Bal – min-bir dərdin dərmanı olan İlahi nemət

Ona haram qatanlar, görəsən, nə qədər günah etdiklərinin fərqindədirlərmi?

“Rəbbin bal arısına belə vəhy (təlqin) etdi: ”Dağlarda, ağaclarda və (insanların) qurduqları çardaqlarda (evlərin damında, üzümlüklərdə) özünə evlər tik (pətəklər sal); Sonra bütün meyvələrdən ye və Rəbbinin sənə göstərdiyi yolla rahat (asanlıqla) get! (Və ya Rəbbinin yollarını itaətlə tut!) (O arıların) qarınlarından insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rəngli (ağ, sarı, qırmızı) bal çıxar..." (Qurani-Kərim. Ən-Nəhl surəsi, 68-69-cu ayələr)

İlahi tərəfindən məhz insanlar üçün şəfa mənbəyi olaraq yaradılmış bal haqqında bu qeydlərimə müqəddəs kitabımızın mübarək ayələri ilə başlamağım heç də təsadüfi deyil. Məsələ burasındadır ki, min-bir dərdin dərmanı olan arı balına uzanan haram əllər son dövrlərdə xeyli artıb və bu da təbiidir ki, ondan gözlənilən şəfanı azaldır. Şübhəsiz, bu, heç də bütün arıçılara aid deyil. Halalı-haramdan ayıran, imanlı, insaflı arıçılar da kifayət qədərdir və onların bir çoxunu mən də tanıyıram. Belələri barədə söhbət açmazdan əvvəl bu suala cavab axtaraq: Xalis bal nədir?

Yarım əsrdən çoxdur ki, dövri mətbuatımızda təbiətlə bağlı müxtəlif səpkili yazılarla çox çıxışım olub. Təbii bal barədə də oxuculara məlumat vermişəm. Lakin iki il əvvəl belə qənaətə gəldim ki, uzun müddət təcrübəli arıçılarla olan ünsiyyətimi konkret sahəyə çevirim — arıçılıqla da məşğul olum. Doğrudur, çox sayda pətək saxlamağa fiziki imkanım olmadığından 4 pətəyi bəsləməyə başladım. Sən demə, qoyun, quzu, mal-davar saxlamaq arı ailəsi yanında şükürlü bir işdir. Arı ailəsinə qulluq qırxlı çağa qədər gündəlik qayğı tələb edən, olduqca incə və həssas bir sahədir.

Yadımdadı, 12 yaşım vardı, nənəmin səbətdən kəsib mənə verdiyi təzə-tər şan balın əsl dadı bu il — təqribən 60 ildən sonra yenidən damağıma gəldi. Öz pətəklərimdən nübar bal götürdük. Yəqin etdim ki, həqiqi arıçılar bazarı tanımır, onun müştəriləri erkən yazda tələbat olan balın çəki sifarişini verir və vaxtında sahibinə çatdırırlar. Arabir satılanlar isə “əl gəzdirilmiş” baldır. Əsl təbii bal kəsiləndən bir neçə ay sonra hansı qabda saxlanılmasından asılı olmayaraq, bərkiyib, ağarıb əridilmiş qoyun quyruğunun yağıtək donmuş piyə oxşayır. Süfrəyə verərkən bal camını isti suda saxlamaqla şəffalaşdırıb onu ilkin halına da gətirmək olar.

Arı ailəsinin arı südü, çiçək tozu, mum, bərəmum məhsulları ilə yanaşı, əsas məhsulu sayılan bal toplandığı çiçəklərin rənginə uyğun olaraq qonura çalan, şəffaf, ətirli, fermentativ, şirinliyi boğaz yandıran, süzüləndə hətta şırnağı tük qədər nazilsə də, qırılmayan bircinsli kütlədir. Əgər nəzərə alsaq ki, 1 kilo bal üçün arılar 20 milyon çiçəyədək qonub xortumu ilə şirə toplayırsa, onda balın kimyəvi tərkibinin 4 min ildir tam öyrənilib başa çatmadığı sirli-soraqlı təbiəti heç kəsdə şübhə yaratmaz. Arılar təkcə nektar çəkmir, yarpaq səthindən, tumurcuqlardan, çiçək tacı yanlığı və yarpaq, tumurcuq qoltuqaltı qətranlardan, meyvə səthi kutikula örtüyündən, bakterisid mənşəli bitkilərin yerüstü hissələrindən, müxtəlif palçıqlardan, şirin, cod və mineral sulardan, hətta yarğan və tirimlərin nəmli süxurlarından mineral maddələr də daşıyırlar. Pətəkdə isə müxtəlif işçi qrup arılar su daşıyaraq ağzında bu biofəal maddələri həll edir, üsküklərdə bal yığan arılara ötürür. Mürrəkəb tərkibli bu maddələr ana arının gündəlik qidalandırdığı üç minədək yeni sürfələrə, şan çəkilişinə, üskük hazırlığına, arı südünə, çiçək toruna, muma, bərəmuma sərf edilir. Hazır bal üskükləri dolduqca bir-bir möhürlənib ətraf mühitdən izolə edilir. Onun səthindəki təbəqəyə balın “qaymağı” deyilir. Bal süzmə əməliyyatında xüsusi alət olan ərsinlə həmin qaymaqlar sivrilib bir qaba yığılır ki, balsüzən maşından ağzı açılmış üsküklərdən balın hamısı süzülə bilsin. Bal qaymağının üzünə Dədə Ələskər “narın üz” adını vermişdir:

...Yaxşı olar bal qatanda qaymağa,

Onlardan da şirin olar narın üz...

Balın narın üzü balın özündən 3-4 dəfə bahadır. Belə desək, 100 kilo süzmə baldan vur-tut 1-2 kilo bal qaymağı çıxır. Ağciyər xəstəliyinə tutulmuş şəxslərin müalicəsində balın qaymağı ilə qaynar inək südünün qarışığı qədər dünyada ikinci bir dərman yoxdur. Çünki arı min bir zəhmətlə hasilə gətirdiyi balı üsküklərə yığandan sonra ona vurduğu möhürə heç bir virus, infeksiya yol tapa bilməz.

Misirin Qahirə Universitetində şəffaf materialdan arı pətəyi hazırlayıblar. Məqsəd pətəkdə ana arıdan tutmuş, qapıdakı gözətçi, sanitar, pərləri ilə yayda sərinlik, qışda istilik yaradan işçi qrupun fəaliyyətini nəzarətdə saxlamaq və kənardan müşahidə etmək idi. Lakin arı ailəsi 3-4 günün içərisində bütün işi dayandırıb şəffaf təbəqəni qara bərəmumla elə suvamışdır ki, içəri görünməz olmuşdur.

Ta qədimdən el arasında bir məlhəm adı var: mumurqan. İki qaşıq inək yağına bir o qədər də arı mumu qatılır, bir qabda köz üstə əridilir. Bircinsli maye oddan düşürüləndə donur. İl boyu kimin əllərində, dabanlarında çat əmələ gəlirsə, yüz cür kremlər bir yana, mumurqanın yaxması bir yana. Axşamdan çəkilən mumurqan səhərə öz təsirini göstərir. Bu da dağ yerlərində qarın əriməsi ilə əl-ayağa dəyən sudan, havadan əmələ gələn dəri çatlarıdır ki, onun da qənimi mumurqandır.

Arı təmizlik sevir. Qarışqadan qorumaq üçün hər pətəyin dörd dayağının hamısına adi sürtkü yağı çəkiləndə neft iyinə görə zərərvericilər pətəyə daxil ola bilmir. Bəzən çöl şəraitində ilanlar da pətəyə daxil ola bilir. Arılar dərhal ilanı sancıb öldürürlər, amma pətəkdən bayıra çəkib salmağa gücləri çatmır. 70 ildən çox arıçılıqla məşğul olmuş 100 yaşlı Məşədi İsa baba deyirdi ki, bir yaz günündə arı pətəklərinə qulluq edirdim, qutularda ölmüş arıların qalıqlarını kiçik fırça ilə təmizləyirdim. Birdən pətəyin döşəməsində əyri-üyrü bir bərəmum zolağı gördüm. Ərsinlə qaldıranda baxdım ki, ilan ölüsüdü. Arılar öldürdüyü ilanı elə suvamışdılar ki, deyirdin, bəs indicə ölüb, iyi-qoxusu gəlmirdi. Görünür, qədim fironların mumyalanıb bu günədək olduğu kimi saxlanması sirli-soraqlı arı dünyası ilə bağlıdır. Hətta yayın qızmarında səhrada ölmüş fateh İskəndəri də vətəninə balın içərisində olduğu kimi çatdıra bilmişlər.

Balın möcüzəsi bitib-tükənən deyil. Yüz il əvvəl Şahbuzun Yuxarı Qışlaq kəndində olan Kalba İskəndərin bud əzələsinə erməni gülləsi dəyir. Dava-dərmanın, təbibin də az olduğu əyyamlar imiş. Bu günlərədək yaşayan 95 yaşlı Mehrac baba deyirdi ki, Kalba İskəndər igid adam idi. Onu gətirdilər. Dənər inək yağı ilə şan balı ocaqda əritdilər. Özü əmr etdi ki, isti-isti yaranın ağzına töksünlər. Güllə çıxan yerdən məlhəm axmağa başladı. Bacıları əl atıb üzlərini didəndə heç “of!” da deməyən Kalba İskəndər dedi ki, qorxmayın, sağalacam. Belə də oldu. Dağ olmuş yağ-bal məlhəmi yaranı necə sağaltdısa, heç ömrü boyu axsamadı da.

Belə möcüzə yurdumuzda bir də Naftalan neftindəndir. Məlumdur ki, Birinci cahan mücadiləsində almanların Goranboydan aparıb öz vətənlərində 200 qramlıq konserv qutularında bağladıqları Naftalan nefti hər əsgərin çantasında olarmış. Güllə dəyən yerdən axıdılaraq güllə çıxan yerədək Naftalan nefti yaranı infeksiyadan qoruyub sağaldarmış.

Arıçı zəhməti olduqca çətindir. İndiki taxta qutular son 100 ilin təcrübəsidir. Ta qədimdən meşə və kolluqlarda bitən gərməşov adlı bitkinin cavan pöhrələrindən arı səbətləri toxunardı. Maraqlıdır ki, hətta 100 ildən çox əvvəl toxunan gərməşov səbətlərindən Şahbuz rayonunda indi də arıçılar istifadə edirlər. Əvvəla, gərməşovda elə spesifik iy vardır ki, arılara məxsus nə qədər zərərverici və xəstəlik törədicisi varsa, bu iyə tab gətirmədən öz-özünə məhv olur. İkincisi, arı nəfəsi dəyən bu quru pöhrələrdə çürümə olmur. Deyirsən, bəs koldan 100 il əvvəl yox, elə bu gün qırmısan. Arı səbətinə qulluq işi isə çətindir, qapaq deyil ki, qaldırıb baxa biləsən. Belə səbətlər mal-davar peyini ilə suvanardı. Qar-yağışa məruz qalmasın deyə, hər kəsin üzü qibləyə tikilən arxanaları olardı. Anam deyərdi ki, Hacı Nurəli babamızın 600-dən çox arı səbəti var idi. Bal kəsimi azı 10 gün davam edərdi. Qohum-əqrəba arasından yalnız məni seçərdi. Deyərdi, arı haram götürmür. Səni sınamışam. Balkəsən bala xəyanət edərsə, arı haram götürməz, hamısı qırılar. Bu minvalla 10 günədək bu səbətlərin balını çıxarıb qara damdakı 100-150 kiloluq taxta tabaqlara, tiyanlara yığardıq. Hacının bal müştəriləri arandan dəvələrlə gələrdilər. Qısa vaxtda satlıq balın hamısını alıb aparardılar. Hacı isə bütün libasını təzələyərdi.

Dədə-babadan balla ərinmiş inək yağı bütün bazarlarda daim eyni qiymətdə olub. İndi isə əksinədir. Şəkər tozunu o ki var qaynadıb qatı şirəyə azca bal, yovşan, kəklikotu, baldırqan şirələri əlavə edib təbii bal adına kiloqramını 25-30 manata satanlar elə imanını da satmış olurlar, ta qiyamət gününə iman qalmır, ziyan da çəkirlər.

Bu qış çox sərt gəldi. Şahbuzda 27 dərəcə şaxta qeydə aldım. İşinin ustası olan arıçıların təcrübəsi mənim də köməyimə çatdı. Gərək arılar qışlamağa hazırlanarkən hər pətəyə sağ-soldan kiçik yun döşəkçələr qoyula. Hər arı ailəsi üçün azı 4-5, bəzən 6-7 ədəd dolu, yaxud yarımçıq bal çərçivələri qışa ehtiyat yem kimi saxlanmalıdır. Bu zaman həmin ehtiyat orta hissəyə, həm də elə məsafədə qoyulmalıdır ki, qışda hərəkəti süstləşmiş arılar sərbəst olaraq bu çərçivədən o biri çərçivəyə keçə bilsin. Arı xəstəlikləri və ziyanvericilərinə qarşı indi hər cür biopreparatlar vardır. Çoxu lent kimi yandırılır, yaranan tüstü zərərvericiləri məhv edir. Qışlamağa qoyulan arılara bu üsul tətbiq edilməli, erkən yazda isə yenidən təkrar olunmalıdır. Kim desə ki, yazda arılar işə başlarkən ehtiyat yemi qurtaran arılara şirə vermədən onları saxlamaq olar, inandırıcı deyil. Şəkər tozundan hazırlanan şirəyə vitamin və arı preparatları da əlavə edilərək pətəklərə verilir. Hələ təbii bal istehsalına 2-3 ay qalanadək zəif arı ailələrinə bu qaydada qulluq edilməzsə, arılar acından məhv ola bilər. Verilən belə şirələrin balla qəti əlaqəsi yoxdur. Həmin qidalanma arı ailəsini yaşatmaq üçündür. Elə ki bal hasilatı mövsümü başladı, ta onda arılara əlavə qida verməyə ehtiyac yoxdur, necə deyərlər, öz şirəsi özünü də yaşadır. Beçə verib nəslini artırar, damazlığı tükənməz.

Ancaq arı zəhmətinə haram qatanlar qazdan da ayıqdırlar. Bu məqamı tutaraq süni şirə hazırlayıb əl-ayaq çəkiləndən sonra, gecə yarısı ay işığında, yaxud pətəklər yanına çəkdiyi elektrik işığında heç kəs görüb bilməsin deyə, pətəklərə çoxlu şirə qoyurlar. İşlək gənc arı ailəsi hazır şirələri pətəkdə üsküklərə yığıb ağzını möhürləyir. Arının bu yüngül zəhmətilə “bala” azacıq ətir də gəlir. Müştərilər belə aldadılır. Haramxorluğu özünə qazanc yolu seçənlər buna “beçə balı” deyirlər.

Şahbuz rayonunda halallıqda ad çıxarmış, 50-60 ildən çox bu sahəyə ömür sərf edən arıçılardan Məşədi İsa və Məşədi Qəmbər babalar, Musa, Hacı Əvəz, İdris müəllim, Prezidentin fərmanı ilə “İlin müəllimi” adını qazanmış, böyük zəhməti uzun ömür yolu seçən Yunis müəllim, indiyədək, bəlkə də, 40 tondan çox təbii bal hasil edən Əziz Vəliyev, hər dəqiqənin qiymətini bilən Hənifə Əjdərov, Mətləb Məmmədov, 60 ildən çox arıçılıqla ailə-uşaqlarını pərvazlandıran Fatma nənə, Vaqif Hüseynov camaat içində böyük nüfuza malikdirlər. Kimin təbii bala ehtiyacı olarsa, bu şəxslərə müraciət edirlər.

Bir də ki, arıya ruzi mənbəyi yaratmayanın, ömrü boyu bircə ting əkməyənin heç arı saxlamağa mənəvi haqqı belə yoxdur. Taxıl, yonca, xaşa, meyvə ağacları əkən, hərtərəfli zəhmətə alışmış insanların borcunu təbiət özü qaytarır.

Bir dəfə Hacı Nurəli babanın 7-ci sonbeşik oğlu Mehdi atasından soruşur ki, ay dədə, eyni arıxanada hərəmizin səbət payı ayrıdı. Çöl-çəmən də birdi. Niyə sənin səbətlərin ağzınadək balla dolur, bizimki yox? Hacı deyir ki, ay oğul, mən bir günü 3 yerə bölmüşəm. 8 saatı işləyirəm. 8 saatı ibadətə və Tanrı yoluna həsr edirəm, 8 saatı da yatıram. Əkdiyim zəmilərdən, saldığım bağdan bir kənd dolanır. Sən necə, aç gör heç əlində qabar varmı? Əlbəttə, səninlə mənim ruzi payımda fərq olar da, ay oğul, axı arı halallıq sevir.

Arılar qışlamağa qoyularkən həmin yun döşəkçələrlə əhatə olunmalı, arıxanaya yığılmalı, nəmdən, kifdən, rütubətdən hifz edilməlidir. Əgər şaxtadan arı ölürsə, bəs onda sal qayaların daş cablarını özünə ümid, pənah seçən arı ailələri niyə ölmürlər? Arını şaxta deyil, nəm, kif, rütubət, soyuq hava cərəyanı məhv edir, xəstəliyə tutulur.

İndi təqaüddəyəm. Dönüb gəncliyimə baxanda, heç olmazsa, ondan razı qalıram ki, dövlətçiliyimizin yaratdığı şəraitdə aldığım ali təhsili bada vermədim. 1972-1982-ci illərdə 10 il ərzində Şahbuz Rayon Kənd Təsərrüfatı İdarəsinin baş aqronomu və rəisi kimi quraqlığa davamlı, dağ yamaclarında dəmyə bitən, baltutarlıqda misilsiz əhəmiyyəti olan xaşa bitkisinin əkinlərini mövcud 20-30 hektardan 2700 hektara çatdırdım. Təcrübəli arıçıların bu qədim üsula müraciətini özüm seçdim. Şahbuz rayonunda arıçılıq elə vüsət aldı ki, 150-200 pətək saxlayanlar ildə 3-4 ton xalis bal əldə edərək, soraqları Bakı, Moskva, Sankt-Peterburqdan gəldi. Təbiət saflaşdı. Axı, arı qismi həm də təbiətin barometridir. Arı varsa, müxtəlif bitkilərin çarpaz tozlanması da var, keyfiyyətli ərzaq və meyvə-tərəvəz məhsulları da var, yoxdusa, təbiətdə cırlaşma gedər.

Çox dərdləri arı zəhəri, arı sancması ilə də müalicə edirlər. Elmi təbabətdə arı südü və arı zəhərindən qiymətli dərmanlar hazırlanır.

Yenə yaz gəlib, təbiətin ahəngi öz yerindədir. Arılar çiçəkdən-çiçəyə qonur, arpa, buğda, çovdar, darı, vələmir, noxud, çəltik, pambıq, meyvə ağacları, tərəvəz çiçəkləri, dağlardakı nadir şəfa dərman bitkiləri, sulu çeşmələr, hər cür məlhəmlər arıların ruzi mənbəyidir. Əkin-biçin nə qədər zəngin olarsa, xalis bala da maneəsiz yol açılar. Saxta balın şəltəsi işləməz.

Xalis bala quru lavaş qırıntısı əlavə edin, qətiyyən islanmaz, saxta balın suyu onu dərhal isladar, kibrit dənəsini balda saxlayın, yandısa, bal təmizdir,yanmadısa, saxtadı. Xalis bal boğazı yandırır, saxlandıqda piyə oxşayır. Saxta bal isə qabın dibinə çöküntü verib şəkər tozundan olduğunu göstərir. O da bəllidir ki, kim 10 ildən çox arıçılıqla məşğul olarsa, arının halal xisləti ona elə nüfuz edər ki, hətta pul taparsa, axtarıb yiyəsinə çatdırar. Dəyib toxunmasan, heç kəslə işi olmaz, nahaqdan dolaşıb təbdən çıxardınsa, arıçı onu arıdan betər sancar.

Arının qədr-qiymətini dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi hələ XII əsrdə nəzmə çəkmişdir:

Pətəkdə iki cür

arı var müdam,

Necə ki, pərvanəni

aldadır şam.

Biri yem daşıyır

hey axşam, səhər,

O biri gizlincə

o yemdən yeyər.

Bal verən arının bircəsi,Bal – min-bir dərdin dərmanı olan İlahi nemət

Ona haram qatanlar, görəsən, nə qədər

günah etdiklərinin fərqindədirlərmi?

“Rəbbin bal arısına belə vəhy (təlqin) etdi: ”Dağlarda, ağaclarda və (insanların) qurduqları çardaqlarda (evlərin damında, üzümlüklərdə) özünə evlər tik (pətəklər sal); Sonra bütün meyvələrdən ye və Rəbbinin sənə göstərdiyi yolla rahat (asanlıqla) get! (Və ya Rəbbinin yollarını itaətlə tut!) (O arıların) qarınlarından insanlar üçün şəfa olan müxtəlif rəngli (ağ, sarı, qırmızı) bal çıxar..." (Qurani-Kərim. Ən-Nəhl surəsi, 68-69-cu ayələr)

İlahi tərəfindən məhz insanlar üçün şəfa mənbəyi olaraq yaradılmış bal haqqında bu qeydlərimə müqəddəs kitabımızın mübarək ayələri ilə başlamağım heç də təsadüfi deyil. Məsələ burasındadır ki, min-bir dərdin dərmanı olan arı balına uzanan haram əllər son dövrlərdə xeyli artıb və bu da təbiidir ki, ondan gözlənilən şəfanı azaldır. Şübhəsiz, bu, heç də bütün arıçılara aid deyil. Halalı-haramdan ayıran, imanlı, insaflı arıçılar da kifayət qədərdir və onların bir çoxunu mən də tanıyıram. Belələri barədə söhbət açmazdan əvvəl bu suala cavab axtaraq: Xalis bal nədir?

Yarım əsrdən çoxdur ki, dövri mətbuatımızda təbiətlə bağlı müxtəlif səpkili yazılarla çox çıxışım olub. Təbii bal barədə də oxuculara məlumat vermişəm. Lakin iki il əvvəl belə qənaətə gəldim ki, uzun müddət təcrübəli arıçılarla olan ünsiyyətimi konkret sahəyə çevirim — arıçılıqla da məşğul olum. Doğrudur, çox sayda pətək saxlamağa fiziki imkanım olmadığından 4 pətəyi bəsləməyə başladım. Sən demə, qoyun, quzu, mal-davar saxlamaq arı ailəsi yanında şükürlü bir işdir. Arı ailəsinə qulluq qırxlı çağa qədər gündəlik qayğı tələb edən, olduqca incə və həssas bir sahədir.

Yadımdadı, 12 yaşım vardı, nənəmin səbətdən kəsib mənə verdiyi təzə-tər şan balın əsl dadı bu il — təqribən 60 ildən sonra yenidən damağıma gəldi. Öz pətəklərimdən nübar bal götürdük. Yəqin etdim ki, həqiqi arıçılar bazarı tanımır, onun müştəriləri erkən yazda tələbat olan balın çəki sifarişini verir və vaxtında sahibinə çatdırırlar. Arabir satılanlar isə “əl gəzdirilmiş” baldır. Əsl təbii bal kəsiləndən bir neçə ay sonra hansı qabda saxlanılmasından asılı olmayaraq, bərkiyib, ağarıb əridilmiş qoyun quyruğunun yağıtək donmuş piyə oxşayır. Süfrəyə verərkən bal camını isti suda saxlamaqla şəffalaşdırıb onu ilkin halına da gətirmək olar.

Arı ailəsinin arı südü, çiçək tozu, mum, bərəmum məhsulları ilə yanaşı, əsas məhsulu sayılan bal toplandığı çiçəklərin rənginə uyğun olaraq qonura çalan, şəffaf, ətirli, fermentativ, şirinliyi boğaz yandıran, süzüləndə hətta şırnağı tük qədər nazilsə də, qırılmayan bircinsli kütlədir. Əgər nəzərə alsaq ki, 1 kilo bal üçün arılar 20 milyon çiçəyədək qonub xortumu ilə şirə toplayırsa, onda balın kimyəvi tərkibinin 4 min ildir tam öyrənilib başa çatmadığı sirli-soraqlı təbiəti heç kəsdə şübhə yaratmaz. Arılar təkcə nektar çəkmir, yarpaq səthindən, tumurcuqlardan, çiçək tacı yanlığı və yarpaq, tumurcuq qoltuqaltı qətranlardan, meyvə səthi kutikula örtüyündən, bakterisid mənşəli bitkilərin yerüstü hissələrindən, müxtəlif palçıqlardan, şirin, cod və mineral sulardan, hətta yarğan və tirimlərin nəmli süxurlarından mineral maddələr də daşıyırlar. Pətəkdə isə müxtəlif işçi qrup arılar su daşıyaraq ağzında bu biofəal maddələri həll edir, üsküklərdə bal yığan arılara ötürür. Mürrəkəb tərkibli bu maddələr ana arının gündəlik qidalandırdığı üç minədək yeni sürfələrə, şan çəkilişinə, üskük hazırlığına, arı südünə, çiçək toruna, muma, bərəmuma sərf edilir. Hazır bal üskükləri dolduqca bir-bir möhürlənib ətraf mühitdən izolə edilir. Onun səthindəki təbəqəyə balın “qaymağı” deyilir. Bal süzmə əməliyyatında xüsusi alət olan ərsinlə həmin qaymaqlar sivrilib bir qaba yığılır ki, balsüzən maşından ağzı açılmış üsküklərdən balın hamısı süzülə bilsin. Bal qaymağının üzünə Dədə Ələskər “narın üz” adını vermişdir:

...Yaxşı olar bal qatanda qaymağa,

Onlardan da şirin olar narın üz...

Balın narın üzü balın özündən 3-4 dəfə bahadır. Belə desək, 100 kilo süzmə baldan vur-tut 1-2 kilo bal qaymağı çıxır. Ağciyər xəstəliyinə tutulmuş şəxslərin müalicəsində balın qaymağı ilə qaynar inək südünün qarışığı qədər dünyada ikinci bir dərman yoxdur. Çünki arı min bir zəhmətlə hasilə gətirdiyi balı üsküklərə yığandan sonra ona vurduğu möhürə heç bir virus, infeksiya yol tapa bilməz.

Misirin Qahirə Universitetində şəffaf materialdan arı pətəyi hazırlayıblar. Məqsəd pətəkdə ana arıdan tutmuş, qapıdakı gözətçi, sanitar, pərləri ilə yayda sərinlik, qışda istilik yaradan işçi qrupun fəaliyyətini nəzarətdə saxlamaq və kənardan müşahidə etmək idi. Lakin arı ailəsi 3-4 günün içərisində bütün işi dayandırıb şəffaf təbəqəni qara bərəmumla elə suvamışdır ki, içəri görünməz olmuşdur.

Ta qədimdən el arasında bir məlhəm adı var: mumurqan. İki qaşıq inək yağına bir o qədər də arı mumu qatılır, bir qabda köz üstə əridilir. Bircinsli maye oddan düşürüləndə donur. İl boyu kimin əllərində, dabanlarında çat əmələ gəlirsə, yüz cür kremlər bir yana, mumurqanın yaxması bir yana. Axşamdan çəkilən mumurqan səhərə öz təsirini göstərir. Bu da dağ yerlərində qarın əriməsi ilə əl-ayağa dəyən sudan, havadan əmələ gələn dəri çatlarıdır ki, onun da qənimi mumurqandır.

Arı təmizlik sevir. Qarışqadan qorumaq üçün hər pətəyin dörd dayağının hamısına adi sürtkü yağı çəkiləndə neft iyinə görə zərərvericilər pətəyə daxil ola bilmir. Bəzən çöl şəraitində ilanlar da pətəyə daxil ola bilir. Arılar dərhal ilanı sancıb öldürürlər, amma pətəkdən bayıra çəkib salmağa gücləri çatmır. 70 ildən çox arıçılıqla məşğul olmuş 100 yaşlı Məşədi İsa baba deyirdi ki, bir yaz günündə arı pətəklərinə qulluq edirdim, qutularda ölmüş arıların qalıqlarını kiçik fırça ilə təmizləyirdim. Birdən pətəyin döşəməsində əyri-üyrü bir bərəmum zolağı gördüm. Ərsinlə qaldıranda baxdım ki, ilan ölüsüdü. Arılar öldürdüyü ilanı elə suvamışdılar ki, deyirdin, bəs indicə ölüb, iyi-qoxusu gəlmirdi. Görünür, qədim fironların mumyalanıb bu günədək olduğu kimi saxlanması sirli-soraqlı arı dünyası ilə bağlıdır. Hətta yayın qızmarında səhrada ölmüş fateh İskəndəri də vətəninə balın içərisində olduğu kimi çatdıra bilmişlər.

Balın möcüzəsi bitib-tükənən deyil. Yüz il əvvəl Şahbuzun Yuxarı Qışlaq kəndində olan Kalba İskəndərin bud əzələsinə erməni gülləsi dəyir. Dava-dərmanın, təbibin də az olduğu əyyamlar imiş. Bu günlərədək yaşayan 95 yaşlı Mehrac baba deyirdi ki, Kalba İskəndər igid adam idi. Onu gətirdilər. Dənər inək yağı ilə şan balı ocaqda əritdilər. Özü əmr etdi ki, isti-isti yaranın ağzına töksünlər. Güllə çıxan yerdən məlhəm axmağa başladı. Bacıları əl atıb üzlərini didəndə heç “of!” da deməyən Kalba İskəndər dedi ki, qorxmayın, sağalacam. Belə də oldu. Dağ olmuş yağ-bal məlhəmi yaranı necə sağaltdısa, heç ömrü boyu axsamadı da.

Belə möcüzə yurdumuzda bir də Naftalan neftindəndir. Məlumdur ki, Birinci cahan mücadiləsində almanların Goranboydan aparıb öz vətənlərində 200 qramlıq konserv qutularında bağladıqları Naftalan nefti hər əsgərin çantasında olarmış. Güllə dəyən yerdən axıdılaraq güllə çıxan yerədək Naftalan nefti yaranı infeksiyadan qoruyub sağaldarmış.

Arıçı zəhməti olduqca çətindir. İndiki taxta qutular son 100 ilin təcrübəsidir. Ta qədimdən meşə və kolluqlarda bitən gərməşov adlı bitkinin cavan pöhrələrindən arı səbətləri toxunardı. Maraqlıdır ki, hətta 100 ildən çox əvvəl toxunan gərməşov səbətlərindən Şahbuz rayonunda indi də arıçılar istifadə edirlər. Əvvəla, gərməşovda elə spesifik iy vardır ki, arılara məxsus nə qədər zərərverici və xəstəlik törədicisi varsa, bu iyə tab gətirmədən öz-özünə məhv olur. İkincisi, arı nəfəsi dəyən bu quru pöhrələrdə çürümə olmur. Deyirsən, bəs koldan 100 il əvvəl yox, elə bu gün qırmısan. Arı səbətinə qulluq işi isə çətindir, qapaq deyil ki, qaldırıb baxa biləsən. Belə səbətlər mal-davar peyini ilə suvanardı. Qar-yağışa məruz qalmasın deyə, hər kəsin üzü qibləyə tikilən arxanaları olardı. Anam deyərdi ki, Hacı Nurəli babamızın 600-dən çox arı səbəti var idi. Bal kəsimi azı 10 gün davam edərdi. Qohum-əqrəba arasından yalnız məni seçərdi. Deyərdi, arı haram götürmür. Səni sınamışam. Balkəsən bala xəyanət edərsə, arı haram götürməz, hamısı qırılar. Bu minvalla 10 günədək bu səbətlərin balını çıxarıb qara damdakı 100-150 kiloluq taxta tabaqlara, tiyanlara yığardıq. Hacının bal müştəriləri arandan dəvələrlə gələrdilər. Qısa vaxtda satlıq balın hamısını alıb aparardılar. Hacı isə bütün libasını təzələyərdi.

Dədə-babadan balla ərinmiş inək yağı bütün bazarlarda daim eyni qiymətdə olub. İndi isə əksinədir. Şəkər tozunu o ki var qaynadıb qatı şirəyə azca bal, yovşan, kəklikotu, baldırqan şirələri əlavə edib təbii bal adına kiloqramını 25-30 manata satanlar elə imanını da satmış olurlar, ta qiyamət gününə iman qalmır, ziyan da çəkirlər.

Bu qış çox sərt gəldi. Şahbuzda 27 dərəcə şaxta qeydə aldım. İşinin ustası olan arıçıların təcrübəsi mənim də köməyimə çatdı. Gərək arılar qışlamağa hazırlanarkən hər pətəyə sağ-soldan kiçik yun döşəkçələr qoyula. Hər arı ailəsi üçün azı 4-5, bəzən 6-7 ədəd dolu, yaxud yarımçıq bal çərçivələri qışa ehtiyat yem kimi saxlanmalıdır. Bu zaman həmin ehtiyat orta hissəyə, həm də elə məsafədə qoyulmalıdır ki, qışda hərəkəti süstləşmiş arılar sərbəst olaraq bu çərçivədən o biri çərçivəyə keçə bilsin. Arı xəstəlikləri və ziyanvericilərinə qarşı indi hər cür biopreparatlar vardır. Çoxu lent kimi yandırılır, yaranan tüstü zərərvericiləri məhv edir. Qışlamağa qoyulan arılara bu üsul tətbiq edilməli, erkən yazda isə yenidən təkrar olunmalıdır. Kim desə ki, yazda arılar işə başlarkən ehtiyat yemi qurtaran arılara şirə vermədən onları saxlamaq olar, inandırıcı deyil. Şəkər tozundan hazırlanan şirəyə vitamin və arı preparatları da əlavə edilərək pətəklərə verilir. Hələ təbii bal istehsalına 2-3 ay qalanadək zəif arı ailələrinə bu qaydada qulluq edilməzsə, arılar acından məhv ola bilər. Verilən belə şirələrin balla qəti əlaqəsi yoxdur. Həmin qidalanma arı ailəsini yaşatmaq üçündür. Elə ki bal hasilatı mövsümü başladı, ta onda arılara əlavə qida verməyə ehtiyac yoxdur, necə deyərlər, öz şirəsi özünü də yaşadır. Beçə verib nəslini artırar, damazlığı tükənməz.

Ancaq arı zəhmətinə haram qatanlar qazdan da ayıqdırlar. Bu məqamı tutaraq süni şirə hazırlayıb əl-ayaq çəkiləndən sonra, gecə yarısı ay işığında, yaxud pətəklər yanına çəkdiyi elektrik işığında heç kəs görüb bilməsin deyə, pətəklərə çoxlu şirə qoyurlar. İşlək gənc arı ailəsi hazır şirələri pətəkdə üsküklərə yığıb ağzını möhürləyir. Arının bu yüngül zəhmətilə “bala” azacıq ətir də gəlir. Müştərilər belə aldadılır. Haramxorluğu özünə qazanc yolu seçənlər buna “beçə balı” deyirlər.

Şahbuz rayonunda halallıqda ad çıxarmış, 50-60 ildən çox bu sahəyə ömür sərf edən arıçılardan Məşədi İsa və Məşədi Qəmbər babalar, Musa, Hacı Əvəz, İdris müəllim, Prezidentin fərmanı ilə “İlin müəllimi” adını qazanmış, böyük zəhməti uzun ömür yolu seçən Yunis müəllim, indiyədək, bəlkə də, 40 tondan çox təbii bal hasil edən Əziz Vəliyev, hər dəqiqənin qiymətini bilən Hənifə Əjdərov, Mətləb Məmmədov, 60 ildən çox arıçılıqla ailə-uşaqlarını pərvazlandıran Fatma nənə, Vaqif Hüseynov camaat içində böyük nüfuza malikdirlər. Kimin təbii bala ehtiyacı olarsa, bu şəxslərə müraciət edirlər.

Bir də ki, arıya ruzi mənbəyi yaratmayanın, ömrü boyu bircə ting əkməyənin heç arı saxlamağa mənəvi haqqı belə yoxdur. Taxıl, yonca, xaşa, meyvə ağacları əkən, hərtərəfli zəhmətə alışmış insanların borcunu təbiət özü qaytarır.

Bir dəfə Hacı Nurəli babanın 7-ci sonbeşik oğlu Mehdi atasından soruşur ki, ay dədə, eyni arıxanada hərəmizin səbət payı ayrıdı. Çöl-çəmən də birdi. Niyə sənin səbətlərin ağzınadək balla dolur, bizimki yox? Hacı deyir ki, ay oğul, mən bir günü 3 yerə bölmüşəm. 8 saatı işləyirəm. 8 saatı ibadətə və Tanrı yoluna həsr edirəm, 8 saatı da yatıram. Əkdiyim zəmilərdən, saldığım bağdan bir kənd dolanır. Sən necə, aç gör heç əlində qabar varmı? Əlbəttə, səninlə mənim ruzi payımda fərq olar da, ay oğul, axı arı halallıq sevir.

Arılar qışlamağa qoyularkən həmin yun döşəkçələrlə əhatə olunmalı, arıxanaya yığılmalı, nəmdən, kifdən, rütubətdən hifz edilməlidir. Əgər şaxtadan arı ölürsə, bəs onda sal qayaların daş cablarını özünə ümid, pənah seçən arı ailələri niyə ölmürlər? Arını şaxta deyil, nəm, kif, rütubət, soyuq hava cərəyanı məhv edir, xəstəliyə tutulur.

İndi təqaüddəyəm. Dönüb gəncliyimə baxanda, heç olmazsa, ondan razı qalıram ki, dövlətçiliyimizin yaratdığı şəraitdə aldığım ali təhsili bada vermədim. 1972-1982-ci illərdə 10 il ərzində Şahbuz Rayon Kənd Təsərrüfatı İdarəsinin baş aqronomu və rəisi kimi quraqlığa davamlı, dağ yamaclarında dəmyə bitən, baltutarlıqda misilsiz əhəmiyyəti olan xaşa bitkisinin əkinlərini mövcud 20-30 hektardan 2700 hektara çatdırdım. Təcrübəli arıçıların bu qədim üsula müraciətini özüm seçdim. Şahbuz rayonunda arıçılıq elə vüsət aldı ki, 150-200 pətək saxlayanlar ildə 3-4 ton xalis bal əldə edərək, soraqları Bakı, Moskva, Sankt-Peterburqdan gəldi. Təbiət saflaşdı. Axı, arı qismi həm də təbiətin barometridir. Arı varsa, müxtəlif bitkilərin çarpaz tozlanması da var, keyfiyyətli ərzaq və meyvə-tərəvəz məhsulları da var, yoxdusa, təbiətdə cırlaşma gedər.

Çox dərdləri arı zəhəri, arı sancması ilə də müalicə edirlər. Elmi təbabətdə arı südü və arı zəhərindən qiymətli dərmanlar hazırlanır.

Yenə yaz gəlib, təbiətin ahəngi öz yerindədir. Arılar çiçəkdən-çiçəyə qonur, arpa, buğda, çovdar, darı, vələmir, noxud, çəltik, pambıq, meyvə ağacları, tərəvəz çiçəkləri, dağlardakı nadir şəfa dərman bitkiləri, sulu çeşmələr, hər cür məlhəmlər arıların ruzi mənbəyidir. Əkin-biçin nə qədər zəngin olarsa, xalis bala da maneəsiz yol açılar. Saxta balın şəltəsi işləməz.

Xalis bala quru lavaş qırıntısı əlavə edin, qətiyyən islanmaz, saxta balın suyu onu dərhal isladar, kibrit dənəsini balda saxlayın, yandısa, bal təmizdir,yanmadısa, saxtadı. Xalis bal boğazı yandırır, saxlandıqda piyə oxşayır. Saxta bal isə qabın dibinə çöküntü verib şəkər tozundan olduğunu göstərir. O da bəllidir ki, kim 10 ildən çox arıçılıqla məşğul olarsa, arının halal xisləti ona elə nüfuz edər ki, hətta pul taparsa, axtarıb yiyəsinə çatdırar. Dəyib toxunmasan, heç kəslə işi olmaz, nahaqdan dolaşıb təbdən çıxardınsa, arıçı onu arıdan betər sancar.

Arının qədr-qiymətini dahi Azərbaycan şairi Nizami Gəncəvi hələ XII əsrdə nəzmə çəkmişdir:

Pətəkdə iki cür

arı var müdam,

Necə ki, pərvanəni

aldadır şam.

Biri yem daşıyır

hey axşam, səhər,

O biri gizlincə

o yemdən yeyər.

Bal verən arının bircəsi,

yəqin,

Yüzündən yaxşıdır

bal yeyənlərin.

Qaşdar ƏLİYEV,

respublikanın əməkdar təbiəti mühafizə işçisi, aqronom-fenoloq

Xalq qəzeti.- 2014.- 20 aprel.- S. 7.