Ömrün dönüş anları

31 yanvar 1997-ci il... Ümummilli lider Heydər Əliyev Prezident Sarayında Azərbaycan Elmlər Akademiyasının rəhbərliyi, həqiqi və müxbir üzvləri, institut direktorları və aparıcı alimləri ilə tarixi bir görüş keçirdi. Həmin görüşdə ulu öndər Heydər Əliyev Azərbaycan elminin inkişaf strategiyası ilə bağlı prioritet vəzifələrin nədən ibarət olduğunu açıqladı, ictimai və humanitar elmlər sahəsində müasir dövrün tələblərinə uyğun yeniləşməni, eləcə də Sovetlər Birliyi dövründən qalmış, köhnəlmiş stereotiplərdən, səmərəsiz tədqiqat metodlarından uzaqlaşmağın vacibliyini diqqətə çatdırdı.

Əsasən tarixçiləri Azərbaycanın keçmişi ilə bağlı həqiqətləri daha obyektiv araşdırmağa, dövlətçilik maraqları baxımından bu sahəyə xüsusi həssaslıqla yanaşmağa çağırdı: “İndi vəzifə ondan ibarətdir ki, Azərbaycan tarixi yazılmalıdır... Məktəbə gedən gənc gərək Azərbaycanın tarixini bilsin, oxusun, öyrənsin. Amma o, köhnə dərsliklərdən bunu öyrənə bilməz. Dərsliyi də hərə öz istədiyi kimi yazmamalıdır. Gərək bizim xalqımızın tarixi yazılsın ki, onun əsasında da gənclər üçün, orta və ali təhsil məktəbləri üçün tarix dərsləri yazılsın”. Həmin görüşdə deyilmiş bu sözlər Azərbaycanın elm aləmində yeni başlanğıclara təkan verdi.

O sözlərin təsiri ilə o vaxt Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində başlanmış işlərdən biri bu gün də davam edir. Bu, artıq 67-ci sayı işıq üzü görmüş “Tarix və onun problemləri” adlı elmi, nəzəri, metodik jurnalın nəşridir. Hətta bu gün də elmi nəşrlərlə bağlı yaşadığımız problemlər heç kimə sirr deyil. Amma keçən əsrin 90-cı illərində bu problem xüsusilə kəskin idi. Görülən işin əhəmiyyətini elə elm xadimlərimiz özləri deyirdilər görüşlərində, danışıqlarında. Həmin illərdə Milli Elmlər Akademiyası Tarix İnstitutunun direktoru olan görkəmli alim, akademik İqrar Əliyevin dediyi “çoxsaylı işçi kollektivi olan Tarix İnstitutunun görməyə çətinlik çəkdiyi bir işi Əsməd xanım təkbaşına görür” sözləri, fikrimizcə, bu işə verilmiş ən yüksək qiymət idi. Bəli, Bakı Dövlət Universitetinin “Türk xalqları tarixi” (yaxın zamanlara qədər “Türk və Qafqaz xalqları tarixi”) kafedrasının müdiri, tarix elmləri doktoru, professor Əsməd xanım Muxtarova ulu öndərin qarşıya qoyduğu vəzifələrdən ruhlanaraq, konkret iş qoydu ortaya.

Əsməd İmamməmməd qızı Muxtarova Bakının Buzovna qəsəbəsində anadan olub. Buzovna qəsəbəsindəki 125 saylı orta məktəbi əla qiymətlərlə bitirdikdən sonra Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki Bakı Dövlət Universiteti) tarix fakültəsinin tələbəsi (1962-1967-ci illər) olub. Təhsilini fərqlənmə diplomu ilə başa vurduğuna görə Elmi Şuranın qərarı ilə aspiranturada saxlanılıb. 1967-1970-ci illərdə aspirant olub. 1971-ci ildən həmin fakültədə çalışır.1974-cü ildə namizədlik, 1991-ci ildə doktorluq dissertasiyalarını müdafiə edib. 70-dən artıq elmi məqalənin, proqram, metodik vəsait, dərslik və dərs vəsaitinin, 3 monoqrafiyanın müəllifi, bir şıra monoqrafiyaların, dərsliklərin elmi redaktorudur.

Əsməd xanım haqqında danışanda onun həyatında dönüş nöqtəsi olan, müəllim, alim, elm və tədris təşkilatçısı kimi gücünü ortaya qoyan üç məqam xüsusi qeyd edilməlidir. İlk dönüş anı Azərbaycan müstəqillik əldə etdikdən az sonra Bakı Dövlət Universitetinin tarix fakültəsində “Türk və Qafqaz xalqları tarixi” kafedrasının açılmasıdır. Yeni kafedra, yeni fənn, yeni problemlər. Lakin bunlar Əsməd xanımı qorxutmadı. Elə bil ürəyində gəzdirdiyi arzusu yerinə yetmişdi. Türk xalqlarının qədim dövr və orta əsrlər tarixini tədris etməyə başladı. Qısa müddətdə fənnə aid proqram, dərs vəsaiti, 1999-cu ildə isə ilk dərslik hazırlayıb çap etdirdi. Yüksək peşəkarlıqla, sevgi ilə gördü bu işləri, ömrünün mənası kimi. Təsadüfi deyil ki, Əsməd xanım 1999-cu ildə nəşr etdirdiyi “Türk xalqlarının tarixi (qədim dövr və orta əsrlər)” dərsliyinə görə “Sara Xatun” fəxri diplomu ilə təltif edilib. Qeyd etmək lazımdır ki, 2002-ci ildə latın qrafikası ilə yeni, təkmilləşdirilmiş nəşri işıq üzü görən bu dərslik keçmiş Sovetlər Birliyi məkanında türk xalqlarının qədim dövr və orta əsrlər tarixi üzrə ilk ümumiləşdirilmiş əsər idi. Dərslik əlavə və dəyişikliklərlə 2002, 2004, 2013-cü illərdə təkrar nəşr edilib.

Qədim türklərin, eləcə də azərbaycanlıların ulu əcdadlarının bəşər tarixində tutduqları yeri və oynadığı rolu gənclərimizdə milli iftixar hissinin formalaşması üçün əsas hesab edən Əsməd xanım dərsliyin imkan verdiyi həcmdə ümumtürk tarixinin bir sıra qaranlıq məqamlarına aydınlıq gətirmişdir. Ümumiyyətlə, qeyd etməyi lazım bilirik ki, professor Əsməd Muxtarovanın həmin dönəmdə türk xalqlarının tarixi üzrə çap etdirdiyi dərslik, dərs vəsaiti və məqalələri keçmiş SSRİ dönəmində bu sahədə mövcud olan boşluğun doldurulması istiqamətində mühüm addım olmuşdu.

Əsməd xanımın həyatının ikinci dönüş anı təsisçisi və baş redaktoru olduğu “Tarix və onun problemləri” adlı elmi, nəzəri, metodik jurnalın nəşrə başlamasıdır. Jurnalın artıq nadir biblioqrafik nüsxəyə çevrilmiş ilk nömrəsi elmi ictimaiyyətin və geniş oxucu kütləsinin böyük rəğbətini qazandı, nüfuzlu alimlər tez-tez redaksiyada görünməyə başladılar. İlk nömrədə təsisçi və baş redaktor Əsməd xanım “ümid edirik ki, yeni həyat vəsiqəsi alan jurnalımız Azərbaycanda tarix elminin inkişafında mühüm rol oynayacaq və onun layiqli təmsilçilərindən birinə çevriləcəkdir” yazmışdı. Həqiqətən, çevrildi də. Mövzu genişliyinə, əhatə dairəsinə görə jurnal ümumilikdə nadir nəşrlərdəndir. Jurnala əlavə və xüsusi buraxılışlar da nəşr olunur. Jurnalın Sankt-Peterburqun (Rusiya) Azərbaycan diasporu, Sankt-Peterburq və Moskva Dövlət universitetləri, Mərkəzi Asiya respublikaları, Ukrayna, Belarus, Moldova, Türkiyə, İsrail, İran, Almaniya ilə beynəlxalq əlaqələri də mövcuddur.

Əsməd xanımın həyatının üçüncü dönüş anı kimi, 1999-cu ildən Bakı Dövlət Universitetinin “Türk və Qafqaz xalqları tarixi” (2012-ci ildən “Türk xalqları tarixi”) kafedrasına rəhbərlik etməsidir. Kafedra müdirliyi heç də adi vəzifə kürsüsü deyildi Əsməd xanım üçün. Sadəcə, illərdən bəri ürəyində yığılıb qalmış planları həyata keçirmək imkanı, istədiyi kimi Türk adına layiq çalışmaq imkanı qazanmaq demək idi. Çalışdı da, özünün elmi təşkilatçılıq bacarığını bir daha ortaya qoyaraq, hazırda çalışır da! Qısa müddətdə kafedranın siması köklü şəkildə dəyişdi. Elmi-tədqiqat planı yenidən nəzərdən keçirildi, kafedranın profilinə uyğun problemlərin araşdırılmasına, magistratura, dissertantura, aspirantura xətti ilə gənc tarixçi-türkoloq, tarixçi-qafqazşünas mütəxəssislərin hazırlanmasına başlandı, yeni dərsliklər, dərs vəsaitləri nəşr olundu. 2013-2014-cü tədris ilindən isə magistratura təhsil pilləsində həm də “regionşünas-türkiyəşünas” ixtisası üzrə hazırlığa başlanmışdır.

Əsməd xanımın elmi-pedaqoji və ictimai fəaliyyəti kafedra, fakültə və universitetlə bitmir. O, eyni zamanda, ölkəmizin ictimai-siyasi həyatında fəal iştirak edən xanımlarımızdandır, Dünya Azərbaycanlı Qadınlar Birliyinin təsisçisidir. Fəaliyyətinin əsas istiqamətini Azərbaycan elminin dünya elminə inteqrasiyası məsələsi təşkil edən qurumun xətti ilə dövlətçilik tariximizə, elmin mövcud problemlərinə, qadınların respublikanın ictimai-siyasi həyatında iştirakına və s. mövzulara həsr olunmuş respublika səviyyəli konfranslar keçirilmişdir.

Ə.Muxtarova müxtəlif illərdə tarix ixtisası üzrə namizədlik və doktorluq dissertasiyalarının müdafiələrini keçirən ixtisaslaşdırılmış müdafiə şuralarının, Təhsil Nazirliyi yanında Tarix Elmi-Metodiki Şurasının, Ali Attestasiya Komissiyasının Ekspert Şurasının üzvü olub. 2004-cü ildə yüksək ixtisaslı kadrların hazırlanmasında uzun müddət səmərəli elmi-pedaqoji fəaliyyətinə görə Azərbaycan Respublikası Təhsil Nazirliyi Kollegiyasının Fəxri Fərmanı ilə təltif edilib. Yeri gəlmişkən, qeyd etməyi lazım bilirik ki, Əsməd xanımın müəllimlik fəaliyyəti sadəcə Bakı Dövlət Universiteti auditoriyaları ilə məhdudlaşmayıb. Əsməd xanımın “Türk xalqları tarixi (qədim dövr və orta əsrlər)”, “Türk xalqlarının dövlətçilik tarixi (qədim dövr və orta əsrlər)” adlı dərs vəsaitləri respublikanın “Türk xalqları tarixi” fənni tədris olunan bütün ali məktəblərində həm tələbələr, həm də müəllimlər tərəfindən geniş istifadə edilir. Bundan əlavə, Əsməd xanımın elmi rəhbəri olduğu 8 aspirant və dissertant namizədlik dissertasiyalarını müdafiə edib. Hazırda isə daha 5 doktorant və dissertantın elmi rəhbəri, 1 doktorluq dissertasiyanın elmi məsləhətçisidir. Ola bilsin, elə bu xidmətləri üçündür ki, 2009-cu ildə Bakı Dövlət Universitetinin 90 illik yubileyi münasibətilə Təhsil Nazirliyi tərəfindən mükafatlandırılanlar sırasında Əsməd xanımın da adı vardır.

Ömür bir karvan yoludur, deyirlər. Ən xoşbəxt insanlar o kəslərdir ki, geriyə dönüb baxanda özlərinin silinməz izlərini görürlər. Əsməd xanıma da aid edilə biləcək sözlərdir bu fikirlər.

Əsməd xanım, Çin filosoflarından birinin dediyi kimi, siz “insan ömrünün arzu olunan dövrü”nə qədəm qoyursunuz. Qədəmləriniz mübarək olsun! Siz qayğıkeş və tələbkar ana, müəllim, alim, nəhayət, yüksək əxlaq və mənəviyyat sahibi olan türk xanımı kimi böyük nüfuz sahibisiniz. Əslində, heç bir fərmanla, yaxud sərəncamla verilib-alınması mümkün olmayan sevgini qazanmısınız sizi tanıyanların ürəyində. Elə ən böyük mükafat da budur.

İsmayıl MƏMMƏDOV,

Bakı Dövlət Universitetinin professoru, tarix elmləri doktoru

Sevinc RUİNTƏN,

tarix elmləri namizədi, dosent

Xalq qəzeti.- 2014.- 2 aprel.- S. 5.