Media azadlığı media

məsuliyyəti fonunda

Demokratiyanın əsas atributlarından biri olan azad medianın meydana gəlməsi dünyada sivil, demokratik dəyərlərin inkişafı tarixində böyük uğurlardan biri sayılır. Lakin jurnalistika özünü cəmiyyətdə müstəqil sosial institut kimi təsdiq edənə kimi kəskin ideya-siyasi mübarizələrdən keçməli olmuşdur. Müasir dövrdə dünya jurnalistikası qarşısında duran əsas problemlərdən biri də azad medianın inkişafının media məsuliyyəti fonunda təmin edilməsidir.

Məlum olduğu kimi, mətbuat azadlığı ideyasını Avropanın maarifçi filosofları irəli sürüblər. İngilis mütəffəkkiri Con Milton “söz və düşüncə asadlığını”, onun həmyerlisi Con Lokk “idarə edilənlərin razılığı ilə əla hökumət”, fransalı filosof Şarl Monteskye “hökumətdə hakimiyyətin bölüşdürülməsi” ideyalarını təbliğ edirdilər. Bu mütərəqqi ideyalar azad mətbuatın yaranması üçün etibarlı bünövrə rolunu oynadı. Amma o dövrün kral sülalələrinin hökmranlıq etdiyi Avropa heç bir vəchlə mətbuatın azad fəaliyyət göstərməsi ilə barışmaq istəmirdi.

“Köhnə qitə”dən fərqli olaraq, Amerikada XVIII əsrin ortalarından başlayaraq mətbuat bu ölkənin istiqlal mücadiləsinin aparıcı siyasi qüvvəsinə çevrildi. Mətbuat azadlığı ideyası dünyada ilk dəfə yazılı şəkildə məhz Amerika Birləşmiş Ştatlarının Konstitusiyasında əks olundu. 1791-ci ildə ABŞ Konstitusiyasına “Birinci düzəliş” qəbul edildi və orada “bani atalar”ın demokratik cəmiyyət üçün vacib hesab etdikləri əsas azadlıqlar - söz, mətbuat, din və sair azadlıqlar təsbit edildi.

Xatırladaq ki, “Birinci düzəliş” bu sözlərlə başlayır: “Konqres qanun yaratmalıdır...”. Mətbuata gəlincə, fikir bu cür tamamlanır ki, “Konqres mətbuat azadlığını məhdudlaşdıran qanun qəbul edə bilməz”. Ədalət naminə demək lazımdır ki, Amerika dövlətçiliyinin bütün tarixi boyu bu mühüm prinsipə sədaqət nümayiş etdirilib. Birləşmiş Ştatlarda milli azadlıq mücadiləsində (1767-1773) olduğu kimi, Vətəndaş müharibəsi (1861-1865) illərində də, XX əsrin əvvəllərində Amerikanın iqtisadi inkişafı üçün təhlükə yaradan inhisar və korrupsiyaya qarşı həlledici mübarizədə və eləcə də sonrakı dövrdəki başqa milli taleyüklü ictimai-siyasi proseslərdə azad mətbuat bu ölkənin həyatında pozitiv rol oynadı.

Dərhal qeyd edək ki, Amerikada jurnalistikanın tarixini yalnız “çəhrayı rənglərlə” təsvir etmək də düzgün olmazdı. Belə ki, dünyada ilk dəfə “sarı mətbuat” nümunələri də məhz Amerikada yaranıb. XIX əsrin ikinci yarısında Amerikada mətbuatın kütləviləşməsi başlanmışdı və bir çox tanınmış qəzetçilər (Cozef Pulitser, Uilyam Hörst və başqaları) daha çox qazanc əldə etmək üçün sahib olduqları mətbu nəşrlərdə gen-bol bayağı, ucuz sensasion yazılar dərc edirdilər. Bu qəzetlərin əməkdaşları öz yazılarında hər cür saxtakarlığa, hətta şər və böhtana belə əl atmağı özlərinə rəva bilirdilər. O dövrdə olduğu kimi, bu gün də “bulvar və şantaj” mətbuatı cəmiyyətdə jurnalistikanın imicinə yalnız mənfi təsir göstərir.

Yaxşı ki, Amerikada tezliklə başa düşdülər ki, jurnalistikanın əsas missiyası şərə, pozuculuğa yox, cəmiyyətin tərəqqisinə xidmət etmək olmalıdır. 1851-ci ildə “Nyu-York Times” kimi klassik keyfiyyətli mətbuatın parlaq nümunələrindən birinə çevrilən qəzet nəşrə başladı. Sonrakı dövrdə ABŞ-da başqa nüfuzlu qəzetlər, eləcə də “The National Geografic”, The “Riders Daygest” kimi sanballı jurnallar işıq üzü gördü. Bu populyar mətbu nəşrlərin təkcə Amerikanın özündə deyil, bütün dünyada böyük oxucu auditoriyası vardı və təbii ki, belə nəşrlərin ictimai fikrə təsir imkanları güclü idi. Böyük Fransa İnqilabından (1789-1994) sonra Fransada və bütövlükdə Avropa dövlətlərində azad mətbuatın demokratik proseslərdə iştirakı gücləndi.

XIX əsrin sonları, XX əsrin əvvəllərində radio və televiziyanın yaranması, ənənəvi çap mətbuatı ilə yanaşı, daha kütləvi informasiya vasitələri olan radio və televiziya meydana çıxdı və medianın cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatına təsir imkanları daha da artdı. Media güclü təbliğat vasitəsinə çevrildi.

İkinci dünya müharibəsi xalqlara böyük fəlakətlər və dağıntılar gətirdi. Bəşəriyyət yeni fəlakətlərin bir daha baş verməməsini, dünyanın hər yerində demokratik dəyərlərin bərqərar olunmasını arzulayırdı. Həmin dövrdə sivil, demokratik dövlətlərdə olduğu kimi, söz, düşüncə və media azadlığının bütün dünyada demokratik proseslərin inkişafında böyük rol oynayacağına böyük ümidlər yaranmışdı.

Azad sözün, müstəqil jurnalistikanın tərəqqiyə böyük töhfə verə biləcəyinə olan dərin inam BMT-nin ilk hüquqi sənədlərindən başlayaraq, demək olar ki, bütün başqa sənədlərində əks olundu. 1948-ci ildə BMT İnsan Hüquqları Haqqında Ümumdünya Bəyannaməsi qəbul edildi. Bu mühüm sənədin 19-cu maddəsində azad sözün və mətbuatın inkişafı ilə bağlı deyilir: “Hər kəsin fikir və ifadə azadlığı vardır: bu hüquqa müdaxilə olmadan öz şəxsi fikrinin olması, sərhədlər nəzərə alınmadan hər hansı bir media vasitəsilə informasiya və fikirlər axtarmaq, almaq və vermək daxildir”.

Avropa məkanında söz və mətbuat azadlığı sahəsində əsas sənəd 1950-ci ildə qəbul edildi. Bu, “İnsan Hüquqları üzrə Avropa Konvensiyası” (İHAK) idi. Onun 10-cu maddəsi söz və ifadə azadlığına həsr olunub. İHAK söz və ifadə azadlığını təqdir etsə də, məxfilik və günahsızlıq prezumpsiyasını da müəyyən etdi. Konvensiyanın 12-ci maddəsində yazılıb: “Heç kimin gizli həyatına, ailəsinə, evinə və ya kiminləsə yazışmasına sərbəst şəkildə müdaxilə edilməməlidir. Hər kəsin bu cür müdaxilə və hücumlara qarşı qanunla müdafiə olunmaq hüququ vardır”.

Beləliklə, media azadlığı ilə media məsuliyyətinin ahəngdar inkişafını təmin etmək üçün beynəlxalq təşkilatlar səviyyəsində cəhdlər edildi. 1966-cı ildə BMT başqa bir mühüm sənəd - Mülki və Siyasi Hüquqlar üzrə Beynəlxalq Razılaşmanı qəbul etdi. Burada yalnız söz və mətbuat azadlığı yox (19-cu maddə), həmçinin din azadlığı (18-ci maddə) da nəzərdə tutulurdu. Bu mühüm sənəddə məxsusi olaraq göstərildi ki, media azadlığı hər hansı bir ölkədə insanların milli, dini heysiyyatlarına toxunmaq hüququ vermir.

Bu gün də azad medianın cəmiyyətdə yeri və rolu, onun geniş oxucu kütləsi və ya tamaşaçı auditoriyası qarşısındakı məsuliyyəti barədə ciddi polemikalar davam edir. Media məsuliyyəti media azadlığını inkar edirmi, yaxud onların hüquqi, mənəvi-etik nisbətləri necə olmalıdır? Bu və başqa suallar, problemlər peşəkar jurnalistləri də, ekspert və siyasətçiləri də daim məşğul edir. Mətbuat azadlığı nəyə görə bu qədər vacib və əhəmiyyətlidir? Ona görə vacibdir ki, azad və sərbəst media cəmiyyəti düzgün məlumatlandıraraq vətəndaş üçün hökumətlərin yaxşı və pis işləmələri barədə seçim etmək imkanı yaradır. Azad media demokratik idarəetmə prosesi üçün möhkəm zəmin rolunu oynayır və son nəticədə cəmiyyətin mədəni, sosial, iqtisadi inkişafına yardım edir. Sivil inkişaf üçün media azadlığının alternativi yoxdur. Bu, birmənalı belədir və bu həqiqəti heç bir sağlam düşüncəli, ciddi şəxs inkar etmir.

Bununla bərabər, müasir dünya ölkələrində medianın azad, ya qismən azad olması, ya da heç azad olmaması faktı reallıqdır. Bu da bir həqiqətdir ki, mütləq media azadlığı olmur. Dünyada pozitiv qüvvələr olduğu kimi, neqativ, dağıdıcı qüvvələr də mövcuddur. Azad media yalnız media məsuliyyəti fonunda inkişaf edərək təkmilləşdirilməlidir. Cəmiyyət daim inkişafda olduğu üçün, müvafiq olaraq media azadlığının səviyyəsi də cəmiyyətin sivil inkişafının səviyyəsi ilə birbaşa bağlıdır. Bəzən deyirlər ki, cəmiyyət layiq olduğu qədər media azadlığına malik olur.

Medianın cəmiyyətdəki “sərhədlərini” müəyyənləşdirmək, təbii ki, asan deyildir. Məsələn, müasir dövrdə jurnalistin vəzifəli şəxsin və ya ictimai xadimin şəxsi həyatı barədə yazmaq hüququ varmı? Bu məsələ Qərb mətbuatında uzun illərdir ki, ciddi müzakirə olunur. Ümumən qeyri-rəsmi qəbul olunmuş prinsip belədir ki, hər hansı bir siyasətçi, və ya vəzifəli şəxs əhalinin müəyyən bir kontingenti tərəfindən seçildiyi və imtiyazlar əldə etdiyi üçün cəmiyyət qarşısında müəyyən öhdəliklər daşıyır və onun şəxsi həyatı gələcəkdə yenidən düzgün seçim etmək üçün seçicilər, ictimaiyyət üçün maraqlıdır. Yeri gəlmişkən, bir çoxları bu mövqe ilə razılaşmırlar. Hazırda Avropada medianın özünütənzimləmə orqanları sayılan mətbuat şuraları da bu məsələlərlə məşğul olurlar. Bir sıra ölkələrdə isə məsələyə sırf hüquqi konteksdən yanaşaraq, “Diffamasiya haqqında” qanun qəbul edilib.

Yeri gəlmişkən, son illər dünyada informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının sürətli inkişafı qlobal media sistemində bir sıra hüquqi problemlərin həllinə yenidən baxılmasına ehtiyac yaradıb. Bəllidir ki, internetin yaranması və inkişafı jurnalistikanın hüdudlarını son dərəcə genişləndirib. Təkcə peşəkar mediada deyil, bütövlükdə sosial şəbəkələrdə ideoloji rəqabət hazırda kəskin xarakter alıb. İndi daha çox vətəndaşın jurnalistikada özünü, necə deyərlər, sınamaq imkanları yaranıb. Lakin internetin hüdudsuz imkanları başqalarına şər, böhtan atmaq meydanına çevrilməməlidir. Bir çox ölkələrdə hazırda internetin məhdudlaşdırılmasına cəhdlər edilir. Təbii ki, bu, real çıxış yolu deyildir. Bu istiqamətdə beynəlxalq jurnalist təşkilatları son vaxtlar bir sıra dəyərli təkliflərlə çıxış edirlər. Mənəvi çağırışlar da səsləndirilir. Görünür, ən yaxşı nəzarət hər bir müəllifin, xüsusilə də peşəkar jurnalistin peşə etikasına riayət etməsidir.

Düşünürük ki, jurnalistlər hər zaman haqqın, ədalətin tərəfində durmalı, obyektiv və qərəzsiz olmalıdırlar. Təəssüf ki, həmişə belə olmur. Görünən budur ki, qloballaşma prosesi öz müsbət və mənfi cəhətləri ilə jurnalistikadan da yan keçməyib. Bu gün informasiya dünyanın ən ucqar guşələrinə belə bir gözqırpımında çatsa da, müasir oxucu, dinləyici və ya tamaşaçı heç də dünyada baş verən mühüm hadisələr barədə obyektiv və qərəzsiz məlumat ala bilmir. Səbəb bəllidir: Qlobal informasiya axınına böyük dövlətlər və transmilli korporasiyalar nəzarət edirlər. Dünya hadisələrə sanki bir mərkəzdən və onun nəzarətində olan mətbu orqanların gözü ilə baxır.

Siyasi, dini, ideoloji maraqların toqquşduğu belə bir çətin dönəmdə Azərbaycan jurnalistikasının xalqımızın milli-mənəvi dəyərlərini, xüsusilə dövlətçilk maraqlarını qoruya bilməsi olduqca vacibdir. Bu gün xoşbəxtlikdən ölkəmiz yüksək intellektə, milli təəssübkeşlik ruhuna mənsub olan azad mediaya, peşəkar jurnalistikaya sahibdir. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev bu günlərdə Strasburqda Avropa Şurasındakı çıxışı zamanı demişdir: “KİV tam azaddır və Azərbaycanda gündəlik, həftəlik, aylıq çoxlu sayda qəzet və jurnal çap olunur, ölkədə çoxlu sayda televiziya kanalları, eləcə də regional kanallar fəaliyyət göstərir. Azərbaycanda 40-dan çox gündəlik qəzet, 200-dən çox həftəlik və aylıq qəzet, ölkə üzrə 9 televiziya, 14 regional televiziya və 14 kabel televiziyası var. Bundan başqa, ölkəmizdə internet tam azaddır və əhalinin 70 faizindən çox internetdən istifadə edir. Azad internetin olduğu, senzuranın olmadığı şəraitdə biz heç cür söz və ifadə azadlığını məhdudlaşdıra bilmərik. Əksinə, KİV-in azadlığını daha da genişləndiririk. Çünki mətbuatın azad olması demokratiya deməkdir”.

Müstəqil Azərbaycan bu gün dünyanı təkcə böyük iqtisadi uğurları ilə heyrətləndirmir. Ölkəmiz söz, vicdan azadlığı, dini, etnik tolerantlıq sahəsində də yaxşı nümunəyə çevrilir. Sivil, demokratik tərəqqi yolunu seçən Azərbaycanda media azadlığı media məsuliyyəti fonunda inkişaf edərək ölkəmizin tərəqqisinə öz töhfəsini verir.

Məsaim ABDULLAYEV,

“Xalq qəzeti”

Məqalə Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Kütləvi İnformasiya Vasitələrinin İnkişafına Dövlət Dəstəyi Fondunun 22 iyul – Milli Mətbuat Günü ilə əlaqədar elan etdiyi müsabiqəyə təqdim etmək üçündür.

Xalq qəzeti.- 2014.- 4 iyul.- S.6.