Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf və

təhlükəsizlik siyasətinə dair dəyərli elmi əsər

1993-cü ildən başlayaraq ümummilli lider Heydər Əliyevin rəhbərliyi ilə özündə müstəqil dövlət maraqlarını və beynəlxalq dəyərləri, ümumi təhlükəsizlik normalarını və milli postulatları əks etdirən - şəxsiyyətin, cəmiyyətin, dövlətin təhlükəsizliyinin əsas vəzifələrini, istiqamətlərini və prioritetlərini ehtiva edən yeni milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasəti formalaşdırıldı, sonrakı dövrdə müxtəlif inkişaf mərhələlərindən keçərək təkmilləşdirildi və həyata keçirilməyə başlandı.

Azərbaycanın milli inkişaf və təhlükəsizliyinin təmin olunmasında və bu sahə üzrə dövlət siyasətinin müəyyənləşməsində vahid milli ideyanın – azərbaycançılığın formalaşdırılması və rəsmi dövlət siyasəti səviyyəsinə qaldırılması mühüm əhəmiyyətə malik olub. Xüsusən dövlət müstəqilliyinin bərpası və möhkəmləndirilməsi, ölkədə milli mənəvi dəyərlərin qorunub saxlanılması və inkişafı, dünya azərbaycanlılarının müstəqil dövlətçilik amalı ətrafında birləşdirilməsi və s. sahələrdə bu ideya ötən müddət ərzində əvəzsiz rol oynayıb.

Son on il ərzində Azərbaycan xalqı və dövləti sürətli inkişaf dövrünü yaşayıb, problemlərin böyük hissəsi öz həllini tapıb, istənilən istiqamət üzrə konkret proqramlar icra edilib. Ötən illərdə dünyada baş verən qlobal böhran fonunda Azərbaycan iqtisadiyyatının davamlı inkişafı, bütün sosial proqramların vaxtında yerinə yetirilməsinin əsası ümummilli lider Heydər Əliyev tərəfindən qoyulmuş milli iqtisadi inkişaf modelinin möhkəm təməllər üzərində qurulmasının əyani göstəricisidir. Dünya iqtisadi sisteminə fəal inteqrasiya yolu seçən Azərbaycanın qazandığı nailiyyətləri şərtləndirən mühüm amillərdən biri olan enerji, ərzaq və ekoloji təhlükəsizliyin təmin edilməsi, iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi, bütün sahələrdə davamlı inkişaf strategiyası uğurla həyata keçirilməkdədir. Ölkənin qeyri-neft sektorunda müşahidə olunan dinamizmi də iqtisadiyyatın şaxələndirilməsi ilə bağlı həyata keçirilən siyasətin mühüm nəticəsi hesab etmək olar. Xüsusilə, Azərbaycan zəngin enerji resurslarından daxil olan valyuta ehtiyatlarını səmərəli şəkildə sərf etməklə, iqtisadiyyatın bütün sektorlarının dinamik inkişafı üçün əlverişli baza yaratmağa nail olub və hazırda qeyri-neft sektoru valyuta gətirə biləcək strateji bölməyə çevrilib. 2003-2013-cü illər Azərbaycanda dinamik sosial-iqtisadi inkişaf, demokratik və müasir dövlət quruculuğu sahəsində mühüm mərhələ olub. Son illər ərzində Azərbaycan istər siyasi, istər iqtisadi sahələrdə böyük uğurlara imza atıb. Bu uğurlar bugünkü Azərbaycan reallıqlarını əks etdirir.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının ictimai siyasi-məsələlər şöbəsinin müdiri, tarix elmləri doktoru, professor Əli Həsənovun bu yaxınlarda rus dilində nəşr olunmuş “Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasəti” adlı elmi əsəri bu problemin tədqiq olunması sahəsində yeni bir istiqamət açaraq dövlət siyasətinin elmi əsaslarının sistemli şəkildə öyrənilməsinin təməlini qoyub.

Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik Akademiyasının beynəlxalq münasibətlər və xarici siyasət kafedrasının dosenti, “Azərbaycan Respublikası Dağlıq Qarabağ bölgəsinin Azərbaycanlı İcması” İctimai Birliyinin Qarabağ Araşdırmalar Mərkəzinin müdiri Elçin Əhmədovun elmi təhlilində Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasəti sistemli şəkildə araşdırılan və mühüm əhəmiyyət kəsb edən bu əsərin önəmindən bəhs olunur. AzərTAc həmin yazını təqdim edir.

Professor Əli Həsənovun dərin təhlilə əsaslanan sanballı əsəri müstəqilliyimiz dövründə Azərbaycanın həm milli inkişaf, həm də təhlükəsizlik siyasətinin öyrənilməsi baxımından çox dəyərli bir tədqiqat işidir. Bu baxımdan əsər çox mühüm elmi-siyasi, eləcə də praktik əhəmiyyət kəsb edir.

Müəllif Azərbaycan milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasətinin əsasları, məqsəd və vəzifələri, həyata keçirilmə mexanizmləri və istiqamətləri ilə bağlı geniş elmi təhlil aparır, ölkəmizin həyatının bütün sahələrində - iqtisadi, hərbi, sərhəd, nəqliyyat-tranzit, ərzaq, informasiya və s. həyata keçirilən təhlükəsizlik siyasətini kompleks şəkildə tədqiq edir, dövlətimizin milli, regional və beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində fəaliyyətini araşdırır.

Əsərdə müasir dövrdə qloballaşmanın, eləcə də regionda gedən transmilli geosiyasi proseslərin tələbləri və çağırışları fonunda ölkənin hərbi-geostrateji, siyasi, iqtisadi, enerji, denmoqnranfik, ekoloji, informasiya və digər həyati əhəmiyyətli sahələrində müşahidə olunan proseslər araşdırılır, bütün bu sahələrdə yürüdülən təhlükəsizlik siyasətinin səviyyəsi, effektivliyi tədqiq olunur və qiymətləndirilir, gələcəkdə daha çevik təhlükəsizlik siyasəti yürüdülməsinin zəruriliyi əsaslandırılır.

Professor Əli Həsənov əsərində qeyd edir ki, 1993-2003-cü illər ölkəmiz üçün həlledici illər olub. Məhz həmin illərdə dövlətçiliyimizin möhkəm təməli qoyulub. Bu illərdə Azərbaycanın istər daxili, istərsə də xarici siyasətlə bağlı strateji xətti müəyyən edilib, ölkə dünya birliyinə inteqrasiya edib. Azərbaycan beynəlxalq təşkilatlara üzv olmaqla yanaşı, onların işlərində müntəzəm, fəal surətdə iştirak edib. Səmərəli əməkdaşlıq ölkəmizin problemlərini dünya ictimaiyyətinə çatdırmaq üçün mühüm əhəmiyyət daşıyıb. Həmin illərdə çox ciddi islahatlar aparılıb, bazar iqtisadiyyatı prinsipləri üstünlük təşkil edib, Azərbaycana böyük həcmdə investisiyaların cəlb olunması geniş vüsət alıb. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının ilk Konstitusiyası qəbul edilib, siyasi sistem möhkəmləndirilib və ölkəmizin uğurlu inkişafı üçün möhkəm zəmin yaradılıb. Bu illər ərzində görülmüş işlər hazırda ölkəmizin uğurlu inkişafını şərtləndirib, o dövrdə başlanmış layihələr bu gün çox uğurla davam etdirilir.

Müəllif əsərə Azərbaycanın milli inkişaf strategiyasının mahiyyətinin açılması, səciyyəvi cəhətlərinin, əsas vəzifələrinin, hədəflərinin təhlili ilə başlayır, milli inkişafın formalaşmasını və əsas mərhələlərini izah edir. Əsərdə Azərbaycanın milli maraqlarının meyarları təhlil edilərək bilavasitə milli təhlükəsizlik siyasəti ilə əlaqələndirilir, milli təhlükəsizlik siyasətinin əsas vəzifələri və mexanizmləri, hərbi və sərhəd təhlükəsizliyi, iqtisadi inkişaf, insan ehtiyatlarının idarə edilməsi və maliyyə təhlükəsizliyi siyasəti, enerji, ərzaq, nəqliyyat, tranzit-dəhliz və infrastruktur təhlükəsizliyi, informasiya və ekoloji təhlükəsizlik siyasətinin mahiyyəti elmi-nəzəri cəhətdən araşdırılır.

Bütün bu məsələləri özündə əks etdirən “Azərbaycanın milli inkişaf siyasəti, geosiyasi kodu və beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində xarici siyasət strategiyası” adlı fəsildə ölkəmizin milli strategiyasının və inkişaf siyasətinin əsas vəzifələri göstərilir. Eyni zamanda, Azərbaycanın milli inkişaf və təhlükəsizliklə bağlı xarici siyasətinin əsas prinsipləri, vəzifələri, prioritetləri, resursları və istiqamətləri göstərilir.

Bundan əlavə, əsərdə Azərbaycanın geosiyasi kodunun müəyyənləşdirilməsi, respublikamızın region dövlətləri və dünyanın aparıcı ölkələrinə münasibətdə siyasətinin əhəmiyyəti, geosiyasi əlaqələri ilə bağlı fəaliyyət proqramının hazırlanması üçün qarşıda duran vəzifələr araşdırılır. Ölkəmizin geosiyasi üstünlük əldə etməsində geosiyasi kodun və fəaliyyət kodunun yeri və rolu göstərilir.

Müəllifin sistemli olaraq milli təhlükəsizlik siyasətinin məqsədlərini, təhlükəsizlik mühitinin formalaşması və beynəlxalq imicin qazanılmasını, məkan əlamətləri, milli təhlükəsizliyə olan təhdidləri, daxili və xarici təhdidləri müəyyənləşdirməsi, milli təhlükəsizliyin təmin olunmasının əsas vasitələri və ehtiyatlarını təhlil etməsi və gəldiyi nəticələr uğurludur.

Bundan əlavə, müəllif əsərdə Cənubi Qafqazın geosiyasətinə diqqət yetirməklə yanaşı, transmilli dünya güclərinin və region dövlətlərinin Xəzər-Qara dəniz hövzəsindəki geoiqtisadi maraqlarını və transmilli siyasətini açıb göstərir. Əsər Xəzər hövzəsinin karbohidrogen ehtiyatlarının dünya bazarlarına çıxarılması marşrutları və onun geosiyasi nəticələrinin öyrənilməsi baxımından da əhəmiyyətlidir. Monoqrafiyada dünya siyasətinin geoiqtisadi ölçüsü nəzərdən keçirilir, eləcə də Azərbaycanın neft diplomatiyası assimmetrik müzakirələrdə uğur strategiyası kimi qiymətləndirilir.

Əsərdə müasir beynəlxalq münasibətlər sisteminin xüsusiyyətləri ilə yanaşı, Azərbaycan Respublikasının müasir dünya siyasətində iştirakı məsələləri tədqiq edilir. Müəllif, eyni zamanda, beynəlxalq təhlükəsizlik sistemində, o cümlədən enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsində Azərbaycan Respublikasının yeri və rolunu araşdırır. Qeyd edilir ki, bu siyasətin nəticəsində Bakı-Tbilisi-Ceyhan neft, Bakı-Tbilisi-Ərzurum qaz kəmərləri və Bakı-Tbilisi-Qars dəmir yolu kimi layihələrin həyata keçirilməsi və təhlükəsizliyinin təmin edilməsi mümkün olub.

Professor Əli Həsənovun əsərində, eyni zamanda, beynəlxalq təhlükəsizlik sahəsində Azərbaycanın xarici siyasət strategiyası tədqiq edilir. Bununla yanaşı, əsərdə NATO və Avropa İttifaqının Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazda regional təhlükəsizlik siyasəti və Azərbaycanın hərbi-geostrateji maraqları araşdırılır. NATO-nun Cənubi Qafqazda qüvvələr balansında yeni keyfiyyət dəyişikliyi yaratması, eləcə də bu təşkilatın Cənubi Qafqazda siyasəti və onun region ölkələri ilə münasibətləri geniş təhlil edilir.

Avratlantik məkana inteqrasiyanın əhəmiyyətinin öyrənilməsi baxımından dəyərli olan bu əsərdə Avropa təhlükəsizlik sisteminin etibarlı tərəfdaşı kimi ölkəmizin qitənin enerji təhlükəsizliyinin təmin olunmasında əhəmiyyətli rolu diqqətə çatdırılır. Əsərdə beynəlxalq münasibətlərin əsas güc mərkəzləri, o cümlədən beynəlxalq və regional təşkilatların müasir dünya siyasətində yeri və rolu təhlil edilir. Eyni zamanda, Azərbaycan Respublikasının xarici siyasət strategiyası tədqiq edilərək, ölkəmizin milli maraqları və xarici siyasətinin əsas istiqamətlərindən biri olan beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığı araşdırılır.

Müəllif qeyd edir ki, müasir dövrdə Xəzər-Qara dəniz hövzəsi, xüsusən də Cənubi Qafqaz yer kürəsinin ən qeyri-sabit, münaqişəli, lakin, eyni zamanda, ən mühüm beynəlxalq əhəmiyyətli geosiyasi məkanı hesab olunmaqla yanaşı, burada dünya ölkələrinin geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi geostrateji maraqları, müxtəlif sivilizasiyalar, dini konfessiyalar, mədəniyyətlər və etnik mənafelər uzlaşır, üz-üzə gəlir və toqquşur.

Bununla yanaşı, əsərdə Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazın təhlükəsizlik mühiti öyrənilir, Azərbaycanın beynəlxalq və regional maraqları geniş təhlil edilir. Dünya siyasətinin müəyyənləşdirilməsində mühüm rol oynayan Rusiya və ABŞ-ın regional təhlükəsizliyə təsiri və Cənubi Qafqazda yürütdükləri siyasət, eləcə də Azərbaycanın hərbi geostrateji maraqları ayrıca araşdırılır.

Monoqrafiyada regional və beynəlxalq təhlükəsizliyin təmin edilməsi istiqamətində Azərbaycanın apardığı regional təhlükəsizlik siyasəti, eləcə də Türkiyə, İranın ayrı-ayrılıqda regiona yanaşması məsələləri tədqiq olunur. Eyni zamanda, Cənubi Qafqazda hərbi- geostrateji bloklaşma meyilləri təhlil edilir və bununla bağlı proqnozlar irəli sürülür.

Əsərdə Rusiyanın regional təhlükəsizlik siyasəti və Azərbaycanın təhlükəsizlik maraqları, Kollektiv Təhlükəsizlik Müqaviləsi Təşkilatı və Azərbaycanın hərbi-geostrateji maraqları, ABŞ, NATO və Avropa İttifaqının Xəzər-Qara dəniz hövzəsi və Cənubi Qafqazda regional təhlükəsizlik siyasəti və Azərbaycanın hərbi-geostrateji maraqları, Rusiyanın ABŞ, NATO və Avropa İttifaqı ilə münasibətlərinin Cənubi Qafqazın və Azərbaycanın geosiyasi mövqelərinə və regional təhlükəsizliyə təsiri, Türkiyə və İranın region siyasətinin mahiyyəti və onun Azərbaycanın təhlükəsizlik maraqlarına təsiri, Azərbaycanın regional təhlükəsizlik siyasəti məharətlə araşdırılır.

Bundan əlavə, elmi əsərdə ümumiləşmələr əsasında qeyd edilir ki, region ölkələrinin öz aralarında mövcud olan bir çox geosiyasi, geoiqtisadi və hərbi-geostrateji ziddiyyətlər də daxil olmaqla, transmilli dünyanı neçə illərdir təhdid edən münaqişələr, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, Gürcüstandakı Abxaziya və Cənubi Osetiya problemləri, Rusiyanın Şimali Qafqaz əyalətlərindəki silahlı qarşıdurmalar, Moldovanın Dnestryanı bölgəsindəki separatçılıq hərəkatı və s. regiondakı vəziyyəti gərginləşdirməkdə davam edir. Əsərdə beynəlxalq təşkilatların Ermənistan-Azərbaycan münaqişəsinə dair mövqeyinə diqqət yetirilir, bu istiqamətdə Azərbaycanın diplomatik fəaliyyəti öyrənilir.

Cənubi Qafqazın hərbi-siyasi problemləri və Azərbaycanın təhlükəsizlik siyasəti geniş təhlil edilir, Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi regionun əsas təhlükəsizlik predmeti kimi göstərilir. Müəllif haqlı olaraq qeyd edir ki, ölkəmizin əsas təhlükəsizlik problemi Ermənistanın Azərbaycana qarşı hərbi təcavüzü nəticəsində yaranmış Dağlıq Qarabağ münaqişəsi, Azərbaycan ərazisinin bir hissəsinin işğalı və bu işğalın ağır sosial-iqtisadi nəticələridir.

Monoqrafiyada Ermənistanın Azərbaycana qarşı təcavüzünün araşdırılmasına Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi kökləri təhlil edilməklə başlanılır. XX əsrin sonlarında Ermənistanın Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları və sovet rəhbərliyinin ermənipərəst Qafqaz siyasəti, Azərbaycan ərazilərinin Ermənistan silahlı qüvvələri tərəfindən işğalı və münaqişənin BMT Təhlükəsizlik Şurasında müzakirəsi, ATƏT-in Minsk qrupunun yaradılması və fəaliyyəti, digər beynəlxalq təşkilatların münaqişəyə dair mövqeləri və qəbul etdikləri sənədlər, Azərbaycanın diplomatik fəaliyyəti də geniş təhlil edilir.

Beynəlxalq münasibətlər sahəsində çoxsaylı əsərləri olan professor Əli Həsənovun Azərbaycanda, eləcə də onun hüdudlarından kənarda nəşr edilmiş elmi-siyasi əsərləri sırasında dərin təhlilə əsaslanan və müasir dövrdə böyük aktuallıq kəsb edən “Azərbaycan Respublikasının milli inkişaf və təhlükəsizlik siyasəti” adlı əsəri bu problemin öyrənilməsi üçün mühüm əhəmiyyət kəsb etməklə yanaşı, alimin elmi-nəzəri və sistemli ümumiləşdirilmələri baxımından da Azərbaycan siyasi elminin böyük nailiyyətidir.

Xalq qəzeti.- 2014.- 19 dekabr.- S.3.