Multikulturalizm fəlsəfi problem və ideologem kimi

Ənənəvi Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu artıq dünyada xüsusi nüfuz qazanıb. Hər il payızda dünyanın ən məşhur alimləri, siyasi xadimləri, ideoloqları, Nobel mükafatı laureatları multikulturalizmin ən aktual problemlərini, onun fəlsəfi, hüquqi və kulturoloji aspektlərini müzakirə etmək üçün Bakıya yığışırlar. Artıq ilk forumdan sonra Bakı “multikulturalizm üzrə beynəlxalq diskussiya mərkəzi” adlandırılmağa başlandı. Bəzi məşhur mütəxəsslər dünyanın ən nüfuzlu jurnallarında forumun yeniliyı və mötəbərliyi, Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Müasirləşdirmə Proqramının multimədəni komponenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, çox hörmətli Mehriban xanım Əliyevanın dünyanı humanistləşdirməyə qadir ideyası – “Qlobal etika” barəsində yazılar dərc edirlər. Bu gün artıq aydındır ki, qlobal humanitar fenomen kimi Bakı Forumu nəinki baş tutub, həm də multikulturalizm fəlsəfəsinin inkişafına öz müstəsna töhfələrini verir.

Multikulturalizm

fəlsəfi problemdir

Buna görə də multikulturalizm mövzusu mütəxəssislər üçün, xüsusilə beynəlxalq münasibətlər, demokratiya, millət, vətəndaş cəmiyyəti və dövlətlərin inkişafı problemlərinin tədqiqatçıları üçün mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu gün hamı belə bir yekdil fikirdədir ki, multikulturalizm mövzusu mütləq tədqiq edilməli və bu sahədə müəyyən bir siyasət və ideologiya olmalıdır. Bununla belə, biz başa düşürük ki, multikulturalizmin fəlsəfi problem olması, onun fəlsəfi təhlilinin isə müvafiq rasional, məntiqəuyğun və humanist ideologem və siyasətin yaranmasına kömək etməsi təəccüb doğurmamalıdır. Prinsip etibarilə, multikulturalizm– həm öz mədəniyyətinin başqa (heterogen) əsaslarına, həm də ümumiyyətlə, digər mədəniyyətlərə, münasibət deməkdir. Göründüyü kimi, multikulturalizm hər bir mədəniyyətin əsaslarının mütəəddidliyinin (çoxluq və müxtəlifliyinin) etirafını nəzərdə tutur və qarşılıqlı mədəni təsir və dialoqun onun üçün əhəmiyyətə malik olduğunu etiraf edir.

Multikulturalizmin bir problem kimi fəlsəfi dərkinin yeniliyi, əvvəla, onunla bağlıdır ki, xarici aləmlə qarşılıqlı informasiya və digər təsir formaları ilə getdikcə artan qarşılıqlı mübadilə zamanı istifadə olunan anlayışların məzmun və məntiqinin meydana çıxarılmasını tələb edir. İkincisi, hər bir ideologem yalnız məntiqi əyarlanmış və müasirliyə adekvat konseptual aparat vasitəsilə keçmiş, indiki və gələcək zaman arasında, zahiri və batini, universal, lokal (yerli) və fərdi olan arasında, məqsəd və vasitələr və s. arasında qarşılıqlı təsir kimi ifadə və izah edilə bilər.

Həm də ki, fəlsəfə bu funksiyaları yerinə yetirməsə, bütün qalan elmlər bu və ya digər məsələləri lazım olduğu kimi düzgün təhlil edə bilməyəcək. Müasir fəlsəfədə etnos və millətlərin təşəkkülü məsələsinə, prinsip etibarilə iki əsas yanaşma formalaşmışdır: primordialist (L.Qumilyov, latınca “primordial” – əzəli, ilk, birinci deməkdir) və modernist (Y. Habermas və ya E.Smit). Beləliklə, multikulturalizmə münasibət bir çox cəhətdən bu yanaşmalardan hansının seçildiyindən asılıdır. Və əslinə baxanda, fikrimizcə, o, iki cür başa düşülə bilər. Bu yanaşmalardan birini şərti olaraq etnoyanaşma və ya primordialist yanaşma (burada etnos ümumi mənşəyi, qohumluğu, qan qohumluğu olan nəsillərdən ibarət birliyin, cəmiyyətin inkişafının təbii nəticəsi kimi dərk edilir) adlandıraq, digərini isə– vətəndaş-milli. Sonuncu millətin dəyişdiyini – yaradıldığını, layihələndirildiyini, qarışıq şəraitdən, elitaların seçimindən və s. asılı olaraq dəyişdiyini nəzərdə tutur. Həmçinin qeyd edək ki, postsovet məkanında, daha konkret, desək, buradakı ictimai şüurda primordialist yanaşma hələ də üstünlük təşkil etməkdədir və bu yanaşmada etnos və millət anlayışları eyniləşdirilir. Bundan başqa, o məntiqdən çıxış edilir ki, hər bir millətdə əsas etnos və öz mədəniyyətlərinə malik kiçik (digər) etnik qruplar vardır. Buna görə də çox vaxt etnomədəniyyət anlayışından istifadə olunur. Multikulturalizm burada özünü kiçik etnosların öz mədəniyyətlərini (din və dillərini), mənafeyini qorumaq hüququna malik olmasında göstərir.

Modernist yanaşma və onun çərçivəsində bir sıra layihələr onu nəzərdə tutur ki, millət etnosdan fərqlənir, fərdin mənşəyindən asılı olmayaraq, onun vətəndaşlığı ilə müəyyən edilir. Və əgər primordialistlərdə etnos (millət) ümumi keçmişə (tarixə) malik birlikdirsə, modernistlərdə millət üzvləri ümumi taleyi, gələcəyi ilə bağlanmış cəmiyyətdir. Y.Habermas əsassız olmayaraq qeyd edirdi ki, millətin Avropa konsepsiyası Avropa siyasi modernləşməsinin ideal və dəyərləri ilə, demokratiyanın və milli dövlət və vətəndaş cəmiyyətlərinin inkişafının bərqərar olması ilə bağlıdır. Belə bir dövlət vətəndaşların müəyyən bir mədəni eyniliyinə (homogenliyinə) əsaslanır. O, həmçinin bu münasibətlə vurğulayırdı ki, mədəni eynilik inkişafın bu mərhələsində, “... vətəndaşlığın eroziyasını ...” sürətləndirir. Burada multikulturalizm və onun siyasəti özünü “müvəqqəti qeyri-vətəndaşların və ya yeni vətəndaşların” mədəni transformasiyasında, o cümlədən vətəndaş olmaq üçün müəyyən şans qazanmasında göstərir.

Üçüncü dünya ölkələrindən olan qaçqınların böyük axını Avropa üçün, məsələn, Habermasın qabaqcadan gördüyü ziddiyyətləri – bu və ya digər Avropa dövlətinin vətəndaşı olmaq istəyi ilə yanaşı, homogen (eyni mənşəli) olmamaq arzusunu - yaratdı. Etiraf etməliyik ki, burada postsovet məkanında inkişaf edən diasporal proseslərlə müəyyən oxşarlıq (və fərqlər) vardır. Fikrimizcə, çox vaxt fərdin poliidentikliyi ilə yanaşı, burada vətəndaşlıq da formalaşır. Hərçənd, aydındır ki, postsovet məkanı üçün “vətəndaşlıq eroziyası” məfhumunu tətbiq etmək çətin ki, münasib ola.

Getdikcə artan ideya, informasiya, insan və s. mübadiləsi ona gətirib çıxarır ki, sabitlik və inkişaf üçün həm bu, həm də o biri multikulturalizm kifayət etmir. Buna görə də bütün cəmiyyətlər üçün onun ideologeminin olması vacibdir. Onu da vurğulayaq ki, yadın düşmən kimi obrazının mütləqləşdirilməsinə əsaslanmış ideologiyalar artıq konstruktiv olmur. Əlbəttə ki, qloballaşma dövrünə daxil olarkən digər, yad cəmiyyətdə etnos, millət, onların inkişafı, miqrasiya perspektivləri və bir çox başqa şeylərin necə başa düşüldüyünü bilmək lazımdır. Lakin, eyni zamanda, öz cəmiyyətimizin timsalında da bunlara hali olmaq, eyni zamanda müsbət qarşılıqlı əlaqələrin perspektivlərini də görmək gərəkdir. Yeri gəlmişkən, demək olar ki, bu gün hamı mütəəddidlik (çoxluq və müxtəliflik) anlayışını (ingiltərəli, hindli, pakistanlı və ya rusiyalı azərbaycanlı, azərbaycanlı rus və s.) adekvat başa düşməyə başlayıb. Təəssüf ki, bilik heç də həmişə müvafiq fəaliyyətə səbəb olmur. Onu da etiraf edək ki, bilik çox vaxt müəyyən siyasi qüvvələrin siyasi-iqtisadi maraqları ilə uzlaşmır və qarşılıqlı mədəni əlaqələrdə ziddiyyətləri aradan qaldırmır.

Multikulturalizm ideologemi haqqında

Təcrübə göstərir ki, hər bir demokratik cəmiyyət də öz mədəniyyətinin multimədəni əsaslarını qəbul etməməsi mümkündür, lakin bunun ictimai şüurda üstünlük təşkil etməsi yaxşı hal deyil. Hərçənd, mədəniyyətin multimədəniliyi də milli tərəqqiyə mane olmamalı, əksinə, ona kömək etməlidir. Əgər keçmişdə bu və ya digər cəmiyyətin nisbi qapalılığı şəraitində, assimilyasiya və assimilyatorluq siyasəti məsələləri sabitlik və inkişaf üçün yetərli sanıldığı zaman, bu məsələyə etina etməmək olardısa, indi bunun üçün, əlbəttə, başqalarına onların ovqat, arzu və seçimini müəyyən dərəcədə nəzərə alan münasibətin yaxşı düşünülmüş ideologemi tələb olunur. Bu ideologemdə yalnız milli dəyərlərə, milli mənafeyə deyil, həm də digər mədəniyyətlərlə açıqlıq, qarşılıqlı təsir, əlaqələr və dialoqa müvafiq olan ölçü tapmaq lazımdır.

Bu kontekstdə vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycanda tarixən və bu gün də ənənəvi olaraq milli mədəniyyətin sabitliyi və multimədəni əsaslarının qəbul edilməsi yüksək qiymətləndirilir. Lakin, bununla belə aydındır ki, bütün bu problemlərə nəzarət etmək, onları araşdırmaq lazımdır, çünki cəmiyyətin şüurunda multikulturalizmə həm primordialist, həm də modernist yanaşma mövcuddur və ümumiyyətlə, o, bir sıra mədəni xüsusiyyətlərinə görə qeyri-homogendir.

O da aydındır ki, müasir şəraitdə bütün cəmiyyətlər müxtəlif dərəcədə qeyri-homogen olur. Fəqət bizim geosiyasi məkanda bundan istifadə edə bilərlər. Belə ki, artıq keçən əsrin 80-ci illərinin sonları və 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan onun daxili milli qeyri-homogen komponentindən qonşularının ona ərazi iddiaları, separatizm və hətta təcavüz (məsələn, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü və.s ) təhlükəsi ilə qarşılaşdı.

Multikulturalizm problemlərinin araşdırılmasına bilavasitə stimulu respublika Prezidenti İlham Əliyevin demokratik ölkənin sosial-mədəni modernləşdirilməsi, demokratik milli dövlətin qurulmasına yönəlmiş və ölkənin yalnız iqtisadi, siyasi-hüquqi və texnoloji yenilənməsini deyil, həm də millətin mədəniyyətinin daha da təkmilləşdirilməsini, cəmiyyətin etnomədəni özünəxas xüsusiyyətlərini diqqətə almaqla mədəniyyətdə vətəndaşlığa səmtləşməni nəzərdə tutan siyasəti yaradır. Ölkənin bu cür müasirləşdirilməsi elmə, o cümlədən sosial elmə, fəlsəfəyə və s. münasibətin dəyişdirilməsi zərurətinə əsaslanır.

Əlbəttə, həmin problemlərin öyrənilməsinə, onların əhəmiyyətinin dərk olunmasına verilən təkan “multimədəni dünya” məfhumunu ehtiva edən milli inkişaf ideologiyasına münasibətin dəyişməsini nəzərdə tutur. Bu məsələ görkəmli Azərbaycan filosofu, akademik Ramiz Mehdiyevin əsərlərində müfəssəl surətdə tədqiq edilib. Onun (ideologiyanın) tarixi, iqtisadi, siyasi, mədəni-sosioloji və hətta sivilizasiya kontekstləri vardır. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, o, həm birləşdirə, həm ayıra, həm cəmiyyət və dövlətin tərəqqisinə kömək edə, həm də onları zəiflədə bilər.

Yəni özünün və “başqalarının” köklərinə, mənşəyinə, mənafeyinə münasibətdə ölçü məsələsi milli inkişaf ideologiyasında onun uğurlu olması üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Əlbəttə, bu uğur, öz növbəsində, əsasən, həm də həmin ideologiyanın ölkə daxilində və onun hüdudlarından kənarda necə yayılması, iqtisadiyyatda, siyasətdə və s. baş verən proseslərlə necə əlaqələndirilməsi, uyğunlaşdırılması ilə bağlıdır.

Eyni zamanda, qeyd edək ki, multikulturalizm elementləri hər bir mədəniyyətdə vardır, amma onlara göstərilən münasibət müxtəlifdir. Yəni müxtəlif inkişaf mərhələlərində cəmiyyətlər multikulturalizm ideologemini dəyişdirə bilər və dəyişdirməlidir. Mürəkkəb mühakimələr yürütmədən təkcə sovet beynəlmiləlçiliyi dövrünü yada salmaq kifayətdir. Və yaxud, yenə də təfsilatına varmadan, Sovet İttifaqı dağılandan dərhal sonra bəzi Qərb ölkələrində multikulturalizmin lehinə və milli mədəniyyət ideologiyasına qarşı (tarix və ideologiyanın sonu) necə çıxış edildiyini, amma sonradan multikulturalizm siyasətinin iflasa uğradığının “elan olunduğunu” xatırlatmaq olar. Yeri gəlmişkən, multikulturalizm və ideologiyanın bir-birinə qarşı qoyulmasının özü müasir dövrdə fəlsəfi tənqidə layiq deyil.

Burada nəzərə almaq lazımdır ki, qloballaşan dünyada hər bir milli (konkret) mədəniyyətin multimədəniliyi müəyyən mənada qaçılmazdır. Qlobal dünyanın özü müxtəlifliyin vəhdətidir, hərçənd onda bir-birinə zidd intensiya, təmayül və s. də az deyil. Bu və ya digər siyasət iflasa uğraya, səhv yanaşma seçilə, açıqlıq və milli inkişaf arasında ölçü pozula bilər. Buna görə də multikulturalizm ideologeminin fəlsəfi təhlil baxımından müzakirə edilməsi zərurəti yaranır. Bu problemlərin fəlsəfi dərkinin vacibliyi hər bir çağdaş dövlət və vətəndaş cəmiyyəti üçün multikulturalizm siyasəti və ideologiyasının mövcud olması tələbini ləğv etmir, əksinə, onu şərtləndirir. Lakin sonradan ənənə, vətəndaşların savadlılığı, iqtisadi imkanlar, əhatə və s. amillərdən asılı olaraq onların üzərinə müxtəlif vəzifələr düşür və təbii ki, bu fərqləri nəzərə almaq lazımdır.

Multikulturalizm ideologemi uğurlu olmaq üçün dövlət, ərazi, dövlət dili, ənənə və dəyərlərin prioritetinə əsaslanmalıdır. Bununla belə, ola bilsin ki, dövlət və ərazidən başqa qalan prioritetlər konkretləşdirilə, dəqiqləşdirilə və hətta kiçildilə və ya genişləndirilə bilər (onlar qeyri-sabitdir). Bundan başqa, nəzərdə tutmaq lazımdır ki, millətin tarixi, onun mədəniyyətinin multiəsasları həm də politologiya, sosiologiya, tarixin özü və s. tərəfindən də tədqiq edilməlidir. Burada təkcə fəlsəfə ilə kifayətlənmək olmaz, ictimai şüur haqqında konkret biliklərə də ehtiyac vardır.

Nəticə

Bizcə, multikulturalizmin tədqiqi ilə bağlı belə bir nəticəyə gəlmək olar. Birincisi, yalnız fəlsəfə müxtəlif elmlərdə əldə edilmiş bilikləri mənimsəməklə, anlayışların məzmununu dəqiqləşdirərək multikulturalizmi konseptual əsasda, müxtəlif tərəflərdən bütöv bir tam kimi dərk etməyə və bununla da onun tədqiqində digər elmlərə kömək göstərməyə qadirdir. İkincisi, bu konseptuallıq ideologemlər və siyasi təcrübələrin ekspertizasını keçirməyə kömək edə bilər. Üçüncüsü, nəzərə almaq lazımdır ki, fəlsəfi cəhətdən mahiyyəti dərk olunmuş hər bir problem hansısa birliyin, cəmiyyətin universal və lokal dəyərlərin (lap fərdi, siyasi və əxlaqi və s. dəyərlərə qədər) nisbətində ölçünün axtarışlarını nəzərdə tutur.

İlham MƏMMƏDZADƏ,

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru,

fəlsəfə elmləri doktoru

Xalq qəzeti.-2014.-15 avqust.-S.3.