta əsrlər müsəlman alimi İbn Haldunun baxışları ilə təsdiqlənir. İbn Haldun qeyd edirdi ki, insana düşünmək qabiliyyəti bəxş edərək, (intellekt - F. M.) Allah onu insanın kamilliyinin başlanğıcı və nəcibliyinin və hər şey üzərində üstünlüyünün ən yüksək zirvəsi etdi. “Əgər heyvanlar ətraf aləmi yalnız hisslər - eşitmə, görmə, qoxubilmə, dad və toxunma vasitəsilə qavrayırlarsa, insan isə öz ağlı sayəsində “bundan əlavə, ondan kənarda olanı hissi qavramanın ardınca gələn təfəkkürü vasitəsilə mənimsəyir...”. Bu təfəkkür üç növdə ola bilər.

Birinci, özünüidarə məqsədilə təbii təzahürlərin və cəmiyyətdə müəyyən edilmiş adi şeylərin insan tərəfindən dərk edilməsi, yaşamaq üçün vəsait əldə etmək, faydalı və zərərli olanı ayırd etmək bacarığını ifadə edən “fərqləndirici qabiliyyətdir” (adi təfəkkürdür - (F.M.)). İkinci, insanların həyatında praktik fayda verən sosial təcrübənin mənimsənilməsinə əsaslanan təfəkkür - “təcrübəli şüurdur”. Üçüncü, hissi qavrama ilə bilavasitə əlaqədar olmayan, elmi dərk etmə və yeni elmi biliklərin əldə edilməsi sayəsində mövcud olan haqqında ümumi və xüsusi təsəvvürlərdə şüurun kamilliyi ilə xarakterizə edilən “mücərrəd və ya “təmiz” şüurdur. “Beləliklə, burada insanın əqli, intellektual mədəniyyətinin başlıca əhəmiyyəti onun “kamilliyi, nəcibliyi və üstünlüyünün başlanğıcı kimi” göstərilmişdir”.

Müasir kulturologiya insanın yaradıcı həyat fəaliyyəti haqqında, onun mahiyyətini, tarixini, nailiyyətlərini, inkişaf qanunlarını, texnologiyalarını və dəyişdirici imkanlarını aşkar edən elmdir. Bu, insanın, cəmiyyətin və dövlətin inkişaf prosesi qanunauyğunluqları haqqında fasiləsiz olaraq yaradıcı surətdə zənginləşən biliklər sistemidir. O, tədqiqat anlayışı, metodologiyası və universal metodlarını işləyib hazırlayır, insanın tarixi inkişaf təcrübəsini, dövlət quruculuğu və idarəçiliyi praktikasını öyrənir, nəticələr çıxarır və ümumiləşmələr edir, insanın kamilləşməsinə səbəb olan yeni strategiyalar və modellər, ictimai tərəqqini təmin edən rəqabət qabiliyyətli və təhlükəsiz texnologiyalar yaradır.

Kulturologiya dərk etməyə və insan şüurunun dəyişilməsinə yardım edir ki, onsuz insanların effektiv idarə edilməsi mümkün deyil. Bu səbəbdən dünya mədəniyyəti tarixinin, sivilizasiyanın inkişaf qanunları və texnologiyalarının, fərdi və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətinin, təfəkkürün və ictimai rəyin formalaşması proseslərinin sistemli kulturoloji təhlili müasir sosial mühəndisliyin, tarixi proseslərin düzgün başa düşülməsi və effektiv idarəetmə qərarlarının qəbulu, gələcəyin proqnozlaşdırılması və qurulmasının əsasını təşkil edir.Dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının aparıcı ideoloji və elmi-maarifləndirici inkişaf amilinə çevrilərək, kulturologiya, insanların yaradıcılığının artmasına imkan yaradır. Sosial-iqtisadi tərəqqi, rifah və həyat keyfiyyəti mənbəyi olan “biliklər cəmiyyətinin” formalaşdırılması şəraitində, elmi-tədqiqat yolu ilə əldə edilən kulturoloji bilik, getdikcə daha çox insanın, cəmiyyətin və dövlətin təşkiledici inkişaf prinsipinə çevrilir, yaradıcı fəallığın inkişafına müsbət təsir göstərir. Toronto universiteti nəzdində “Martin Prosperity İnstitute” Kanada institutunun direktoru Riçard Florida və Alberta Kanada universitetinin professoru, kulturoloq Niko Şter əmindirlər ki, bəşəriyyətin gələcəyi “biliklər cəmiyyətinin” və “yaradıcı sinfin” - “gələcəyi dəyişən insanların” ardıncadır. Niko Şter “bilik cəmiyyətində” elmin aparıcı rolunu qeyd edərək, haqlı olaraq göstərir ki, “elmdə və onun vasitəsilə yeni dünya əmələ gəlir ki, orada bilik bütün sahələrdə (tərəfimizdən qeyd edilmişdir - F.M.) və getdikcə daha artan ölçüdə insan fəaliyyətinin əsas və rəhbər prinsipinə çevrilir.”

Dünya sivilizasiyasının müasir inkişaf mərhələsində kulturologiya mədəniyyət haqqında elm kimi, XXI əsrin aparıcı elmi paradiqması olmuşdur. Özünün universal xarakteri sayəsində o, çox böyük tədqiqat imkanlarına malikdir ki, bu da onu müasir “elmlər şahzadəsi” edir. Kulturoloji biliklər, səriştəlilik və məsuliyyət müvəffəqiyyətli və davamlı inkişafın şərtidir. Elmin və texnologiyanın, tibbin və ekologiyanın, dövlət idarəçiliyi və hüquq sisteminin inkişaf tələbatlarının təmin edilməsi üçün zəruri olan təhsilin yüksək keyfiyyətini, universal kulturoloji biliklər olmadan, bu gün təsəvvür etmək çətindir. Kulturoloji biliklər bu gün sənaye və kənd təsərrüfatı istehsalı, tikinti və nəqliyyat, ticarət və xidmətlər sahəsindəki ehtiyaclar üçün ixtisaslaşdırılmış işçi qüvvəsi resurslarının formalaşdırılması üçün də lazımdır. Həmçinin, əmək bazarı tələbatlarına uyğun olaraq, mütəxəssislərin yenidən hazırlanması da, müxtəlif peşə və maraqları olan insanların universal kulturoloji biliklərinin formalaşdırılmasını tələb edir. Akademik A.S. Zapesotski qeyd edir ki, “son zamanlar getdikcə daha artıq dərəcədə hüquqi elm kulturologiyanın xüsusiyyətlərini əldə edir. Son illər iqtisadiyyat sahəsində Nobel mükafatlarının əksəriyyəti açıqca ifadə edilmiş kulturoloji aksentlərdən ibarət işlərə görə verilmişdir”.

Kulturologiyanın geniş diapazonu onun fənlərarası xarakteri ilə şərtlənmişdir. Bu fundamental elm bir çox sosial, humanitar və təbiət elmlərini özündə birləşdirir. Bu - tarix və fəlsəfə, antropologiya və psixologiya, sosiologiya və politologiya, iqtisadiyyat və hüquqşünaslıq, coğrafiya və ölkəşünaslıq, tibb və ekologiya, diplomatiya və dinşünaslıq, filologiya və dilçilik, sənətşünaslıq və pedaqoqikadır. Bu zaman elmin ənənəvi sahələrini dəyişməyərək, o özünün xüsusi metodologiyasına, tədqiqat obyekti və predmetinə malikdir. Kulturologiyanın obyekti -yaradıcı insan fəaliyyəti, onun tarixi və pozitiv nailiyyətləridir. Kulturologiyanın predmeti - cəmiyyət, dövlət, elm, təhsil, idarəetmə, siyasət, beynəlxalq münasibətlər, incəsənət, iqtisadiyyat, etika, hüquq, həyat tərzi, həyat təminatı sistemləri, din, şəxsiyyət, ailə münasibətləri, informasiya və mətbuat, qeyri-hökumət təşkilatları, muzey işi və digərləridir.

Kulturologiyanın nəzəri və metodoloji instrumentariləri insana xas mədəniyyətin dərin qatlarını meydana çıxarmağa, müxtəlif mədəniyyətlərdə ümumi və fərqli olanı müəyyən etməyə, həm eyni bir mədəniyyətdə, həm də dünya mədəniyyəti və sivilizasiyasının polietnik sahəsində insanlar arasında müvəffəqiyyətli strateji kommunikasiyaya daha optimal yolları və yanaşmaları aşkar etməyə imkan verir. Kulturologiya nəinki bəşəriyyət tərəfindən əldə edilən tarixi nailiyyətlərlə insanın zənginləşməsinə, həm də insanın inkişaf vasitələri və məqsədləri kimi ruhi mədəniyyətin mahiyyəti, xüsusiyyətləri, inkişaf qanunları, texnologiyaları və yeni imkanlarının düzgün dərk edilməsinə kömək edir. O, şəxsiyyət, ailə, şəxsiyyətlərarası və beynəlxalq münasibətlər mədəniyyətindən - cəmiyyət, dövlətçilik mədəniyyəti, siyasi və idarəetmə mədəniyyətinədək müxtəlif hədəf təyinatlarını hazırlamağa qadirdir. Bunun sayəsində kulturologiyanın fundamental nailiyyətlərinin öyrənilməsi və şüurlu, yaradıcı istifadəsi, insana xas təbiətin, insan cəmiyyətinin inkişaf qanunlarının, insanların xarakterləri və davranışının daha yaxşı başa düşülməsinə, gələcəyin proqnozlaşdırılmasına və insan xoşbəxtliyi üçün yeni imkanların açılmasına yardım edir. Bu səbəbdən müasir kulturologiya elminin nailiyyətlərinin təhsil və maarif sistemi vasitəsilə yayılması obyektiv tələbat olur. Bu tələbatın təmin edilməsi bəşəriyyətin həyat fəaliyyətinin müxtəlif sahələrinin mahiyyəti, xüsusiyyətləri, tarixi və nailiyyətləri haqqında Azərbaycan cəmiyyətinin biliklərinin inkişaf etməsinə, insanın inkişaf qanunları və texnologiyalarının düzgün dərk edilməsinə, mütəxəssislərin, vətəndaşların və idarəçilərin inkişafı üçün zəruri olan faktların, hadisələrin və insanların elmi əsaslandırılmış qiymətləndirilməsinə, yeni imkanları görməyə və təhlükəsiz gələcək qurmağa imkan yaradır.

Fuad MƏMMƏDOV,

Azərbaycan Respublikası Prezidenti

yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının

professoru, kulturoloq, “Simurq” Azərbaycan

Mədəniyyət Assosiasiyasının prezidenti

Xalq qəzeti.- 2013.- 13 yanvar.- S. 6.