Adı Bəxtiyar, taleyi Azərbaycan.

(əvvəli qəzetin 12 yanvar tarixli sayında)

Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycanı - onun dünəni, bu günü və sabahının bütövlüyündə görür. Keçmişimizdən gələcəyimizə uzanan yolda milli-ictimai ideallarımızın varisliyinə sadiqliyi vətəndaş əxlaqının ən yüksək örnəyi sayır. Hamıdan öncə o özünü - Vətəninin şair oğlunu bu əxlaqın daşıyıcılığı missiyasında təqdim edir. “Şair kimdir?” - sualına da ustadın cavabı belədir:

Şair - fikirlərin çırpınan seli,

Şair - həqiqətin müğənnisidir.

Şair - təbiətin danışan dili,

Şair - cəmiyyətin üsyan səsidir.

Şair - zəmanənin, əsrin vicdanı,

Şair - tarixlərin şərəfi, şanı.

Şair - bu dünyada zamanın sözü,

Şair - həqiqətin, haqqın güzgüsü!

Məhz belə bir həqiqətsevərlik mövqeyinin getdikcə dərinləşməsi Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında fəlsəfi poeziya janrını ön plana çıxarır. Azərbaycan ədəbiyyatında zəngin ənənələri olan fəlsəfi poeziyanın müasir dövrümüzdə ən böyük ustadı sayılan Bəxtiyar Vahabzadə “İnsan - Zaman - Dünya” münasibətlərini poetik yaradıcılığının əsas mövzusuna çevirir. Bəxtiyar Vahabzadənin fəlsəfi poeziyasında da onun lirik “mən”i özünün fəal vətəndaş mövqeyini, mübariz həyat mövqeyini olduqca qabarıq ifadə edir:

Ürəyimin tellərini

qasırğada daramışam.

Qışda çiçək, yayda qaram.

Zamanın baş küçəsiylə addımlaram...

Bəxtiyara görə, həyat yollarının “gündüzündə”, rahatlığında addımlamağa nə var?! Müdrik insan, mübariz insan odur ki, qaranlıqları yarıb keçsin, qaranlıqda həqiqətin toxumlarını tapa bilsin:

Yolumu azmadım, fəhmimdə tapdım,

Çökəndə cığıra, izə qaranlıq.

Yananda idrakın gur çıraqları,

Ən parlaq işıqdır bizə qaranlıq.

Ulduzlardan ötən o sonsuzluğu

Sığdırır ikicə gözə qaranlıq.

Həyatın yolları qaranlıq da olsa, işıq da olsa, o, bütün pillələrində sual doğurur. Bu suallara cavab verilə-verilə, İnsan - Zaman - Dünya münasibətlərinin dərinlikləri açılır, problemlərə aydınlıq gətirilir, insan öz şəxsiyyətinin sığa bildiyi ölçülərini tapır:

Sualdan tor atdıq ulduza, aya.

Zülməti işığa çevirir onlar.

Sualımız yoxsa əgər dünyaya,

Nə özümüz varıq, nə də dünya var.

Şəxsiyyətin özünütəsdiqində tərəddüdlərdən, şübhələrdən, sarsıntılardan, yıxılıb-durmalardan keçən bütün yollar, nəhayət ki, onu dünyanın gerçək mahiyyətini dərk etməyə, dünyanın nüvəsindəki həqiqətlə göz-gözə qalmağa yönəldir:

Sən yolçu... Dünyasa məchul bir ada.

Keçə bilərsənmi fırtınalardan?

Dünyanın sirrini gəzmə dünyada,

İçində axtarıb, qəlbinə saplan!

Acizsən, oldunsa qulu dünyanın,

İçindən başlanır yolu dünyanın.

Mahiyyəti dərk etmək həm də özünüdərketmənin elə bir yoludur ki, bu mütləq insanı özünün və dünyanın sonsuz dərinliyinə doğru aparır. Şairin poetik-fəlsəfi yozumuna görə, həyatın mənası da ömrün “boyunda” - uzunluğunda deyil, dərinliyindədir:

...Yaşayan görmüşəm yüz, yüz əlli il,

Qovuq tək boş qalıb qəlb də, beyin də,

Ömrün mənasını boyunda deyil,

Gərək axtarasan dərinliyində.

Bəxtiyar Vahabzadənin fəlsəfi poeziyasının ən sanballı nümunələrindən biri onun “Allah” şeridir:

İdrakda yol açmış

gecədən gündüzə allah,

Güldürməsən öz könlünü,

gülməz üzə allah.

Dünyaya şəfəqlər kimi

tanrım səpələnmiş,

Qəlbin gözü yanmazsa,

görünməz gözə allah.

Allah! Bilirik, cism deyil,

bəs nədir allah?

Ən yüksək olan, haqda,

həqiqətdədir allah.

Dondunsa təkamül və

gözəllik qabağında,

Dərk et, bu təəccübdə,

bu heyrətdədir allah.

Bildik, bilirik, gizlidir

insandakı qüdrət,

Hər kəs onu fəhm etməsə,

acışdır o, əlbət.

İnsanın öz borcudur

insanlığa hörmət,

İnsanlığa hörmətdə,

ləyaqətdədir allah.

Azərbaycan klassik mədəniyyətinin ideya cövhərini özünə toplamış bu lirik əsərdə böyük şair heç bir dini doktrinaya sığışmayan ümumbəşəri bir mövqedən çıxış edir. İnsan varlığının fəlsəfi mahiyyətini açıqlayan şair göstərir ki, Allah insanı hansısa fövqəltəbii qüvvənin iradəsini bir qul itaətkarlığı ilə həyata keçirən aciz bir bəndə kimi yaratmayıb. İlahi qüdrət insan idrakında məhz bu həqiqəti işıqlandırır: Allahın yaratdığı insan öz dünyasını və bu dünyanın insanlıq dəyərlərini, meyarlarını özü yaratmalı və elə bu dəyər-meyarlara uyğun da yaşamalıdır. Başqa sözlə, insanlığın əxlaq qanunlarına əsaslanan yaşam tərzi elə varlığın ilahi qanunlarına əsaslanan həyat deməkdir. Bu həyat heç zaman passiv ola bilməz. Çünki insan varlığını nizamlayan həmin əxlaq qanunları onun mənəviyyatının elə bir bütövlüyünü yaradır ki, bu sarsılmaz təməl üzərində dayanmaq və ədalətli dünya uyğunda mübarizə aparmaq artıq çətinlik və məşəqqət olmur, həyat amalına çevrilir. Şəxsiyyətin bütövlüyü idealı - məhz bu mübarizə səylərinin birləşdirilib özünüyaratma iradəsini ortaya qoymasında və həyata keçirməsində doğrulur:

Bir böyük amala vurulan zaman

Özünü yenidən yaradır insan.

O böyük amalın çağırış səsində

Qayğılar əriyir, məqsəd doğulur.

Özünü yaratma mərtəbəsində

İnsan kamilləşir, şəxsiyyət olur.

Bu ideya şairin “Zərrə - dünya” əsərində ən yüksək poetik təcəssümünə çatır. Şairin düşüncəsinə görə, həyatdan gedən insan-zərrələr sanki elə bu dünyanı da özləri ilə aparırlar... Yerin altında cəsədlər deyil, zərrə-dünyalar yatır... Şəxsiyyət ucalığında kamilləşmiş insanların yaratdığı dünya bir ömür sərhədlərinə sığmır. Ona görə də bizim adi təsəvvürlərimizin əksinə olaraq, insan həyatı “əbədiyyət nöqtəsindən” baxılanda, həm varlığının, həm yoxluğunun vəhdətində ölümsüzlük mənasına yüksəlir:

...Batıb doğmasıyla günəşin hər gün

Min günəş doğulur, min günəş batır.

Yerə ayağını asta bas, düşün

Torpağın altında dünyalar yatır...

...Gəldiyi kimi də getmir gedənlər,

Vəhdətdir həm məndə, həm səndə dünya,

Deməyin qonşuda öldü bir nəfər,

Gələndə - zərrəydi, gedəndə - dünya.

Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında xüsusi yer tutan təbiət lirikası İnsan-Dünya münasibətlərini daha dərin bağlılığında görməyə imkan verir. Şair təbiəti yalnız insanı əhatə edən obyekt, qidalandıran mənbə kimi deyil, onun varlığının kökləri kimi təsvir edir. Bəxtiyar poeziyasında təbiət insan tək canlandırılır: təbiətləşən insanın və insanlaşan təbiətin harmoniyası yaradılır. Bu lirikanın zəngin palitrasında təbiət min bir rəngində, dəyişən fəsillərinin dürlü mənalar daşıyan çalarlarında təsvir edilir. Payızdan qışa doğru addımlayan təbiət sanki bu fəsil dəyişmələrini ilk dəfə görürmüş kimi yaşayır:

...Azalır günəşin odu günbəgün

Soyudur torpağı, daşı təbiət.

Şaxtanı, soyuğu hiss eləməkçün

Çılpaq qarşılayır qışı təbiət.

Burada təbiət metaforası öz mənasını çox dərinlikdə gizlədib: Üşüdən qış sanki özü də üşüyür ki, soyuğu-sazağı insanla, bütün canlılarla birlikdə hiss etsin, canında duysun... Təbiəti hiss edən insansa, öz duyğularının ən şahanə hissini məhəbbəti elə təbiətin ruhunda görür:

...Eşqdir yaşadan təbiəti də,

Çiçəklər torpağın min bir rəngidir.

Böcəklə çiçəyin məhəbbəti də

Ana təbiətin öz ahəngidir."

İnsan - Təbiət münasibətlərindəki doğmalıq bu təmasın hər pilləsində dərinləşir və bu dərinləşmə insan idrakını yüksəldən qatları yaradır:

Ana təbiətlə yaxınlaşdıqca

Hisslə, həyəcanla yaşayırıq biz.

Göylərin dibinə yollar aşdıqca

Artır idrakımız, artır əqlimiz.

Elm və texnika əsrinin nailiyyətləri ilə yanaşı, insanla təbiət arasında çat yaradan prosesləri də şairin həssas poeziyasının mövzu çevrəsindədir. İnsan idrakına təbiətin sirləri açıldıqca, onun fəaliyyət imkanları, təbii ki, genişlənir. Elmi idrakın rasional ölçüləri onun tərəqqisinin şərti olur. Şair bu mütərəqqi istiqamətləri “Qaliley”, “Pirqulu rəsədxanası haqqında şeirlər”ində dəyərləndirir. Lakin həmin ölçülər itiriləndə, ifrata varılanda, tənəzzül və deqradasiya başlayır. Elmi-texniki tərəqqinin əks-nəticələri İnsan - Təbiət münasibətlərinin harmoniyasını pozur. Şairin bir çox əsərlərində məhz bu harmoniyanın pozulmasından yaranan narahatlıq və dağıdıcı fəaliyyətlərə müqaviməti əsaslandıran mövqe ifadə olunur. Ustadın “Elm - əxlaq” şeri bu cəhətdən olduqca ibrətlidir: insan təbii dünyasından üz döndərdikcə, özünü ona qarşı qoyduqca, elmlə əxlaq, eksperimentlə canlı həyat ziddiyyətə gəlir. Şair insana və onun doğma təbiət dünyasına sarmaşıb onların iliyini qurudan bütün süni fəaliyyətlərə kəskin etiraz duyğusunu dilə gətirir:

Bu nədir? Gerimi qalmışam yoxsa?

Mən ki, güvənmişəm hər zaman elmə.

Əxlaqa, qaydaya toxunandasa,

Mən üsyan edirəm, mən üsyan, elmə...

Müasirliyin bütün mədəni-estetik dəyərlərini, ideya-fəlsəfi trayektoriyalarını özündə birləşdirən, müasirləşməni həm ayrıca bir insan, həm cəmiyyət, həm dövlət, həm də dünya üçün zəruri sayan Bəxtiyar Vahabzadənin ulu keçmişə, milli köklərə bağlı poeziyası, təbii ki, beynəlxalq həyatda baş verən mütərəqqi dəyişikliklər kontekstində türk dünyasının birliyi probleminə də öz fəal münasibətini bildirməli idi. Əslində, Bəxtiyar Vahabzadə Azərbaycanın milli müstəqillik hərəkatının önündə gedən, onun məfkurə bayraqdarlarından, türk birliyi ideyasının çağdaş yaradıcılarından olan bir mücahid-sənətkar kimi bu proseslərin içərisində idi. Ona görə də böyük şairin bu mövzuda yazdığı əsərlərini yaxın tariximizin özündən yoğurulan poetik salnamə kimi qəbul etməliyik. Bəxtiyar Vahabzadə hələ sovet dönəmində o nadir şəxsiyyətlərdən idi ki, “sətir altında” türkçülük ruhu gizlənən əsərlər yazırdı. Lakin bir Qafqaz türk dövlətinin - Azərbaycanın, dörd Orta Asiya türk dövlətinin-Qazaxıstan, Özbəkistan Qırğızıstan və Türkmənistanın müstəqilləşməsindən və onların Türkiyə ilə çiyin-çiyinə türk dünyasını bir bütövlük halına gətirməsindən sonra Bəxtiyar Vahabzadənin bu birliyin “poeziyasını” yaratması xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Şairin “Mən Türkəm”, “Hun səsləri”, “Türkiyə havası”, “Atatürk” və s. əsərləri təkcə bu böyük ideyanı daşımır, həm də sənətkarlıq baxımından klassik ümumtürk ədəbiyyatının seçkinliyini yaşadır:

Yuxu qaçır gözlərimdən... Alır məni

Qulağımda pıçıldaşan dan səsləri.

Sükutdakı savaşa bax... Çox sirlidir

Səhərin ilk, gecəninsə son səsləri.

Bu savaşdan qan çilənir dan yerinə,

İşıq - zülmət! Diş qıcadır bir-birinə.

Qalib gəlir gecənin də kədərinə

Al səhəri həyat dolu şən səsləri..

Şair sanki bütün türk dünyasının adından “Mən kiməm?” - sualına sözü, fikri azdırmadan, birbaşa cavab verir:

Əslimi, nəslimi tanıyıram mən,

Qarışıq deyiləm, özümdən hürkəm.

Sən kimsən, sən nəsən, özün bilərsən,

Mən ilk qaynağımdan Türk oğlu Türkəm!

Hər şeydən öncə, Bəxtiyar Vahabzadə bir Azərbaycan vətəndaşı olaraq, türk dünyasının vəhdətə gəlməsini özünün tale yolu, böyük tarixinin gəlib çatmalı olduğu bir zirvə məqamı kimi görür:

...Nədir arzum, diləyim tanrıdan

imanla bu gün?

Talanan, bağrına dağlar

çəkilən xalqım üçün:

Yeni fikrin küləyindən

qoca millət darana,

Bizi birləşdirəcək bir

Atatürküm yarana!

Bəxtiyar Vahabzadənin son dövr yaradıcılığı, bir filosof-sənətkar olaraq, zəmanəsinin hadisələrinə onun daha miqyaslı və çoxqatlı, bir qədər də əsəbi-toxunaqlı münasibətini təzahür etdirən mükəmməl və cilalı əsərlər yazması ilə səciyyələnir. Bu yaradıcılığın əvvəli ilə sonunu birləşdirən bir dəyişməz amal isə hər zaman Azərbaycan və onun istiqlalı olaraq qalır. Babaların milli müstəqilliyə qovuşan yolunu nəvələr - istiqlal çağında doğulan və doğulacaq yeni-yeni nəsillər davam etdirir:

Nəvəm beşiyində mışhamış yatır,

Yatır çəkdiyimiz dərddən bixəbər.

Birimiz əvvəlik, birimiz axır,

Mən batan günəşəm, o, doğan səhər.

Nəvəm yavaş-yavaş böyüyür hələ.

Bizim istiqlalın həmyaşıdır o.

Bizim ay-ulduzlu bayrağımızla

Mənim nəzərimdə yanaşıdır o...

Müstəqillik dövrümüzün “poetik tarixini” yaradan Bəxtiyar Vahabzadənin poeziyası bu mərhələdə yetərincə müdrikləşir, həm də əzəl mahiyyətinin yeni görsənişləri kimi, daha da inqilabiləşir, misraları qığılcım saçır... Çünki hələ Azərbaycan torpağının Qarabağ ürəyi düşmənin caynağındadır!.. Ona görə də ölkəmizin müstəqilləşməsi ilə Qarabağın işğal edilməsi - bir-birini inkar edən iki tarixi fakt kimi Bəxtiyar poeziyasında Azərbaycanın tarixi taleyinin ən böyük təzadı olaraq təqdim edilir. Bu dramatik situasiyanı şair boş bəlağətlə ört-basdır etmək istəmir. Alovlu sözü ilə istiqlal şairi Vətən torpağının bir parçasını itirmiş azərbaycanlının ürəyində və yaddaşında tufan qoparır. Onu bu fikrin həqiqətinə səsləyir ki, müstəqillik ideallarının tam qələbəsi - Qarabağın qaytarılması ilə, ölkəmizin ərazi bütövlüyünün təmin olunması ilə öz təntənəsinə çatacaq.

Milli-ideoloji başlanğıcı həmişə qüvvətli olmuş Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığı ideya-məzmun dərinliyi ilə yanaşı, həm də yüksək poetik sənətkarlıq keyfiyyətlərinə malikdir. Azərbaycan poeziyasının elə bir janrı yoxdur ki, Bəxtiyar Vahabzadə həmin janrda yazmasın və o janrı təzələməsin. Bu sənət dünyasında söz də, fikir də, janr da, bədii formanın bütün komponentləri də yeni və orijinaldır. Əlbəttə, mahiyyətcə, Bəxtiyar poeziyası ən kiçik janrlarından ən böyük janrlarına qədər ideyalı poeziyadır. Bəxtiyar yaradıcılığına məxsus seçkin poetik xüsusiyyətlərdən başlıcası budur: əsərin əvvəlindən sonuna doğru ideya “hərəkət edir”; bu ideyanın sözbəsöz, sətirbəsətir inkişafı son bənddə tam dolğunluğunda, həm də çox zaman paradoksal poetik nəticə ilə başa çatır. Buludlar arasından şəfəqləri sızan günəşin birdən bütün parlaqlığı, əzəməti ilə görünməsi kimi! Əsərin son akkordunun novellaya xas belə gözlənilməz və cazibədar şəkildə bitməsi güclü poetik effekt yaradır və onun ideya-tapıntısı yaddaşlarda özünə əbədi məskən tapır. Məsələn, ustadın böyük Azərbaycan şairi Məhəmməd Füzuliyə həsr etdiyi, romantik duyğuların selində yaradılmış “Şəbi-hicran” poemasının “hərəkət edən” ideyası poema boyunca davam edir, yalnız son bənddə, birdən-birə günəş parlaqlığında aşağıdakı kimi açılır:

...Gələndə Məhəmməd gəldin cahana,

Gedəndə: Füzuli getdi - dedilər.

Bəxtiyar Vahabzadə yaradıcılığında orijinallığı yaradan digər xüsusiyyət burada poetik təzadlardan bir sənətkar məharəti ilə istifadə edilməsidir (Müəllifin “Təzadlar” adlı ayrıca poeması da vardır). Şair sanki zidd dünyaları “toqquşdurur” ki, qopan “qığılcımları” - “ideya toxumlarını” yığıb-toplaya bilsin. Ona görə də Bəxtiyar poeziyasının ümumi arxitektonikasına gərilmiş bir ruh - dramatizm hakimdir. Bu dramatizm onun süjetli lirik şerlərində də, epik-monumental poemalarında da (“Əbədi heykəl”, “İztirabın sonu”, “Gülüstan”, “Etiraf”, “Ağlar güləyən”, “Həyat - Ölüm”, “Qəm içində sevinc”, “Dörd yüz on altı”, “Vətən mənəm, mən Vətənəm”, “Muğam”, “Atılmışlar”, “Ləyaqət”, “İki qorxu”, “İstiqlal”, “Şəhidlər”...) olduqca qabarıqdır. Ancaq ümumiyyətlə, şairin yaradıcılığında lirizmdən dramatizmə, dramatizmdən lirizmə keçid çox ahəngdar və yumşaqdır. Ustadın lirik poeziyasında dil o qədər axıcı, üslub o qədər bənzərsiz, duyğu o qədər əlvandır ki, bu biçimdə olan əsərlərə zaman-zaman musiqi bəstələnməsi də Azərbaycan incəsənətinə yeni ifadə tərzi, yeni ifaçılıq maneraları gətirə bilmişdir. Bu gün artıq Azərbaycan musiqisini Bəxtiyar lirikası, Bəxtiyar qəzəlləri olmadan təsəvvür etmək mümkün deyil. Şair elə “Muğam” poemasını da Azərbaycan klassik musiqi mədəniyyətinin dəyərlərinə sadəcə ehtiram bəsləməyin gərək olduğunu göstərmək üçün qələmə almamış, həm də muğam sənətini dünya mədəniyyətinin zirvə qatına yüksəltmək məramı ilə yazmışdır. Bəxtiyar Vahabzadənin Azərbaycan teatr səhnəsində oynanılan dram əsərləri də bizim müasir milli mədəniyyətimizin ən seçkin nümunələridir. Onun “İkinci səs”, “Yağışdan sonra”, “Dar ağacı”, “Hara gedir bu dünya”, “Atamın kitabı”, “Fəryad”, “Rəqabət” kimi əsərləri yalnız şair qələmindən çıxmış, tarixin və müasirliyin canlı obrazlarını, personajlarını təqdim edən dramatik pyeslərdir. Bunların içərisində tarixi sənədlər əsasında yazılmış “Özümüzü kəsən qılınc” (“Göytürklər”) xüsusilə fərqlənir. Əsərdə eramızın 630-cu ilində Çin imperiyasının dağıtdığı, lakin 50 ildən sonra yenidən özünü bərpa etmiş Göy Türk xaqanlığının istiqlal uğrunda apardığı mübarizə tarixindən bəhs edilir. Göytürklər Avrasiyada elə bir etnik xəritənin əsasını qoymuşlar ki, 1500 il keçməsinə baxmayaraq, bu gün türk dünyası əsasən məhz həmin coğrafiyada yaşayır. Mütəfəkkir sənətkarın əsas qayəsi də budur: Göytürklər tarixdə inqilab edib, böyük türk birliyinə təməl qoyduqları kimi, bu gün də Avrasiyanın türk xalqları öz əcdalarından ibrət götürərək, müasir tarixin türk birliyini gerçəkləşdirməlidirlər.

Azərbaycanın tarixi və müasir mədəniyyətinin elə bir mühüm hadisəsi yoxdur ki, Bəxtiyar Vahabzadə ona öz münasibətini orijinal bir refleksiyada bildirməmiş olsun. Eləcə də müasir Azərbaycan mədəniyyətinin öndə olan yaradıcılarından, demək olar, bir kimsə yoxdur ki, Bəxtiyar haqqında söz deməsin. Bəxtiyar Vahabzadənin təqribən 60 ili əhatə edən zəngin yaradıcılığı Azərbaycanda və xaricdə, xüsusilə Türkiyədə çox geniş şəkildə öyrənilir, haqqında dəyərli tədqiqat əsərləri yazılır. Bəxtiyar Vahabzadənin poeziyası, dramaturgiyası, ədəbi-siyasi publisistikası, klassik ədəbiyyatımız haqqında tədqiqatları, çıxışları və müsahibələri müasir Azərbaycan mədəniyyətinin daim öyrənilməyə layiq zəngin irsidir.

Milli-mədəni irsimizə və bu irsin yaradıcılarına dərin ehtiram hissi ilə,

Cavanşir FEYZİYEV,

Milli Məclisin deputatı,

fəlsəfə doktoru

Xalq qəzeti.- 2013.- 13 yanvar.- S. 6.