Özbəklər və Özbəkistan

Hər hansı xalq öz dilinin, ədəbiyyatının, incəsənətinin (ümumən tarixinin!) müstəqillik dövrü, yaxud dövrləri barədə düşünərkən, danışarkən, yazarkən olduqca azad, qürurlu, hətta, tamamilə təbii olaraq, iddialı görünür. Və xüsusilə bu iddia müstəqillik dövründə bütün gücü ilə təzahür edib qeyri-müstəqillik dövrlərində yabançı siyasi- ideoloji təzyiqlərlə bu və ya digər şəkildə məhdudlaşdırılmış, yaxud yasaq olunmuş milli maraqları daha böyük ehtirasla ortaya qoymaqla vaxtilə iflic edilmiş mənəvi əzaları yenidən canlandırır.

Azərbaycan türklərində də, qazaxlarda da, türkmənlərdə də, qırğızlarda da, ümumən, müstəqilliyini iyirmi ildən çoxdur ki, əldə etmiş bütün türk xalqlarında belədir.

Və özbəklərdə də məhz belədir...

Yazıçı-jurnalist, köhnə dostum Yunus Oğuzla birlikdə bir neçə günlük Daşkənd səfərimizdə özbəkləri, sözün həqiqi mənasında, ruhən olduqca azad, qürurlu və tamamilə təbii olaraq, iddialı gördüm. Özbəkistandakı Azərbaycan səfirliyinin, eləcə də Daşkənddəki Nizami adına Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzinin təşkil etdiyi bu səfərdən o qədər zəngin təəssüratlarla qayıtdım ki, ürəyimdən keçənləri, qısaca da olsa, yazmaqdan, təəssüratımı hörmətli oxucularla bölüşməkdən özümü saxlaya bilmədim. Və bir də ona görə ki, deyirlər: sevinci nə qədər çox paylaşdırsan - çoxalır; kədəri nə qədər çox bölüşdürsən- azalır.

Kədərdən başlayıram... Çünki hər bir xalqın həyatı hər bir insanın həyatı kimi, yalnız sevincdən ibarət deyil. Və türk dünyasının böyük şairi Bəxtiyar Vahabzadə təsadüfən deməmişdir ki,

İnsan insan olur öz hünərilə,

Millət millət olur xeyir-şərilə.

Daşkənd səfərimizin bir məqsədi də Azərbaycanın (əslində, dünyanın) Xocalı faciəsinin ildönümünü qeyd etmək, heç bir səbəb olmadan qətlə yetirilmiş yüzlərlə günahsız insanın - Azərbaycan türkünün xatirəsini qardaş məmləkətdə də anmaq idi. Azərbaycan Mədəniyyət Mərkəzində keçirilən mərasimdə ölkəmizin səfiri Hüseyn Quliyev qısa, mükəmməl, təsirli bir giriş sözü söylədi. Və onun çıxışı eyni mükəmməlliklə ingiliscəyə sinxron tərcümə edildi. Sonra Xocalı soyqırımından bəhs edən film göstərildi.

Mən mərasimdə iştirak edən iyirmi beşə qədər xarici ölkə səfirinin necə mütəəssir olduqlarını, Azərbaycan səfirinə necə hüznlə, ehtiramla başsağlığı verdiklərini görəndə, nə gizlədim, kədərlə yanaşı, bir təsəlli hissi də keçirdim. Qardaş ölkədə Azərbaycan xalqının haqlı tələbi – erməni faşizminin cəzalandırılması ittihamı bu cür inamla səslənirsə (və bunun üçün dövlət səviyyəsində şərait yaradılırsa), demək, türk xalqlarının qardaşlığı, bəzilərinin iddia etdikləri kimi, yalnız sözdə deyil. Bu bir könül, ürək məsələsidir... Etnosiyasi özünüdərk faktıdır...

Təsadüfi deyil ki, elə əvvəldən konyuktur dövlət kimi yaradılmış, ona görə də siyasi təbiəti etibarilə anormal, cığal olan Ermənistanla Özbəkistanın heç bir diplomatik əlaqəsi yoxdur. Ona görə də ermənilər hansısa keçmiş bir türk dövlət başçısının aldadılaraq İrəvandakı sözdə “erməni genosidi” abidəsinə əklil qoymasını bəhanə gətirib, özləri də inanmadan, guya, türk birliyinin boş bir xəyal olduğunu mətbuata çıxaranda gərək Özbəkistanın, eləcə də ümumən, türk dövlətlərinin bu sahədəki artıq az olmayan təcrübəsini, strateji mövqelərini də heç olmasa bircə anlıq göz önünə gətirəydilər. Və nə vaxtsa gətirməli, dünyadan təcrid edildiklərini anlamalı olacaqlar ki, onda da, təbii ki, çox gec olacaq.

Beynəlxalq səviyyədə Özbəkistanın, demək olar ki, həmişə Azərbaycanın haqq işini, milli maraqlarını müdafiə etməsi yalnız Azərbaycanda deyil, bütövlükdə, türk dünyasında böyük məmnunluq doğurur. Azərbaycan da həmin səviyyədə Özbəkistandan öz qardaşlıq köməyini heç zaman əsirgəmir.

Sovet dövründə də Özbəkistan iqtisadi, həm də mədəni baxımdan kifayət qədər inkişaf etmiş, güclü bir respublika idi. Ona görə yox ki, bir zamanlar çox tez-tez deyildiyi, beyinlərə yeridildiyi kimi, sosialist inqilabı “çiçəklənən Özbəkistanın əsasını qoymuşdu”... Daha çox (əslində, ilk növbədə!) ona görə ki, kökünü karluq türklərindən alan, tədricən oğuz və qıpçaq türklərini də özündə ehtiva etməklə genotipologiyası etibarilə türk dünyasının ortaq dəyərlərini paylaşan özbəklər tarix səhnəsinə çıxdıqları ilk dövrlərdən özlərini təkcə türk dünyasının yox, ümumən, dünyanın mədəni, böyük siyasi iradəyə malik xalqlarından biri kimi göstərmişlər. Yalnız dahi dövlət adamı Əmir Teymurun adını çəkmək kifayətdir ki, özbəklərin tarixən necə böyük şəxsiyyətlər yetirdiyi barədə aydın təsəvvür yaransın.

Orta Asiyada bütün orta əsrlər boyu möhtəşəm dövlətlər yaratmış, bugünə qədər təravətini itirməyən gözəl şəhərlər salmış özbəkləri mədəni səviyyələrinə görə “türklərin fransızları” adlandıranlar, yəqin ki, səhv etmirlər. Özbək alimlərinin, mütəfəkkirlərinin qələmə aldıqları traktatlar, risalələr, özbək sənətkarlarının dünyanı heyran edən əsərləri yarandıqları dövrlərin klassik intellekt- mədəniyyət abidələridir. Bu abidələr ümumbəşəri səviyyədə olmaqla yanaşı, həm də millidir, türk-özbək ruhunun parlaq, daxildən gələn, səmimi təzahürüdür.

Özbək hökmdarlarının, dövlət başçılarının mədəniyyətə nə qədər yüksək qiymət verib sənətkarı nə qədər dəyərləndirdiyini Əlişir Nəvainin müasiri olan Azərbaycan şairi Kişvəri vaxtilə belə ifadə etmişdi:

Kişvəri şeiri Nəvai şeirindən əskik iməz,

Düşsəydi əgər bəxtinə bir Sultan Hüseyn Bayqara.

Azərbaycan şairi özünü dahi özbək şairi ilə müqayisə edir, ancaq Nəvainin daha böyük şöhrət qazanmasının bir səbəbini də özbək hökmdarı Sultan Hüseyn Bayqaranın himayəsində olduğunda görür.

Daşkənddə olduğumuz günlərdə bir daha bütün aydınlığı ilə dərk etdim ki, özbəklər yalnız böyük mədəniyyət, möhtəşəm tarixi şəxsiyyətlər yaradıb yetirməklə qalmamışlar, bu mükəmməl xalq öz zəngin tarixini qorumaqda da mahirdir. Evlərin arxitekturasında, tarixi şəxsiyyətlərin heykəllərində, küçələrin adlarında, insanların qiyafəsində, demək olar ki, gözə dəyən hər şeydə bunu görmək mümkündür.

Nizami adına Daşkənd Dövlət Pedaqoji Universitetində keçirilən Əmir Teymur konfransında çıxış edən özbək tədqiqatçılarının məruzələri də göstərdi ki, Özbəkistanda humanitar elmlər inkişaf edir, elmə, ədəbiyyata, incəsənətə dövlət qayğısı istənilən səviyyədədir. Və Azərbaycan yazıçı-jurnalisti Yunus Oğuzun “Əmir Teymur” romanının özbək dilinə tərcümə olunub nəşr edilməsi, təqdimatının keçirilməsi də bunun sübutu idi. Yunus Oğuz özünəməxsus bir emosionallıqla təsdiq elətdirməyə çalışırdı ki, Əmir Teymur özbək deyil, bütün türk xalqlarına məxsusdur. Özbək tədqiqatçıları isə böyük tarixi şəxsiyyəti, Yunus Oğuza (onun romanına) nə qədər hörmətlə yanaşsalar da, əldən vermək istəmirdilər. Bu mənzərə dramatik olduğu qədər də səciyyəvi, hətta ibrətamiz idi. Çünki, əslində, hər iki tərəf düz deyirdi...

Kifayət qədər böyük istedadla (və Əmir Teymura məhəbbətlə) yazılmış, çox keçmədən müxtəlif dillərə tərcümə olunmuş “Əmir Teymur” romanının özbək dilində nəşr edilməsi (Usman Kuskarın tərcüməsində) ona görə əlamətdar idi ki, kitab Əmir Teymurun bilavasitə xələflərinin dilində çıxırdı. Xoş olan bir də o idi ki, roman özbək oxucuları tərəfindən maraqla qarşılanmışdı, müəllifə minnətdarlıq münasibəti hiss olunacaq qədər kütləvi idi.

Müşahidə etdiyim (və fikrimcə, Özbəkistanda cəmisi iki-üç gün qonaq olan hər kəsin müşahidə edə biləcəyi) bir mühüm cəhət də özbəklərin, ümumən, Özbəkistan vətəndaşlarının prezident İslam Kərimova, onun yürütdüyü siyasətə hörməti, ehtiramı idi. Hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu təcrübəli, müdrik dövlət adamı hakimiyyətə gəldiyi ilk illərdən Özbəkistanın (və dünyadakı sayı on milyonlarla ölçülən özbəklərin) müstəqilliyi uğrunda mübarizə aparan həqiqi liderdir. Və Daşkəndin küçələrini bəzəyən bir şüardakı ifadə məni, etiraf edim ki, hər dəfə rast gələndə mütəəssir edirdi. Bu, sıravi bir vətəndaşın dilindən müstəqil Özbəkistana müraciətən deyilən “qədir-qiymətimsən” ifadəsi idi.

Əlbəttə, öz müstəqil (milli) dövləti olmayan xalqın qədir- qiyməti bilinməz. Və müstəqillik xüsusilə yenicə qazanıldığı mərhələdə ciddi təhlükələrlə, həm xarici, həm də daxili müdaxilələrlə, münaqişələrlə üzləşir. Azərbaycanda da belə oldu, Qazaxıstanda da, Özbəkistanda da... Ancaq nə qədər təhdidlərə məruz qalsa da müstəqilliyin alternativi, təbii ki, qeyri-müstəqillikdir, öz evinin sahibi olmamaq deməkdir ki, bunu da nəinki özbəklər kimi inkişaf etmiş xalqlar, heç sivilizasiyadan xeyli geri qalmış xalqlar da arzulamır.

Azərbaycan xalqının ümummilli lideri, türk dünyasının (və dünyanın) böyük şəxsiyyəti Heydər Əliyev vaxtilə demişdi ki, Özbəkistan İslam Kərimovun rəhbərliyi ilə öz müstəqilliyini uğurla təmin edir, inkişaf etdirir. Və bu gün demokratik, müstəqilliyini qoruyub saxlamaqla dünyaya inteqrasiya edən, ciddi qayda-qanunlara əsaslanan Özbəkistan dövlətini görmək, elə bilirəm ki, yalnız hər bir özbək üçün yox, hər bir türk üçün çox xoşdur, qürurvericidir.

Vaxtilə Moskva öz təcavüzkar siyasətini həyata keçirmək üçün “rəşidovşina ilə mübarizə” adı altında özbək xalqına qarşı çirkin bir kampaniyaya başlamış, bütöv bir xalqı aşağılamaq, özünə tabe etmək istəmişdi. Sovetlər Birliyinin dağılması, Özbəkistanda müstəqillik hisslərinin, ideyalarının güclənməsi ərəfəsində ortaya atılan bu fitnəkarlıq zəngin tarixə malik xalqın iradəsini qıra bilmədi. Bu gün Daşkəndi gəzərkən geniş bir küçəyə Şərəf Rəşidovun adının verildiyini görmək, əlbəttə, məmnunedicidir. O deməkdir ki, xalq öz tarixi şəxsiyyətini başqalarının, müdaxiləçilərin diqtəsi və ya təzyiqi ilə deyil, özü müəyyən edir.

Özbəkistan latın əlifbasına keçir. Daşkəndin küçələrindəki yazılar, lövhələr, reklamlar, şüarlar, demək olar ki, bütünlüklə latın əlifbasındadır. Qəzetlər, jurnallar, kitablar isə hələ, əsasən, kirildə çıxır. Yaxın zamanlarda bütövlükdə latına keçiləcəyi heç bir şübhə doğurmur. Lakin, ümumən, türk dünyası səviyyəsində ünsiyyət problemi yaradacaq bir məsələ var ki, bu da əlifbanın unifikasiya olunmamasıdır. Digər türk xalqlarından fərqli olaraq özbəklər ingilislər kimi “ç” səsini “ch”, “ş” səsini “sh” şəklində yazırlar. Ona görə bütün türklər latına keçsələr də xeyli qrafik fərqlər olduğundan bir-birinin yazısını oxuyub-anlamaqda çətinliklər meydana çıxır ki, bunu aradan qaldırmaq problemi yaranır.

Özbək dili dünyanın inkişaf etmiş dillərindən biridir. Orta əsrlərdən bəri “Alpamış” kimi mükəmməl eposla, çoxlu yazılı abidələrlə təmsil olunan mükəmməl ədəbi forma ilə yanaşı, zəngin dialekt təzahürlərinə də malikdir. Və bu dildən Özbəkistandan başqa, Əfqanıstanda, Çində, İranda, Tacikistanda da geniş istifadə olunur.

Yeri gəlmişkən, qeyd etmək istərdim ki, özbək dilində başqa türk dillərində müşahidə olunmayan, yaxud ədəbi nüfuz qazanmayan elə türk mənşəli sözlər var ki, bütün türklər tərəfindən qəbul edilib-işlədilə bilər. Məsələn, Azərbaycan dilindəki ərəb mənşəli “sülh” sözünün qarşılığı olan tinclik (dinclik) sözünün işləkliyi mənim çox xoşuma gəldi.

Müstəqillik dövründə özbək dili ilə yanaşı, özbək ədəbiyyatı, publisistikası zəngin ənənələr əsasında kifayət qədər sürətlə inkişaf edir. Ölkədə yayımlanan qəzetlərin tirajı on minlərlədir. Tanış olduğum bir neçə qəzetdə mövzu, üslub rəngarəngliyi, xüsusilə geniş maarifçilik, vətənpərvərlik ruhu gördüm.

Nizami adına Daşkənd Dövlət Pedaqoji Universitetinin professoru Həkimcan Kərimovun Özbəkistan universitetləri üçün yazdığı “Müstəqillik dövrü ədəbiyyatı” dərsliyini vərəqlədikcə məndə belə bir inam yarandı ki, müasir özbək ədəbiyyatı nümayəndələri prezident, özbək xalqının lideri İslam Kərimovun “Bizdən azad və abad Vətən qalsın” çağırışını rəhbər tutaraq, milli məfkurənin çiçəklənməsi uğrunda həm şeirdə, həm nəsrdə, həm də dramaturgiyada kifayət qədər istedadla yazıb-yaradırlar.

Lakin təəssüf ki, müəyyən istisnaları nəzərə almasaq, müstəqillik dövrünün özbək ədəbiyyatı Azərbaycanda, demək olar ki, tanınmır. Halbuki, Daşkənddə Azərbaycandakı ədəbi prosesi yaxından izləyən, onu Özbəkistanda tanıtmağa çalışan ədəbiyyat adamları ilə tanış oldum. Onlardan biri – müxtəlif dilləri yaxşı bilən, azərbaycanca gözəl danışan gənc Rüstəm bəy məndə böyük təəssürat yaratdı. O nəinki Azərbaycanda yeni yaranan ədəbiyyatdan, hətta “ədəbi münaqişələr”dən də xəbərdardır.

Özbəklər (və Özbəkistan), bir daha əmin oldum ki, həm tarixlərini qoruyub saxlayırlar, onunla fəxr edirlər, həm də gələcək nəsillərin öyünc duyacağı bir tarix yaradırlar.

Nizami CƏFƏROV,

Milli Məclisin Komitə sədri, AMEA-nın müxbir üzvü, professor

Xalq qəzeti.- 2014.- 7 mart.- S. 5.