Geologiya
İnstitutu: uğurlar, problemlər, vəzifələr
Azərbaycanda elmin və elmi nailiyyətlərin
qədim tarixə malik olması hər kəsə məlumdur.
O da yaxşı aydındır ki, bu tarixi
inkişafın əsas yükü və məsuliyyəti
keçən əsrin ortalarından başlayaraq məhz Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyasının üzərinə
düşmüşdür. Bu böyük elm ocağı
öz vəzifəsinin öhdəsindən şərəflə
gəlmiş və öz keçmişi ilə bizə fəxarət
verir. Bu yolda ona, təbii ki, 1938-ci ildə yaradılmış
Geologiya İnstitutunun tədqiqatları öz töhfəsini
verməkdədir. Bu il institutumuz yubileyini–75 yaşını
qeyd etməyə hazırlaşır. Danılmaz bir həqiqətdir
ki, bütün tarixi boyu, Geologiya İnstitutu elmi irsin ənənələrini
daima qorumaqla, aktiv və məhsuldar mövqeyə sadiq
qalmışdır. İnstitutumuz bu cür mövqeyini 2012-ci
ildə də davam etdirmişdir.
Geologiya İnstitutunda 2012-ci ildə
aparılmış tədqiqatlar 13 mövzunu və 24 elmi-tədqiqat
işini əhatə etməklə 5 problem üzrə
aparılmışdır. 2012-ci ildə 8 elmi-tədqiqat
işi başa çatdırılmışdır. Prioritet neft istiqaməti üzrə elmi-tədqiqat fəaliyyətinin
böyük hissəsi “Cənubi Xəzər çökəkliyinin
Azərbaycan hissəsinin karbohidrogen potensialının və
geodinamikasının öyrənilməsinə dair
2007-2014-cü illər üçün Tədbirlər
Proqramı”nın icrası ilə bağlı olmuşdur.
Xatırladım ki, proqram Nazirlər Kabinetinin 18 iyun 2007-ci il
tarixli 98 saylı sərəncamı ilə təsdiq
olunmuşdur. Cənubi Xəzər çökəkliyinin
(CXÇ) yeni geoloji-geofiziki modelinin yaradılması sahəsi
üzrə aparılmış işlər başa
çatdırılmışdır. Müxtəlif geofiziki
sahələr üzrə müasir məlumatlar təhlil
olunmuş və onlar arasında funksional asılılıqlar
qurulub, uyğun alqoritmlər, işlənmə və geoloji
şərh proqramları hazırlanmışdır. Yüksək
termobarik şəraitdə kernlər üzərində
laborator təcrübələr aparılmışdır.
Seysmik anizotropiyanın tədqiqi proqramı
hazırlanmışdır. Tədqiq edilmiş kəsilişlərin
regional stratifik korrelyasiyası aparılmışdır.
Müxtəlif metodlarla kəsilişlərin
uzlaşdırılması işləri yerinə
yetirilmişdir. Bərkimiş yer qabığının,
qranit və bazalt təbəqələrinin, Moxo səthlərinin
seçilməsi və qranit təbəqəsinin yayılma sərhədi
müəyyən edilmişdir. Məlumatlı regional profillər
seçilib yenidən işlənilmiş və şərh
olunmuşdur. Uyğun xəritələr tərtib
edilmişdir.
Karbohidrogen potensialının qiymətləndirilməsi sahəsi üzrə də tədqiqatlar davam etdirilmişdir. Üzvi maddənin izotop-geokimyəvi analizi nəticəsində, həmçinin paleocoğrafi rekonstruksiyalara əsasən mezo-kaynozoy çöküntülərində neftgenerasiya xarakterli komplekslər ayrılmış, hövzənin dəniz hissəsində bu çöküntülərin generasiyaedici səciyyəsi proqnozlaşdırılmışdır. Hövzə modelləşdirilməsi texnologiyalarını tətbiq etməklə, hövzənin istilik rejimi və üzvi maddənin katagenez dərəcəsi (çevrilmə) bərpa edilmiş, tələlərdə karbohidrogenlərin generasiya, miqrasiya və toplanma dinamikası öyrənilmişdir.
Axtarış-kəşfiyyat
qazması və geofiziki işlərlə Azərbaycanın
quru və dəniz ərazilərinin öyrənilmə dərəcəsi
qiymətləndirilmiş, perspektivlik dərəcəsinə
görə, qazılmaya hazırlanmış strukturların
sıralanması aparılmışdır.
Çətin
çıxarılan neft ehtiyatlarına, yüksək
sıxlıqlı neftə malik
obyektlərin sayı dəqiqləşdirilmiş və
onların təxmini qalıq ehtiyatları
hesablanmışdır. Müxtəlif yaşlı
karbohidrogen ehtiyatlarının təsnifatı üzrə məlumatlar
ümumiləşdirilmişdir.
Geodinamik tədqiqatlar və monitorinq sahəsində
aparılmış işlər nəticəsində
qeyri-klassik xətləşdirilmiş bütöv mühit
mexanikası çərçivəsində bircins izotrop
yaxınlaşmada inversiya məsələsi nəzəri
olaraq həll edilmişdir. Müxtəlif gərginlik vəziyyətlərində
xətti elastikiyyət modullarının sıxlıqdan, eninə
və boyuna elastiki dalğaların yayılma sürətlərindən
asılı olaraq hesablanması üçün analitik
düsturlar alınmışdır. Bu çərçivədə
Puasson əmsalının hesablanması düsturu da
alınmışdır. Seysmik dalğanın kinematik və
dinamik parametrlərinin hesablanması üçün alqoritmlər
və uyğun kompyuter proqramları yaradılmış və
test sınaqları vasitəsilə
yoxlanılmışdır. Hazırlanmış kompyuter
proqramının və Cənubi Xəzər hövzəsinin
geoloji-geofiziki materiallarının təhlili əsasında
uzununa dalğaların sürətlərinin təzyiqdən və
süxurların sıxlığından asılılıq
qrafikləri qurulmuşdur.
Yeni
nəzəri işləmələr və müasir
geoloji-geofiziki məlumatlar əsasında Cənubi Xəzər
hövzəsində tədqiq olunan obyektlərin
birölçülü və ikiölçülü geoloji
modelləri yaradılmışdır. Seysmik və quyu geofiziki
materiallarının işlənilməsinin, geoloji şərhinin
və elastiklik parametrlərinin həqiqi və effektiv qiymətlərini
təyin etmək üçün müasir interaktiv kompyuter
paket proqramı hazırlanmış, bu proqramların köməyi
ilə test tədqiqatları aparılmışdır.
“Azərbaycanın filiz yataqlarında təbiətə
ziyan vurmadan metalların çıxarılma
texnologiyasının tədqiqi, işlənilməsi və tətbiqi”
Tədbirlər Planı isə Nazirlər Kabinetinin 23 yanvar
2008-ci il tarixli 22 saylı sərəncamı ilə təsdiq
olunub. Bu sənəd çərçivəsində Azərbaycanda
ilk dəfə geotexnologiya elminin əsas prinsipləri
üç qızıl yatağında sınaqdan
keçirilmişdir. Aparılmış işlər nəticəsində
qızılı yerin altından çıxarmağın yeni
metodları işlənib hazırlanmışdır. Onlardan
biri torpaqda metalların yuyulub çıxarılması
üsuludur. Bu üsulla qızılın
çıxarılması təbiətə ziyan vurmadan, asan və
ucuz başa gəlir.
“Azərbaycan
Respublikasında nadir geoloji obyektlərin qorunması və
uzunmüddətli istifadəsi” adlı Dövlət Planı
da vardır və o, Nazirlər Kabinetinin 22 avqust 2008-ci il tarixli
299s saylı sərəncamı
ilə təsdiq olunub. Bu istiqamətdə institutun əməkdaşları
tərəfindən respublikada ilk dəfə olaraq geniş
miqyaslı tədqiqatlar aparılmış və mühüm
nəticələr əldə edilmişdir. Tədqiqatlar
çərçivəsində dövlət tərəfindən
hazırda mühafizə olunan nadir geoloji obyektlərin
inventarlaşması və respublika üzrə kəşf
edilməmiş nadir geoloji obyektlərin aşkarlanmasına
yönəlmış çöl ekspedisiya işlərinə
xüsusi yer ayrılmışdır. İşlərin
mühüm nəticəsi kimi nadir geoloji obyektlər
siyahısına daxil edilmək üçün təklif
olunan 484 geoloji obyekt elmi cəhətdən öyrənilmiş
və onların təsnifatı aparılmışdır. O
cümlədən, 11 obyektin dünya əhəmiyyətli, 31
obyektin Qafqaz üzrə, 82 obyektin isə ölkə səviyyəli
unikal olduğu müəyyən edilmişdir.
Hazırda
aşkar edilmiş nadir geoloji obyektlərin məkanca
yayılmalarının ilkin təhlili göstərir ki, Azərbaycan
beynəlxalq səviyyəli milli geoparkların
yaradılması baxımından böyük potensiala malikdir.
Bunlardan, ilk növbədə, Abşeronun qədim neft mədənləri
(Binəqədi və Yanardağ sahələri daxil olmaqla),
Culfa, Xaltan və Basqal milli geoparklarının
yaradılması məqsədəuyğun sayılır.
Proqram çərçivəsində Eldar Gec Sarmat hipparion faunası (Eylər oyuğu), Qobustan Milli Parkının holosen faunası, Quşkuna - Ağçaqıl çöküntülərinin klassik kəsilişləri, Binəqədi dördüncü dövr fauna və flora qəbiristanlığı da öyrənilmişdir. Sonuncu qeyd etdiyim ərazidə aparılan işlər xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. 2012-ci ildə Binəqədi dördüncü dövr təbiət abidəsinin ərazisində qədim fauna və flora muzeyinın yaradılması ilə bağlı işlər başlanılmışdır. Muzey üçün ayrılmış ərazidə tədqiq olunan qatların radioaktivlik dərəcəsi müəyyən edilmiş, qatların kimyəvi analizi və süxurların mütləq yaşı 45-55 min il təyin olunmuşdur. Azərbaycanın dünya şöhrətli təbiət abidəsi olan Binəqədi dördüncü dövr fauna və flora qəbiristanlığında görülən işlər Geologiya İnstitutu, Arxeologiya və Etnoqrafiya İnstitutu, Binəqədi Rayon İcra Hakimiyyəti və Regionların İnkişafı İctimai Birliyi iştirakı ilə aparılmışdır.
Elmi-tematik plan
çərçivəsində aparılmış tədqiqatlar
və nəticələr
“Dünya palçıq vulkanları
atlası”nın tərtibi üzrə işlər sona
çatmışdır. Dünyanın 37 ölkəsində,
habelə Aralıq və Qara dənizlərinin dərin zonalarında intişar
tapmış palçıq vulkanları üzrə materiallar
ümumiləşdirilib təhlil edilmişdir. Onların
morfologiyası, struktur mövqeyi və püskürmə məhsullarının
geokimyası ətraflı şərh olunur. Yarım əsr ərzində
palçıq vulkanlarını öyrənən Azərbaycan
alimlərinin əvvəllər əldə etdikləri elmi nəticələr
qlobal miqyasda öz təsdiqini tapmışdır. Xüsusilə, qeyd etmək lazımdır ki,
palçıq vulkanizminin geodinamik şərait və termobarik
proseslərlə, 15-20 km və daha çox qalınlıqda
olan Kaynozoy molass çökəkliklərində, kəsilişdə
mütləq Eosen-Miosen çöküntü kompleksinin
olması ilə əlaqədar əmələ
gəlməsi və təzahür mexanizmi fikirləri təsdiq
edilmişdir. Ümumi sayı 2000-dən artıq olan dünya
palçıq vulkanları, Azərbaycan ərazisində
olduğu kimi, genetik cəhətcə bir-birilə əlaqədar
olan iki tipə– palçıq vulkanları və
palçıq vulkanı təzahürlərinə
ayrılmışdır.
“Neft-qaz
yataqlarının üçölçülü
geoloji-geofiziki modellərinin tərtibi və onların işlənilməsinə
nəzarət metodikasının təkmilləşdirilməsi”
işi sona çatmışdır. Neft-qaz
yataqlarında geofiziki, mədən geologiyası və 3D
seysmik məlumatlar kompleks şəkildə
araşdırılmiş və yeni
üçölçülü petrofiziki model tərtib
edilmişdir. 2012-ci ildə neft və qaz yataqları işlənilməsinin
nəzəri və tətbiqi sahəsində də tədqiqatlar
davam etdirilmişdir.
İnformasiya
Texnologiyaları İnstitutu ilə birgə olaraq “Elmi-tədqiqat
işlərinin nəticələrinin effektivliyinin elmimetrik
analizi və patentqabiliyyətli işlərin mühafizəsi”
mövzusunda elmi-tədqiqat işi yerinə yetirilmişdir. Bu
iş, ilk növbədə, respublikada aparılan elmi-tədqiqat
işlərinin dünya elm mühitində yerinin müəyyənləşdirilməsinə
həsr olunub. Azərbaycan elminin, o cümlədən
AMEA-nın dünya elm məkanında mövqeyini
aydınlaşdırmaq üçün ilk dəfə olaraq
elmimetrik tədqiqat işləri aparılmış və
alınan göstəricilər MDB və Baltikyanı dövlətlərin
müvafiq göstəriciləri ilə müqayisə
edilmişdir. Tədqiqat üçün, əsas etibarilə, Institute
for Scientific Information/Tomson Reuters Essential Science Indicatorsun məlumatlar
bazasından istifadə edilmişdir.
Ötən
il elmi-tematik plan üzrə yerinə
yetirilmiş işlərin əsasında 5 mühüm elmi nəticə
alınmışdır. Bunlar neft, qaz,
seysmologiya və geologiya elminin digər sahələrini əhatə
edir. Bunlardan biri kimi, qaz-kondensat
yatağına ardıcıl qaz və su vurma prosesinin modelləşdirilməsinin
alqoritmi və tətbiqi proqram paketi işlənib hazırlanmış
və onun yüksək səmərəliliyi göstərilmişdir.
Digər mühüm elmi nəticələrin
sayəsində relaksasiyalı və sürüşgəcli
mühitli neft və qaz yataqlarının tükənmə
rejimində işlənilmə göstəricilərinin təyini
metodikası yaradılmışdır.
Xarici əlaqələr
Beynəlxalq elmi əməkdaşlıq çərçivəsində
Rusiya Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutunun alimləri
ilə birgə “Qafqaz regionunun müasir geodinamikası,
flüid rejimi və neft-qazlılığı” mövzusu
çərçivəsində Azərbaycanın
palçıq vulkanlarının öyrənilməsi davam
etdirilmişdir. Palçıq vulkanlarının yer səthinə
çıxardığı qaz və suların izotop-geokimyəvi
analizlərinin nəticələrinə əsasən müəyyən
olmuşdur ki, Qafqazın bütün rayonlarında
palçıq vulkanlarının formalaşma temperaturu eyni
intervalda, başlıca olaraq 40-800C arasında dəyişir. Yəni
palçıq vulkanizmi müəyyən temperatur
intervalında təzahür edir, bu da çöküntü
qatında neftqaz əmələgəlmə tsiklinin ilkin mərhələsi
ilə üst-üstə düşür.
Keçən
il İtaliyanın Milli Elm Şurası və
Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutu
arasında imzalanan ikitərəfli müqavilə sayəsində
müştərək tədqiqatlara
başlanılmışdır. Azərbaycan
Milli Elmlər Akademiyası Geologiya İnstitutu və
İtaliyanın Bikokka Milan Universiteti Azərbaycanda
palçıq vulkanları ilə zəlzələlərin əlaqələrini
öyrənirlər. Məqsəd Abşerondakı
palçıq vulkanlarının dinamik və statik gərginliyinə
səbəb olan şəraitin 2000-ci il
noyabrın 25-də Xəzər dənizində baş
vermiş güclü zəlzələdən qabaq və
sonrakı inkişafını müasir üsul və
yanaşmalarla öyrənmək, sonra isə qiymətləndirmək
olmuşdur. Bu niyyətlə institutun Geodinamika və
seysmologiya şöbəsinin aparıcı elmi
işçisi, geologiya-mineralogiya elmləri namizədi, dosent
Qulam Babayev oktyabrın 12-də İtaliyaya səfər
etmiş və iki ay müddətində müştərək
tədqiqatlar aparılmışdır. Dekabrın 12-də
başa çatmış işlər “Abşeron
yarımadasında palçıq vulkanizmi və seysmikliyin əlaqəsinin
qiymətləndirilməsi məqsədilə yeni
üsulların işlənilməsi” mövzusu altında Kariplo
Fondunun dəstəyi ilə həyata keçirilmişdir.
Akademik İbrahim Quliyevin rəhbərliyi altında
institutun bir qrup alimi rusiyalı həmkarları ilə birgə
Cənubi Xəzər hövzəsindəki neft və qaz
yataqlarının quruluşlarının tipik modellərini təhlil
etmişdir. Hövzənin dərin hissələrinin
kollektorları və örtük/ekranlarının səciyyəsi
verilmiş, litofasial rayonlaşdırılması yerinə
yetirilmiş, kəşfiyyat aparılmamış hissələrində
kollektorların proqnozu verilmişdir. Yüksək anomal lay təzyiqli zonalar səciyyələnmiş,
regionun istilik sahəsi tətqiq edilmiş, temperaturun
paylanmasının 2D və 3D modeli qurulmuşdur.
BP Exploration (Caspian Sea) LTD şirkətilə aparılan
elmi-tədqiqat işinin icra proqramına müvafiq olaraq, BTC
boru kəmərinin Azərbaycan hissəsi və ətraf ərazilərin
geodinamik monitorinqi davam etdirilmişdir. Boru kəmərinin
Hacıqabul rayonunda yerləşən
Qarasu-Sığırlı hissəsinin 10 kilometrlik
zolağında dominant tezlik, qruntun güclənmə əmsalı
və radioaktiv sahənin dəyişmə
qanunauyğunluqları öyrənilmiş və mikroseysmik
rayonlaşdırılma xəritəsi tərtib edilmişdir.
Sözügedən ərazidə təhlükəli
sahələr aşkarlanmışdır. Zaqatala-Şəki
zonasının hiss edilən zəlzələlərin
Bakı-Tbilisi-Ceyhan boru kəmərində yaratdığı
seysmik effekt hesablanmışdır.
Qrant layihələri
Geologiya İnstitutu əvvəllərdə olduğu
kimi, 2012-ci ildə də qrant layihələri çərçivəsində
elmi tədqiqatları davam etdirmişdir. İnstitutun əməkdaşları
müxtəlif yerli və beynəlxalq fondlara 30 layihə təqdim
etmişlər. Həmin fondlar Azərbaycanın Elmi
İnkişafı Fondu (EİF), ARDNŞ-ın Elm Fondu, Ukrayna
Elmi-Texnologiya Mərkəzi, İtaliya Kariplo Elmi-tədqiqat
Fondu və Volt-Landau Cəmiyyəti Mərkəzi və
İsveçrə Milli Elm Fondudur. Bu layihələrdən
13-ü qrant dəstəyi almışdır. Onların
sırasında “Böyuk Bakı timsalında urbanizə
olunmuş ərazilərin radio-geokimyəvi sahələrinin
geoloji və ekoloji aspektləri”, “Abşeron yarımadasında
neft-qaz istehsalı və emalı proseslərinin ətraf
mühitin radioekoloji durumuna təsirinin qiymətləndirilməsi”,
“Üzvi maddənin, neftlərin və qazların tədqiqinin
müasir üsulları” və digər layihələrin
adlarını çəkmək olar. Digər 7
layihə isə EİF və UETM-də ekspertiza mərhələsindədir.
İsveçrə Milli Elmi Fondunun dəstəyi ilə
Azərbaycan ərazisində radonun yayılmasının
öyrənilməsi istiqamətindəki tədqiqatlar davam
etdirilmişdir. İşlər “İsveçrə
metodologiyası və təcrübəsinin istifadəsi ilə
Azərbaycanda radonun paylanmasının xəritə və
kadastrının yaradılması” adlı qrant layihəsi
çərçivəsində aparılır.
Alimlərimiz
İsveçrənin Milli Elm Fondunun 2009-2013-cü illər
“SCOPES” proqramı çərçivəsində maliyyələşdirilən
“Qafqazın tektonikası” adlı beynəlxalq layihədə də
iştirak edirlər. Onlar Cənubi Qafqaz ölkələri,
Rusiya və İsveçrənin mütəxəssislərinin
iştirakı ilə 1:500000 miqyaslı “Qafqazın tektonik xəritəsi”ni tərtib etmişlər.
“Maykop və erkən miosen dövründə Paratetisin
bir hissəsi kimi, Xəzər dənizinin geodinamikası və
paleoiqlimin təkamülü” üzrə işlər
Hollandiyanın Utrext və Rumıniyanın Buxarest universitetlərinin
alimləri ilə birlikdə davam etdirilmişdir. Başlanğıcı 2
milyon il bundan əvvəl hesab edilən
Abşeron transqresiyası, buzlaqlarda oksigenin izotoplarına görə
təyin edilmişdir. Paleomaqnit məlumatlarına görə,
Bakı (ortapleystosen) transqresiyası 0,89 və
0,85 milyon il bundan qabaq baş vermişdir. Bu
dövrdə Şimal yarımkürəsində buz
örtüyünün həcmi kifayət qədər
artmışdır. Beləliklə,
Abşeron və Bakı transqresiyaları iqlimlə şərtlənmiş
mahiyyətə malikdir.
Ukrayna
Elmi-Texnologiya Mərkəzi tərəfindən maliyyələşdirilən
qrant layihəsi çərçivəsində
aparılmış rəqəmsal və kosmik tədqiqatlar nəticəsində
müəyyən edilmişdir ki, Xəzərin Abşeronətrafı
akvatoriyasının, xüsusən Bakı buxtasının
neftlə texnogen çirklənməsi ilə yanaşı, dənizin
dibində karbohidrogen flüidlərinin təbii axın
ocaqları neftlə çirklənmənin başlıca mənbəyidir.
Dənizin dibində neftin təbii axın
ocaqlarının coğrafi mövqeyi identifikasiya olunmuş,
onların fəaliyyət dövrülüyü və ətraf
mühitə daxil olan neftin həcmi qiymətləndirilmişdir.
Cənubi Xəzər çökəkliyindəki
seysmik proseslər neft axınlarının intensivliyinə təsir
edir.
Akif
ƏLİZADƏ,
AMEA-nın vitse-prezidenti,
Geologiya İnstitutunun direktoru,
akademik
Xalq qəzeti.- 2013.- 22 yanvar.- S.
5-6.