Xocalı faciəsi sənət əsərlərində yaşayacaq

1985-ci il Böyük Vətən müharibəsinin 40 illiyi münasibəti ilə “Belarusfim” və “Mosfilm” kinostudiyalarının birgə istehsalı olan “Get və bax” (rejissor Elem Klimov) müharibə dramı ekranlara buraxılanda tamaşaçılar kinoteatrları göz yaşları içərisində tərk edirdilər. Film Xatun faciəsinin çox hüznlü mənzərəsini yaratmışdı. O vaxt kimin ağlına gələrdi ki, Belarusun Xatın faciəsi bir vaxtlar Azərbaycanda təkrar olunacaq. Azərbaycan bundan daha dəhşətli soyqırımı faciəsini təkrar yaşadı. Xatun faciəsini alman faşistləri törətmişdisə, Xocalı faciəsini 70 il bir ölkədə yaşadığımız sovetlər birliyinin ordusu, erməni cəlladları ilə birgə həyata keçirmişlər.

Xocalı misli bərabəri olmayan faciə idi. Burada insanlar amansızcasına, insanlığa sığmayan vəhşiliklə qətlə yetirilmişlər. Azərbaycan xalqı, bütün mütərəqqi bəşəriyyət bu amansız qətliamı heç zaman unutmamalıdır. Bu faciə bədii əsərlərdə, kinofilmlərdə, rəsm, musiqi əsərlərində gələcək nəsillərə çatdırılmalıdır.

Azərbaycanın sənət adamları Xocalı hadisələrinin ilkin bədii nümunələrini artıq yaratmışlar. Elə hadisədən bir neçə gün sonra Milli Qəhrəman Çingiz Mustafayev həyatını təhlükə qarşısında qoyaraq amansızlıqla qətlə yetirilmış şəhidlərin cəsədlərini videokameraya köçürə bilmişdi. Azərbaycan xalqının yaddaşının qanlı şəhifəsinə çevrilən bu kadrlar sonradan neçə-neçə kino əsərlərinin çəkilməsinə imkan yaratdı.

“Fəryad” Xocalı soyqırımı haqda ilk bədii kino əsəri oldu. Kinorejissor Vaqif Mustafayevin ssenarisi əsasında mərhum sənətkarımız Ceyhun Mirzəyevin quruluş verdiyi və baş rolu ifa etdiyi film öz zamanı üçün tarix yazıb desək, heç də yanılmarıq. Texniki meyarları və ümumilikdə, kinodramaturji üstünlükləri bir yana, filmdə müharibənin ağrı-acısı məharətlə göstərilib. Xocalı həqiqətlərinin dünyaya çatdırılmasında böyük xidmətləri olan Nüşabə Məmmədovanın ssenarisi əsasında lentə alınan “Haray” filmi Xocalı həqiqətlərinin bəddi kinoda dolğun ifadəsi idi. Rejissor Oruc Qurbanovun quruluşunda ərsəyə gələn kinolentdə Xocalıda insanlığa qarşı törədilmiş tükürpədici qətliam öz əksini tapıb. Ermənilərin azərbaycanlı əsirlərə verdikləri işgəncələrə şahid olan iki yeniyetmənin baş qəhrəman kimi təqdim edildiyi filmin sonunda bacı və qardaşın intiharı ekran əsərinin finalını çox təsirli edir.

Digər ekran əsəri rejissor Mərahim Fərzəlibəyovun çəkdiyi “Qırmızı qar” filmidir. Bu filmi də sakit seyr etmək mümkün deyil. Bu kadrlar yığınında da tükürpədici qışqırıqlar, sərxoş ermənilərin ikrah doğuran hərəkətləri, “ara”larla bitən və başlayan qırıq dialoqlar insanı, sadəcə, dəli edir. Xocalı və Qarabağ mövzusunda daha bir ekran işi Elxan Qasımovun “Azərbaycanfilm” kinostudiyasında çəkdiyin “Biz qayıdacağıq” bədii filmidir. Film Xocalıdan olan yeniyetmə oğlanın həyatından bəhs edir. Filmdə bir neçə xronikal kadrdan və quraşdırma səhnələrdən istifadə olunub. Ekran əsəri Xocalı soyqırımından daha çox, məcburi köçkün düşən insanların ağrılarından danışır. “Xoca” filmi isə mövzuya daha da yaxınlaşaraq, Xocalının işğal ərəfəsində və həmin gecə qarşılaşdığı ağrılı məqamların real faktlara söykənən bədii ifadəsidir. Filmin müəllifi Vahid Naxış bədii kinonun imkanları çərçivəsində Xocalı hadisələrinin reallıqlarını tamaşaçıya çatdırmağa çalışıb.

Amma sənədli kinomuzda Xocalı soyqırımı ekrana miqyaslı şəkildə gətirmək üçün kifayət qədər dolğun film yaradılmayıb. Bu sıradan son ekran əsərlərindən biri kimi Mədəniyyət və Turizm Nazirliyinin “Salnamə” kinostudiyasında çəkilən “Dua” sənədli filmini göstərə bilərik. Rejissor Mehriban Ələkbərzadənin “Xocalı soyqırımı” adlı sənədli filmini də qeyd etmək olar. “Azərbaycantelefilm”də lentə alınan “Xocalı”, “Xocalı soyqırımı”, “Xocalı şahidləri” kimi nümunələr də maraqlı ekran işləridir. Beləliklə, Xocalı soyqırımından bəhs edən sanballı, dünya kinosu standartlarına cavab verən bədii filmimiz hələ ki, yoxdur. Ümid edək ki, yaxın gələcəkdə bu mövzuda dəyərli ssenari yazılacaq və “Pianoçu”, “Şindlerin siyahısı” kimi dünya səviyyəli kino əsərləri lentə alınacaq.

Amma bu mövzuda rəssamlarımız daha məhsuldar işləmişlər. İlk növbədə istedadlı fırça ustası Vaqif Ucatayın həmin mövzuda silsilə işlərini, xüsusilə “Xocalı” plakatını qeyd etməliyik. Onun sinəsinə düşmən xəncəri sancılmış körpəni əks etdirən bu əsərinin bədii təsir gücü sayəsində hər kəsdə şəhidlərə mərhəmət, faciəni törədənlərə isə sonsuz nifrət hissi oyanır. Vaqif Ucatayın Qarabağ müharibəsinə həsr olunmuş “Bax, gör, unutma!” qrafik silsiləsində şahidlərin xatirələri əsasında yaradılan Xocalı qətliamı ilə bağlı neçə-neçə əsər var. Rəssamlardan Arif Hüseynovun “Xatirə”, Adil Rüstəmovun “Rənglərin kədər səsi, Qarabağ şikəstəsi...” qrafik silsiləsi də Xocalı ünvanlı, erməni vəhşiliyini ittiham edən əsərlərdir. Tanınmış plakat ustası Həşim Elçiyevin yaratdığı yeddi plakatdan ibarət “Qarabağ” silsiləsində də Xocalı ağrıları özünün yaddaqalan ifadəsini tapıb.

Rəssamlardan Mayis Əliyevin “Haray” və “Xocalıya ithaf”, Cəmil Quliyevin “Xocalı”, “Abdulla Ələkbərovun “Qarabağın sabahı”, Səbuhi Məmmədovun “Yaralı ana”, “Dəhşət” və “Ayrılıq”, Sabir Çopuroğlunun “Xocalı harayı”, Rövşən Məmmədovun “Torpağın harayı” və “O qan yerdə qalmaz”, Vüqar Quliyevin “Sönmüş ocaq” və s. əsərlərində faciənin ayrı - ayrı məqamlarına işıq salınmaqla, görünənlər təsirli bədii - psixoloji qaynağa çevrilmişlər.

1992-ci ildən sonra faciənin abidələşməsi sahəsində də mühüm addımlar atılıb. Bakıdakı Xocalı faciəsi abidəsi xalqımızın şəhidlərin əziz xatirəsinə ehtiramını əks etdirən sənət əsərindəndir. Özündə ana kədərini əks etdirən bu tunc heykəlin müəllifi tanınmış tişə ustası Aslan Rüstəmovdur.

Heykəltəraşların “əsrin faciəsi” kimi qəbul olunan Xocalı qətliamına həsr etdikləridikləri digər yaddaqalan sənət nümunələri sırasında xalq rəssamı Fuad Salayevin “Döyüşçü”, Sahib Quliyevin “Qarabağlı qadın” və “Döyüşən şəhər”, Məmməd Rəşidovun “Daşın göz yaşları”, Vüqar Quliyevin “Xocalı” və s. əsərlərin adını çəkmək olar. Bu heykəltəraşlıq nümunələrində faciənin daha çox ümumiləşdirilmiş təqdimatına üstünlük verilib. Fuad Cəfərovun “Ağrı”, Zakir Əhmədovun “Xocalısız qocalar” və Natiq Əliyevin “Yaralı” kompozisiyalarında isə daha çox obrazların psixoloji yaşantıları qabardılıb.

Mərhum fırça ustası Nazim Məmmədov (1934-2004) ağır xəstə olmasına baxmayaraq, Xocalı faciəsinə dərhal və davamlı münasibət bildirən sənətkarlarımızdan olub. Sənətşünas Ziyadxan Əliyev onun əsərlərinə münasibət bildirərək yazır: “Onun 2002-ci ildə R.Mustafayev adına Azərbaycan Milli İncəsənət Muzeyində fərdi sərgisi oldu. Faciənin 10 illiyinə həsr olunmuş bu ekspozisiyada rəssamın 50-dən çox rəngkarlıq və qrafika əsəri göstərildi. “25 fevral gecəsi”, “Xocalı Qavroşu”, “Oğul anası”, “Mən yetim qaldım”, “Ailə əsirlikdə”, “Əlif Hacıyevin son döyüşü”, “Xocalı od içində”, “Erməni əsirliyində”, “Köməksiz Xocalı”, “Ata, oğul,ər! Bizi xilas edin!” və s. lövhələri insanları duyğulandıran həmin sərginin məna-məzmununu özündə hifz edən və erməni vəhşiliyini ifşa edən nümunələr idi. Rəssam sərgi sonrası faciənin ən önəmli məqamlarını özündə əks etdirən bütün lövhələri muzeyə hədiyyə etdi."

Öz yaradıcılığında Qarabağ müharibəsinin bədiiləşdirilməsinə xüsusi önəm verən Nizami Hüseynovun rəngkarlıq əsərlərində də hadisəyə real-rəmzi münasibət duyulmaqdadır. Onun “Xocalı qaçqınları”, “Didərginlər” və “Şəhidlər” bu bədii-psixoloji məziyyətləri görmək mümkündür.

Fikrət İbrahimovun “Gələcək naminə”, Aydın Tağıyevin “Qaçqınlar”, Qafar Sarıvəllinin “Haray”, “Bu qan yerdə qalmaz” və “Olacaqmı bu kədəri dağıdan ?”, Natiq Fərəcullazadənin “Şəhid önündə”, “Ruhların gəzintisi” və “Xeyir və Şər”, Namiq Məmmədovun “Faciə”, “Qaçan qadınlar” və Telman Abbasovun “Ana harayı” tablolarında düşmənə nifrətin, insanların əyilməzlik ruhunun və gələcəyə inamının daha qabarıq təqdimatı ilə qarşılaşırıq.

Rəhman Şıxəliyevin “Şəhər draması”, İsmayıl İsmayılovun “Mübariz”, Dadaş Məmmədovun “Xocalı soyqırımı”, Bayram Qasımxanlının “Təcavüz” və “Faciələrimiz”, Etibar Aslanovun “Şəhərin son günü” və Vüqar İsmayılovun “Xocalı faciəsi” lövhələrinin leytmotivində isə baş vermiş dəhşətli hadisənin ölçüyəgəlməz miqyasını göstərmək istəyi duyuldu. Rəngkar Nadir Bayrışovun “Şəhid” və “Məcburi qaçqınlar” tablosunda da insanların mübarizlik ruhunun ifadəsi rənglərin təzadı ilə göstərildiyindən çox təsirlidir.

Belə əsərləri yaratmaq isə hər rəssam üçün öz sənətkarlığını nümayiş etdirməkdən çox, özünün həm də “Vətən daşı” olduğunu sərgiləmək imkanıdır.

M.MÜKƏRRƏMOĞLU

Xalq qəzeti.- 2014.- 26 fevral.- S. 10.